الاش ات تاريحى

ۇلكەن بولىگىن قازاق دالاسى الىپ جات­قان ەۋرازيا كەڭىستىگى – جەر كىندىگى. بۇل – ەرتە زاماننان كەلە جاتقان كوزقاراس. ونى عىلىم دا راستايدى. بريتاندىق ح.دج.ماك­كين­دەردىڭ ەۋرازيالىق «حارت­لەند» تۋرالى تۇجىرىمى سونىڭ كورىنىسى. ا.توينبي كوشپەلىلەر دالانىڭ سۇرا­پىل تابيعاتىن يگەرىپ، ونى باعىندىرۋى ەرلىك بولعانىن ايتا كەلىپ، ەڭ سوڭىندا وزدەرىنىڭ سول تابيعاتتىڭ تاۋەلدى ق ۇلىنا اينالعانىن جازادى. اۋىر بولسا دا بۇل شىندىق.

دەگەنمەن تاريحي ۇدەرىس ونىمەن اياق­تالماق ەمەس. دالانىڭ سۇراپىل، قۇبىل­مالى تابيعاتىن يگەرۋ كوشپەلى مالشىلاردى عىلىم مەن مادەنيەتى وسكەن وركەنيەتكە تاۋەلدى ەتكەنى راس. بىراق ول ءومىردىڭ وتكەلى جوق تىعىرىعى دا ەمەس-ءتىن. ءوز ءومىرىن ىشىنەن ءتۇسىنىپ وعان جاڭا مۇمكىندىك ىزدەگەن دالانىڭ ۇلى پەرزەنتتەرى اتاكاسىپتەن جەرۋ ەمەس، ونى جاڭا سۇرانىسقا بەيىمدەۋ جولىن ۇسىن­دى. قازاق دالاسى جەر كىندىگى، وندا قان­داي حالىق ءومىر ءسۇرسىن ول اۋەلدە مال شار­ۋاسىمەن اينالىسپاق ء(ا.بوكەيحان). بۇل اقيقات، اللاعا شۇكىر قازاق دالاسى امان-ەسەن تۇرعاندا ءوز كۇشىن جويماق ەمەس. ولاي بولسا بۇگىن ءبىز مال شارۋاشىلىعىن زا­مان سۇرانىسىنا بەيىمدەۋدىڭ قارساڭىندا تۇرمىز. حالقىمىزدىڭ تاعدىرىنا تىكە­لەي قاتىسى بار بۇل ءىستى اتاكاسىبىنە جاڭا كوزقاراس، ۇستانىم جانە سوڭعى عىلىم جەتىس­تىگىنەن قارۋلانعان جاس جاڭا بۋىن عانا ىسكە اسىرا الادى.

قازاق دالاسىندا تۇپنۇسقا مادە­نيەتتىڭ تامىر جايىپ، ونىڭ ءوزىن كور­شى­لەرىنە، تىپتەن الەمگە تانىتۋ ىسىندە جىل­قى جانۋاردىڭ ءبىتىم-بولمىسى مەن قارا كۇشىنىڭ توككەن تەرىنىڭ ورنى ەرەكشە. الەكەڭ، ءاليحان نۇرمۇحامەد­ ۇلى، وسى اقيقاتقا مەڭزەپ «قازاق جىلقى­نى، قۇراندى بىردەي ۇستاپ ءجۇر; قۇران «مۇنىڭ قالاي» دەمەيدى، موللاسى جۇرت راسى­مىنە قارسى تۇرىپ ايتپايدى. جۇرت ءراسىمىنىڭ كۇشى وسى»، دەپ جازدى.

احمەت توقتاباي قالامىنان تۋعان «قازاق جىلقىسىنىڭ تاريحى» («الماتى­كىتاپ» باسپاسى، 2010). وسى باسپادان شىق­قان ورىس تىلىندەگى نۇسقاسى «كوننىي مير كازاحوۆ» اتالاتىن 80،6 باسپا تاباق كىتاپ­تىڭ ومىرگە كەلۋى اۆتوردىڭ بۇل تاقى­رىپتى بۇگىنگى وزگەرىس ارناسىندا وزەك­تىلىگىن تۋرا ءتۇسىنىپ، ونى تەرەڭ يگەر­گەندىگىنىڭ كورىنىسى.

حالقىمىزدىڭ ومىرىندەگى جىلقىنىڭ ورنى تۋرالى از ايتىلماعان. ولاردىڭ باسىم بولىگى، ارينە، كوركەم تۋىندىلاردا، حالىق ەپوسىندا، ۇزدىك شىعارمالار كۇلتەگىن جازۋىندا، مۇحاممەد حايدار­دىڭ «تاريحي راشيديىندە»، ءىلياس جان­سۇگىروۆتىڭ «قۇلاگەرىندە»، شىڭعىس ايت­ماتوۆتىڭ «قوش، گۇلسارىسىندا!» بۇل جاۋھارلاردى وقي وتىرىپ حالقىمىز­دىڭ دۇنيەتانىمىن، ادامگەرشىلىك قاسيە­تىن قالىپتاستىرۋ ىسىندە كيەلى جىلقى مالىنىڭ زور ىقپالىن بايقاۋعا بولادى، جىلقىنىڭ ەر-ازاماتقا سىن ساتتە سەنىمدى سەرىك بولعانىنا كوز جەتكىزەمىز، ريزاشىلىق سەزىمگە بولەنەمىز.

ا.توقتابايدىڭ عىلىمي ەڭبەگى وسى اتالعان شىعارمالاردىڭ تاريحي-ەتنو­گرافيالىق تۇرعىدان تابيعي، لوگيكالىق جالعاسى رەتىندە وقىلادى. عىلىمدا ار­نايى زەرتتەۋگە لايىق تاقىرىپتىڭ سوڭ­­عى ۋاقىتقا دەيىن قولعا الىنباي، ەس­كەرۋسىز قالىپ كەلگەندىگىن ەسكە سالىپ، ەن­دى مىنە بۇل تاقىرىپقا قالام تارتۋعا ۇل­كەن ىقى­لاسپەن كەلگەن عالىمنىڭ ءساتتى شە­شىمىن تاپقان ەڭبەك ۇسىنىپ وتىر­عاندىعى تاريحي اقيقاتقا دەگەن قۇرمەتتىڭ كورىنىسى.

اۆتور ەڭبەگىندە جىلقىنىڭ ەرتە زامانداردان بۇگىنگى ۋاقىتقا دەيىن حا­لىق ومىرىندە الاتىن ورنىنا، اتقارعان قىز­مەتىنە توقتالادى، تاريحي فاكتىلەرگە سۇيەنىپ قازاق جەرى مەن ەلى – جىلقى جانۋارىنىڭ ىلگەرى زاماننان بەرگى وتانى دەگەن تۇجىرىمىن جان-جاقتى نەگىزدەيدى. ەسىمدە، وتكەن عاسىردىڭ سەكسەنىنشى جىلدارى بولسا كەرەك، «كۋرەر يۋنەسكو» جۋرنالى ءبىر سانىندا جىلقى مالىنىڭ ەر-تۇرمانى جانە باسقا ابزەلدەرى تۋرالى ءبىراز قۇندى ماتەريال بەرىپ، ولاردى قىتاي وركەنيەتىنىڭ الەمدىك مادەنيەتكە قوسقان ۇلەسى رەتىندە اتادى. بۇل، ارينە، تاريحي شىندىققا جاسالعان قيانات ەدى. ماتەريالدى دايارلاعان اۆتور كەزىن­دە الەكساندر ماكەدونسكيدىڭ (ب.ە.د. 356-323 جج.) اسكەرى تۇرانعا جەتكەندە جاۋىنگەرلەرى ۇزەڭگىنى بىلمەگەنىن، ياعني پايدالانباعانىن، مۇنداي جاڭالىقتى وسى ءوڭىردىڭ تۇرعىندارى تۇرىكتەردەن العانىن ەسكەرمەيدى.

ارحەولوگ عالىمدار اشقان بوتاي مادەنيەتى (ب.ز.د. IV مىڭجىلدىقتىڭ سوڭى ءىىى مىڭجىلدىقتىڭ باسى) جىلقىنىڭ ەڭ كونە زامانداردان بەرى حالقىمىزدىڭ ماتەريالدىق جانە رۋحاني ومىرىمەن بىتە-قايناسىپ، ونىڭ قۇرامدى بولىگىنە اينالىپ كەتكەندىگىنىڭ دالەلى بولدى.

جىلقى تاقىرىبىنا جازىلعان ەڭبەك­تەر، زەرتتەۋلەر از ەمەس. ا.توقتاباي زەرت­تەۋىنىڭ ەرەكشەلىگى نەدە؟ اۆتور بۇل تاقى­رىپقا ەتنوگراف-عالىمنىڭ ۇستانىمى تۇرعىسىنان كەلەدى. ياعني ماسەلەنىڭ تاريحىن، قوعام ومىرىندەگى ورنىن، ۇلتتىڭ كۇندەلىكتى تىرشىلىگى مەن سالت-داستۇرىنە قاتىستى قىرلارىن، ەستەتيكالىق ءسان-سالتاناتىن كانىگى زەرتتەۋشى بيىگىنەن قا­راس­تىرىپ، بايسالدى باياندايدى.

ماسەلەن، ا.توقتاباي تاقىرىپتىڭ تاريحىنا بارىپ كۇنتۋلاردىڭ (عۇن­دار وزدەرىن كۇننەن تۋعانبىز دەگەن) بەك­زاتتىلىق پەن كۇشتى قۇندىلىق رە­تىن­دە جوعارى باعالاپ، ات جولىندا تاڭ­­دى قارسى الىپ ءجۇرىپ مەملەكەت قۇر­عان­ىن، سول قاسيەتتەرىمەن كور­شىلەرى ارا­سىندا بەدەلدى بولىپ، داڭ­قى الەمگە جا­يىل­عانىن جازادى. اتيل­لا مەن شىڭ­عىس حان قول­دارىنىڭ سون­شا­لىق كەڭ كە­ڭىس­تىككە شا­بۋىلدار جاساۋى، اري­نە، ەر­جۇ­رەك جا­ۋىنگەرلەرى مەن بول­دىرۋ­دى بىل­مەيتىن تۇلپارلارىنىڭ ارقا­سى ەدى. ولار­دىڭ بۇل قاسيەتتەرىنىڭ كە­يىن­گى ۇرپاق­­تا­رىنىڭ مىنەزىندە السى­رەپ كەت­كەنى­نە وكىنىش بىلدىرەدى. «قا­زاق ۇلت­شى­لى» اتانعان تيموفەي سەدەل­نيكوۆ (ا.باي­تۇرسىن ۇلىنىڭ دوسى) ۆ.لەنين­گە جازعان حاتىندا «ورىس يمپەرياسى قازاق­تاردىڭ استىنداعى اتى مەن قولىن­داعى قارۋىن تارتىپ الىپ، باتىر دا سەرى حالىقتى قور­قاق جانە جالتاق حالىققا اينالدىردى» دەپ جازدى. كەلىسپەۋگە شاراڭ جوق!

جىلقى مالى كوشپەلىلەر ءۇشىن سۇلۋ­لىقتىڭ سيمۆولى. قاسىم حان جىلقى جانۋارى كوش­پەلىلەر ءۇشىن كولىك مالى، مولشىلىق پەن بەرەكەلى ءومىر كورىنىسى عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە ول سالتاناتتى تۇرمىستىڭ، سۇلۋلىقتىڭ سيمۆولى، كىسىگە كورسەتىلگەن قۇرمەتتىڭ بەلگىسى. قازاق دۇنيەتانىمىن­دا اقىلدى دا سۇيكىمدى جىلقى ەرەكشە ورىن الادى، كيەلى سانالادى. قازاق ەڭ قۇرمەتتى قوناعىنا دەگەن قاتىناسىن جىل­قى مالىن سىيلاۋ ارقىلى بىلدىرگەن. جوشى حان اكەسى شىڭعىس حانعا تۋعان كۇنىنە وراي سىيلىققا جەتىسۋدىڭ اسىل تۇقىمدى ارعىماقتارىنان ءۇيىر-ءۇيىر جىلقى جىبەرەدى. قاسىم حان كورشى مو­عولستان حانى سايد حانعا وعلان تۇرىق اتا­لاتىن ارعىماقتى سىيعا تارتىپ تۇرىپ دالا حالقى ءۇشىن ەڭ باستى بايلىق جىلقى مالى ەكەنىن، سونىڭ كۇشىنە سۇيەنىپ حالىق ءومىر سۇرەتىنىن جەتكىزەدى. احمەت توقتابايدىڭ ەڭبەگىنەن وسىنى راستايتىن فاكتىلەردى مولىنان كەزدەستىرەمىز.

كىتاپتى بەزەندىرۋ ءادىسى رەتىندە ارعى­ماق مىنگەن قازاق قىزدارىنىڭ سۋرەتى الىنعان. بۇل وتە ورىندى ءارى ۇتىمدى شەشىم بولعان.

ءسوز رەتىنە قاراي ەڭبەكتەگى ءبىر جاع­دايعا توقتالا كەتەيىك. ماسەلەن، عۇنداردى «باسقىنشى» بولعان ەدى دەپ ايىپتاپ سويلەۋ بۇگىن سونشالىقتى ماڭىزدى ەمەس. بۇل ەۋروپالىق تاريحنامادان جۇق­قان كوزقاراس دەسە دە بولادى. بۇل ۇلى كوشتىڭ ءتۇپ-تامىرىندا عۇندارعا بايلانىستى جاسالعان تەپەرىش تە جوق ەمەس. تاقىرىپتى قازبالاماي-اق قويايىق. عۇن جانە ونىڭ ەمەۋرىنىن قايتالاعان شىڭعىس حاننىڭ زاماندارىندا، ودان كەيىنگى كەزەڭدەردە دە بۇل تابىس كوزىن، كەڭ ءورىس انىقتاۋ ارەكەتىن كىم جاسادى؟ ونداي ارەكەت شىعىستان، باتىستان دا كورىنىس تاپتى ەمەس پە؟

ءبىز بۇرىن جىلقىنى سىنشىلارىمىز سىنىن كورسەتىپ، اقىندارىمىز ولەڭ-جىرلارىنا قوسسا، انشىلەرىمىز انگە، كۇي­شىلەرىمىز سازعا ارقاۋ ەتسە، جازۋشىلا­رىمىز سۇلۋ سايگ ۇلىكتەردى سۋرەتتەسە، ءتىپتى كوپشىلىگىمىز جىلقىنى كورمەي، مىنبەي-اق ۋتوپيالىق تۇردە سۇيسەك، احمەت وسى­لاردىڭ بارىنە «نەگە» دەگەن سۇراق قويادى، سوعان ءوزى جاۋاپ بەرەدى.

اتتىڭ 96 مۇشەسىنىڭ، ءجۇرىسىنىڭ 23 ءتۇرىن، سىنىنىڭ 170 ءتۇرىن، 380-دەي ءتۇر-ءتۇسىن، ەر-تۇرمان جابدىقتارىنىڭ 90-داي اتاۋلارىن، كۇندەلىكتى ءوزىمىز جەپ جۇر­گەن قازىنىڭ 30-داي اتاۋىن كەل­تى­رەدى. وعان قوسا جىلقىعا ارنالعان 49 ءان­نىڭ، 4 ءبيدىڭ، 116 كۇيدىڭ اتىن اتاي­­دى. جىلقىنىڭ ءتۇسى مەن رەڭدەرىن بۇگە-شىگە­سىنە دەيىن زەرتتەگەنى سونشا، جە­كە عىلىمعا اينالدىرعان. ءحىح ع. 60-جىل­­دارى ءبىر يسپان، ءبىر فرانتسۋز جازۋ­­شىسى رومان-گەرمان تىلدەرىندەگى جىل­قى تۇس­تەرىن جيناپ 60 سوزگە جەتكىزسە، تۇركى حالىق­تارىن­داعى سوزدەر قورىن تەكسەرىپ، قازاق­تىڭ تۇسكە بايلانىستى ءتىل بايلى­عى­نىڭ الەمدە تەڭدەسى جوق ەكەنىن دالەلدەيدى.

قازاق داستۇرىندە جاياۋ باتىر جوق، ەر جىگىت وزىنە لايىقتى سايگ ۇلىك تاپقاندا عانا ءتورت اياعى تەڭ بولادى. ەر ەدىگە، قاسىم حان، ەسىم حان، ءجالاڭتوس، ايتەكە، تولە، قازىبەك، كەنەسارىلاردان باستاپ ب.مومىش ۇلىنا دەيىن مىڭداعان جىلدى قامتىعان 80-دەي باتىر مەن تاريحي قايراتكەردىڭ سايگ ۇلىكتەرىنىڭ ەسىمدەرىن كەستە تۇرىندە جاساعان. زەرتتەۋدىڭ ءبىر تاراۋىنان ءبىر تاراۋى قىزىق.

«الاش پەن ات ەگىز» دەگەندەي بۇل كىتاپ تازا جىلقى تاريحى ەمەس، الاشتى 6 مىڭ جىل بويى ارقاسىنا مىنگىزىپ الىپ تالاي تار جول، تايعاق كەشۋدەن امان-ەسەن الىپ كەلگەن «قازاق پەن جىلقى ءبىر ءبۇتىننىڭ اجىراتىلمايتىن ەكى بولشەگى»، «كونە قازاقتار» – قازاق جىلقىسىنسىز جەر بەتىندە ەشقاشان ءومىر سۇرە الماس ەدى»، دەپ قورىتىندى جاسايدى. كىتاپتىڭ ءون بويىندا قازاقتىڭ اتا-بابالارىنىڭ تۇڭعىش رەت جىلقىنى قولعا ۇيرەتىپ الەم­گە جىلقى مادەنيەتىن تارتۋ ەتكەنى كورىنىس بەرىپ وتىرادى.

جىلقىنىڭ سوعىستاعى ءرولىن كورسەتە كەلىپ، ەجەلگى گرەكتەردە تىم بولماعاندا ءبىر ات بولسا، مارافون شايقاسىنداعى جەڭىستى حابارلاۋ ءۇشىن سالت اتتى جاۋىن­گەردى جىبەرەر ەدى، ەڭ باستىسى ادام بالاسىن جانتۇرشىگەرلىك الىسقا جۇگىرتەتىن (42 كم) جارىس بولماس ەدى دەپ تۇجىرىم جاسايدى.

ءححى عاسىر – قازىرگى زامان مادەنيەت­تەردىڭ ونەر، ءبىلىم جارىسى، ءار حالىق ءوزىنىڭ الەمدىك وركەنيەتكە قانداي ۇلەس قوسقانىن اتەششە شاقىرىپ ناسيحاتتاۋ­دا. وسى تۇرعىدان العاندا «الماتى­كىتاپ» باسپاسى كىتاپتى ورىس تىلىنە اۋدا­رىپ قانا قويماي، كەز كەلگەن دەڭگەيدە، قانداي تۇلعاعا بولسا دا سىيلايتىنداي ەتىپ، پوليگرافيانىڭ زاماناۋي جەتىس­تىكتەرىمەن اسەمدەپ، بەزەندىرىپ شىعا­رىپتى. ورىس تىلىندەگى نۇسقاسى اناعۇرلىم مازمۇندى شىققان دەۋگە بولادى، اۆتور جاڭا تاراۋلار، بولىمدەر قوسقان، فوتولار مەن قىلقالام شەبەرلەرىنىڭ ۇلتتىق سيپاتتاعى تۋىندىلارىمەن ناقىشتالعان، ەڭ باستىسى ماتىندەردىڭ اۋدارما دەڭگەيى جوعارى. اۋدارمانى ورىس تىلىمەن عانا شەكتەمەۋىمىز كەرەك، ورىس ءتىلى باسقا الەم تىلدەرىنە تارجىمالاۋعا باسپالداق بولسىن. الدىمەن تازا قاندى جىلقىلاردىڭ اتاسى – انگليا دەسەك، اعىلشىن تىلىندە سويلەتسەك، الەمنىڭ نازارىن اۋدارادى. نەگە دەسەڭىز وركەنيەت العا قاراي دامىعان سايىن، جان-جانۋارلارعا، ونىڭ ىشىندە جىلقىعا قىزىعۋشىلىق، سۇيىسپەنشىلىك كۇننەن-كۇنگە ارتۋدا، بۇل ءۇردىس، اسىرەسە الدىڭعى قاتارلى مادە­نيەتتى ەلدەردە ەرەكشە قولعا الىنعان.

بۇل ەنتسيكلوپەديالىق ەڭبەكتى اعىل­شىن تىلىندە شىعارساق حالقىمىزدىڭ تاريحى، مادەنيەتى، ونەرى، فيلوسوفياسى ەڭ اياعى پسيحولوگياسىنا دەيىن تانىستىرىپ، رۋحىمىزدىڭ جوعارى، «قۇس جاندى، جىلقى مىنەزدى» جاۋىنگەر ەل ەكەنىمىزدى كورسەتەمىز.

ءبىز ماڭگى ەل دەگەن ۇراندى ءجيى قول­دانامىز، قازىر ابستراكتى ۇعىمعا اينالىپ بارا جاتىر. ماڭگىلىك ەل دەگەنىمىز مەنىڭ ويىمشا ەكونوميكا، ماتەريال­دىق، رۋحاني مادەنيەت شىعارمالارى مەن عىلىم-ءبىلىم جاڭالىقتاردان تۇرماي ما؟ بۇل كىتاپقا العاش پىكىر جازعان گەراعا – گەرولد بەلگەر (گۋل ستەپي پود كوپىتامي كونەي // دات. 2013. №31) اۋىزەكى اڭگىمەسىندە «ماڭگىلىك كىتاپ» دەپ ەدى. سەبەبى: قازاقتىڭ مىڭداعان جىل­دىق جىلقى مادەنيەتى قاعاز بەتىنە تۇسىرىلگەن جانە حالىقتىڭ جادىنداعى دۇنيە ەرەكشە سۇرانىسقا يە بولىپ، اۋىق-اۋىق باسىلىپ شىعادى دەگەنى باردى. گەراعاڭنىڭ ايتقانى كەلدى، 7 مىڭ تيراجبەن باسىلىپ، الىپساتارلاردىڭ قوي­عان استرونوميالىق باعاسىنا قارا­ماستان تۇگەل ساتىلىپ كەتتى. قازىر كىتاپ­تى ىزدەۋشىلەر كوپ. ورىس تىلىندەگى نۇسقا­سىنىڭ سۇرانىسى بۇدان دا جوعارى بولاتىنىنا سەنىمىم مول، حالقىمىزدىڭ بەل­سەندى كىتاپقۇمارلارىنىڭ 60%-ى ورىس تىلىندە وقيدى ەكەن.

زەرتتەۋدىڭ ۇتىمدىلىعى سول، ماع­لۇ­­ماتتار قازاقستاننىڭ بارلىق دەر­لىك ايماقتارىنان جانە موڭعوليا، قىتاي، ورتالىق ازيا قازاقتارىنان جيناس­تىرىلعان، 300-دەن اسا ينفورماتورلاردان جاۋاپ الىنعان.

ولاردىڭ ىشىندە اتبەگى، جىلقى­شى، سىنشىلارمەن قاتار جاي ادامدار دا ­كوپ. سەبەبى قازاقتىڭ جىلقى دەسە ءبىر-ەكى ­اۋىز ءسوز ايتپايتىنى نەكەن-ساياق. 600-دەن ­اسا ادەبيەتكە سىلتەمە جاسالعان، پەتەر­بۋرگ، ماسكەۋ، ومبى، ورىنبور، الماتى ارحيۆتەرىنەن ماتەريالدار كىرگەن. اسىرە­سە قازاق جىلقىسىنىڭ كۇي تالعاماي­تى­نى مەن شىدامدىلىعى جونىندە رەسەي، ت.ب. شەتەلدىك مامانداردىڭ ايتقانى كوڭىلگە قۋانىش ۇيالاتادى، «قازاق ات ۇستىندە – جولبارىس، اتتان تۇسسە قويان» (قىتاي ماقالى)، «قازاقتىڭ تۇرمىس-جاعدايى جاقسارا باستاسا، جاي اتتىڭ ورنىنا جورعا مىنەدى، قىمىزدى كوپ ءىشىپ، جىلقى ەتىن قارنى جارىلعانشا جەيدى (ي.حانتينسكي)، ت.ب. قاناتتى سوز­دەر، ماقالدار، ۇزىندىلەر كىتاپتىڭ ماز­مۇنىن اشا تۇسەدى.

«قازاق جىلقىسىنىڭ تاريحى» كىتابى قازاقستاننىڭ شەتەلدىك ەلشىلىكتەرىنە تاراتىلىپ بەرىلدى، وقۋ ورىندارى قوناق­تاردى وسى كىتاپپەن قارسى الدى، ءتىپتى قۇداندالاسقان وتباسىلاردىڭ اراسىندا «جىلقى» ورنىنا ازىلدەپ كىتاپ جۇرگەنىن كوزىمىز كوردى. قىتاي، موڭعوليا، رەسەي، وزبەكستانعا كىتاپ اپاراتىن دەلدالدار پايدا بولدى. مەن كىتاپتىڭ باس رەداكتورى بولعان مەن مۇنداي جاعدايلاردى بايقاپ، ەستىپ ءجۇردىم. قىسقاسى زەرتتەۋ حالقىمىزدىڭ وي-ارمانىنان، تالابىنان شىققان جادىگەر بولدى.

قورىتا ايتقاندا، احمەت توقتاباي كىتابى – قۇندى ەڭبەك. اۆتور وسى ەڭبەگى ار­قىلى قازاق ەتنوگرافيالىق عىلىمىنا جاڭا سەرپىن بەرۋمەن قاتار، زەرتتەۋشى مامان رەتىندە حالقىنىڭ الدىندا وسىنداي ىرگەلى تاقىرىپ ارناسىندا ابىرويلى ءىس اتقارعاندىعىن ايتقان ارتىق ەمەس. كىتاپتىڭ سوڭىندا بەرىلگەن اۆتوردىڭ قول­دانبالى ۇستانىمدارى شارۋاشىلىق باسشىلارى تاراپىنان قولداۋ تاۋىپ جاتسا، ارينە، قوعام ءۇشىن پايدالى ءىس بولماق. 

مامبەت قويگەلدى،

اكادەميك

P.S. احمەت ءۋالحان ۇلىنىڭ ءبىر ارمانى بار. 20 جىلداي جوعارى جاققا قازاق جىلقىسىنا ارنالعان مۋزەي اشۋ جوباسىن ۇسىنىپ، قانشا زالدان تۇراتىنىن، ەكسپوناتتاردىڭ ورنالاسۋ رەتىنە دەيىن بۇكىل ەكسپوزيتسياسىن جاساپ قويدى. الەمنىڭ دامىعان ەلدەرىنىڭ بارىندە اقش، انگليا، فرانتسيا، جاپونيا، رەسەي، ت.ب. 40-استام ەلدە جىلقى مۋزەيلەرى بار ەكەن. وكىنىشكە قاراي، مۇنداي مۋزەي جىلقىنىڭ ­وتانى، قامبار اتا تۇقىمىنىڭ بۇكىل جەر الەمىنە تاراعان جەرى – قازاقستاندا عانا جوق.