ءومىردىڭ وزىندەي قاراپايىم، سونىسىمەن دە جۇرەككە جىلى تيەتىن ەركىن ءىبىتانوۆ پوەزياسىنا، ونىڭ ەش قوسپاسىز، بوياماسىز الەمىنە اينالىپ كەلىپ سوعا بەرەتىنىمىز اسپانكوڭىل اقىننىڭ تاۋ بۇلاعىنداي تۇنىق ولەڭىنە بالا كەزدەن سۋسىنداپ وسكەنىمىزدەن بولار. قاراساز انا قۇنداقتاعان ەگىز ۇل مۇقاعالي مەن ەركىننىڭ ولەڭدەگى وزەنى ارنالاس، قاسيەت قالىبى تاڭبالاس كورىنەدى كەيدە...
مۇزبالاق اعاسىن ساعىنعاندا ء«حانتاڭىرى، قايداسىڭ!» دەپ كەڭ دۇنيەنى دۇبىرگە بولەگەن شايىر جۇرەك ماڭگىلىككە دامىل تاپقالى دا تالاي كوكتەم ءوتتى. ەلشەنبۇيرەكتەن ەسكەن سالقىن سامالداي سىرلى شۋماقتار اۋىلعا بارا قالساڭ الدىڭا اق قۇرتىن توساتىن ءازيز اناڭ بولىپ كوڭىل تەربەيتىنىن قايتەرسىڭ... اقىننىڭ سىرلاسى دا، مۇڭداسى دا، جان دەرتىنىڭ داۋاسى دا، ايالايتىن اناسى دا – تۋعان ولكە توپىراعى. بالكىم سوندىقتان دا ءار ولەڭىنەن دالانىڭ ءۇنى ەستىلىپ، اۋىلدىڭ ءيسى اڭقيدى.
«مەن قويشىمىن، قوي سىرىن
جاستان ۇقتىم،
دەي المايمىن ومىردەن بوس قالىپپىن.
اكەم ساتىپ اپەرگەن توپىليمەن،
شاڭىن ءسۇرتىپ جۇرگەم جوق ءاسفالتتىڭ...
...ءبىزدىڭ قازاق قوي دەسە بالا جاستان،
ىشكەن اسىن تاستاي ساپ ارالاسقان.
ەستافەتا تاياعىن قويشىلىقتىڭ،
ءبىر ۇرپاقتان ءبىر ۇرپاق الا قاشقان...» ەراعاڭنىڭ جيىرماعا جەتەر-جەتپەس شاعىندا جازعان ايگىلى «قويشىلار» پوەماسىنىڭ شۋماقتارى بۇل. ۇلتىنىڭ تىنىس-تىرشىلىگىن، اتاكاسىبىن ارقاۋ ەتكەن، سول ارقىلى وتكەننىڭ ونەگەسىن تولعاعان دالا پەرزەنتىنىڭ ءۇنى قازاق بالاسىنىڭ جۇرەگىن جىلىتتى، رۋحىن قوزداتتى. اساۋ وزەندەي ارقىراعان اقىننىڭ ءار شۋماعىنان دالا سارىنىن تىڭداپ باعىڭىز. ولەڭ ولكەسىنە ەركەلەپ ەنگەن ەراعاڭ ءومىر بويى اۋىلدا تۇردى.
ادەبيەتتە ءجيى ايتىلىپ قوياتىن «تالانتتار اۋىلدا تۋىپ، الماتىدا ولەدى» دەيتۇعىن تىركەستى تىلگە تيەك ەتىپ «قالاعا بارىپ ادەبي ورتاعا قوسىلساڭشى»، دەيتىن قالامداستارىنا: ء«اي قويىڭدارشى ءتايىرى، قالادا وزدەرىڭ-اق ولە بەرىڭدەر. مەنىڭ كىندىگىم اۋىلعا بايلانعان. دالامنان اجىراي المايمىن»، دەپ قاعىتاتىن قاعىلەز اقىن ومىرلىك مۇراتىن تۋعان توپىراعىنان ىزدەپ، ارمان-اڭسارىن اياداي اۋىلعا تاڭعان ەدى. جوعارىداعى جولدارعا ورايى كەلگەندە:
«ولەڭىن سالعان ساۋداعا،
اقىننىڭ ءبارى سارت ەمەس.
اۋىلدا تۋعان اقىنعا،
الماتىدا ءولۋ شارت ەمەس»،
دەپ ازىلمەن تۇيرەپ، ۇتىمدى ءۇن قاتقانى تاعى بار. تۋعان ولكەنىڭ تۇمسا تابيعاتىن ولەڭ عىپ ءورىپ، تاۋى مەن تاسىن، نۋى مەن سۋىن، جاۋىنى مەن داۋىلىن جىر تىلىمەن كەستەلەگەن ول تاعى بىردە:
«تيان-شاننىڭ ادىر-ادىر الابى،
تەكشەلەنە كوزدى تارتىپ بارادى.
اڭعارىنان ەرتە سوققان ەسكەك جەل،
جاس قايىڭنىڭ بۇيرا شاشىن تارادى.
كوردىڭىز بە تاۋ وزەنى – البىرت-تى؟
تولقىندارىن تاستان-تاسقا قارعىتتى.
اقىر شارشاپ، كولگە جەتىپ دامىلداپ،
جەڭىل بۋمەن تۇمشالانا قالعىپتى...»
دەپ تامىلجىعان تاۋ كەلبەتىن كەنەپكە كوشىرگەن تۋىندىگەردەي ولەڭمەن سۋرەت سالادى. وزەن سىلدىرىمەن تىلدەسىپ، ەسكەن جەلمەن ۇندەسەدى. باقىت تا، جاراسىم دا، جىلىلىق تا اقىن ءۇشىن تۋعان جەر قويناۋىندا جاسىرىنعان.
ءومىر ورنەگىن شولىپ وتسەك، تاۋلى ولكەگە اتباسىن بۇرعان اقىندار ەراعاڭا سوقپاي كەتپەگەن. ءوز توپىراعىنان جولىقتىرعان تامشى سۋىن ءومىر دالاسىنىڭ الابىنا اقكوڭىلمەن ۇسىنعان اقىننىڭ داڭقى الىسقا جايىلعانىن اڭدايمىز. اقىننىڭ جارى التىنكۇل اپاي ءبىر سۇحباتىندا: «ەركىندى الماتىعا كەل دەپ شاقىرعاندار كوپ بولدى. بىراق ول ەل-جۇرتىن قيىپ كەتە المادى. «قاسقا بۇلاق قاسىڭنان نەگە كەتتىم، نە دەگەن جەل ايداعان كوبەلەكپىن. ەركىندىك، ەركەلىكتى مىسە تۇتپاي، تاسقا اكەپ ءوزىمدى-ءوزىم شەگەلەپپىن»، دەپ ۇلى مۇقاعاليدىڭ وكىنىپ جازعانى بار عوي. كىم بىلەدى، ەگەر قالاعا كوشسە وكىنگەننىڭ كوكەسى ەركىندە بولار ما ەدى دەپ تە ويلايمىن. ول اۋداندىق گازەتتە ەڭبەك ەتە ءجۇرىپ، ۇلت رۋحانياتىنا از ۇلەس قوسقان جوق. ارتىنان ەرگەن شاكىرت ىنىلەرى سونىڭ دالەلى. نارىنقول اۋدانى – الماتىعا سونشالىق قاشىق ەمەس. وسپانحان، توقاش، ءابىش، قادىر، تۇمانباي، اسەت بەيسەۋوۆ سەكىلدى قاناتتاس-قالامداستارى ەركىندى ىزدەپ كەلىپ تورىمىزدەن تابىلاتىن. ال ەڭبەك دەمالىسىندا ەركىن الماتىلىقتاردىڭ قاتارىنا قوسىلاتىن»، دەپ ەسكە الادى.
قادىر اقىننىڭ جازعى دەمالىستا دوسى ەركىننىڭ ەلىنە قوناققا بارىپ اۋناپ-قۋناپ قايتقانىن، سول ساپاردىڭ قىزىعى مەن شىجىعىن ازىلمەن تۇيرەي جازعان «ەركىنگە» دەيتۇعىن ولەڭى، ابىز ءابىشتىڭ «حان ءتاڭىرىنىڭ ەتەگىندە نەمەسە «تيان-شان ەسكيزدەرى» اتتى تەرەڭ تولعانىستان تۋعان جازباسى ءىبىتانوۆتىڭ الماتى مەن اسپانتاۋ اراسىندا ادەبي كوپىر ورناتقان ناعىز تالانت ەكەنىن ايگىلەپ تۇرعانداي.
«تاۋلار!..
تاۋلار – اسقار قۇز، بيىك مەكەن،
تۋعان جەر نەگە سونشا سۇيىكتى ەكەن.
الىسقا جولاۋشىلاپ شىعا قالسام،
ءوزىڭدى ارەڭ-ارەڭ قيىپ كەتەم.
تاۋلار!
تاۋلار، ازىق قىپ گۇل شىرىنىن،
سەندە ءوتتى كۇنىم، ءتۇنىم – تىرشىلىگىم.
سەنەن اققان وزەننىڭ تولقىنىمىن،
سەندە وسكەن شەتەننىڭ بۇرشىگىمىن...»
ول ادەبيەت الەمىنە شايىرعا ءتان شالقار شابىتىمەن، كوڭىل كورىگىن قىزدىرار وتتى ويلارىمەن كەلدى. قارا ولەڭنىڭ قاراگەرىن كىسىنەتىپ جىر الامانىندا بالاڭ جاسىنان باپتالعان شايىردىڭ ارمانى ەلىمەن ەگىز، حالقىمەن قاناتتاس. اكەلەر جۇرتىنىڭ وشاق جىلۋىمەن بىرگە. الىپ كەۋدەسى ءوزى جىرعا قوسقان تۋعان جەر توپىراعىندا ماڭگىلىك دامىل تاپقان اقىننىڭ تابيعاتى، تۋعان ولكە تابيعاتىنان بولشەكتەنبەيتىن ءبىرتۇتاس الەم.
الماتى
باتىس قازاقستان وبلىستىق ءماسليحاتىنا كىمدەر سايلاندى؟
سايلاۋ • كەشە
تۇركىستان وبلىستىق ءماسليحاتىنا سايلانعان دەپۋتتار كىم؟
سايلاۋ • كەشە
بىرقاتار وڭىردە اۋا رايىنا بايلانىستى ەسكەرتۋ جاسالدى
اۋا رايى • كەشە
ۇقساس جاڭالىقتار
