بيزنەستىڭ بيلىككە بازىناسى

ۇيىمنىڭ ەكونوميكاداعى قازاقستان­دىق تاۋار سەگمەنتىنە باسىمدىق بەرەتىنى، سولاردىڭ قوعامدىق دەڭگەيدەگى قورعاۋ­شىلارى بولا الاتىنى دا جيىندا ايتىلدى. تەز جانە وڭتايلى شەشىمدەر تابۋى ءۇشىن مەملەكەت پەن بيزنەستىڭ بىرلەسكەن جۇمىسىن قالاي قۇرۋ كەرەك دەگەن سۇراققا جاۋاپ بەرۋگە تىرىسىپ، جاۋاپ كۇتەتىنىن ايتتى. 

جاڭادان پايدا بولعان قاۋىمداستىقتىڭ ارتىندا ەكونوميكانىڭ ءتۇرلى سەكتورلارىندا جۇرگەن ءجۇز مىڭ ادام تۇر. جيىن­دى ۇيىمداستىرۋشىلار اتاپ وتكەن­دەي، مەم­لەكەتتىك قىزمەتكەرلەر مەن زاڭ شى­عارۋشىلاردىڭ ەكونوميكانىڭ ناق­تى سەك­تورىن دامىتۋعا مۇددەلى بولماۋى جانە «شەتەلدىك وندىرۋشىلەر مەن يمپورت­تاۋشىلاردىڭ مۇددەسىنە باسىمدىق بەرۋى، كەيبىر ويىن ەرەجەلەرىنىڭ «كولەڭكەگە» قاراي ويىسا بەرۋى ەكونوميكالىق ۇلتتىق قوزعالىس قۇرۋعا تۇرتكى بولعان.

جيھاز جانە اعاش وڭدەۋ ونەركاسىبى قاۋىمداستىعىنىڭ پرەزيدەنتى قانات يبراەۆ­تىڭ پىكىرىنشە، بيلىكتىڭ شەشىم قابىلداۋ لوگيكاسىن ءتۇسىندىرۋ وتە قيىنداپ كەتكەن. بيۋدجەت قاراجاتىنا وتاندىق جيھاز­داردى ساتىپ الۋدى شەكتەۋ جەرگىلىكتى جيھاز دايىندايتىن سەكتورعا كەرى اسەر ەتتى. قاۋىمداستىق وكىلى ايتىپ وتكەندەي، ۇلتتىق جيھاز وندىرىسىندە دامۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن فاكتورلار دا، ونى قولدان تەجەپ تۇرعان بيۋروكراتيالىق شەشىمدەر دە كوپ. قازاقستاندا تىركەلگەن كومپانيالاردى وتاندىق جيھازعا تاپسىرىس بەرۋدى مىندەتتەۋ ارقىلى دا سالانىڭ كۇرەتامىرىنا قان جۇگىرتۋگە بولاتىن ەدى.

– بىراق بىزدە – كەرىسىنشە. قۇرىلىس پەن وتاندىق جيھاز سەكتورى اراسىنداعى تەحنولوگيالىق تىزبەك قالىپتاسپاعان. الەمدىك تاجىريبەدە ەكى سەكتور ءبىر-بىرىنە دەم-بەرە وتىرىپ داميتىنىن ەستەن شىعارىپ الدىق. «جايلى مەكتەپ» مەملەكەتتىك باعدارلاماسىنا جۇزدەگەن ميلليارد تەڭگە ءبولىندى. الايدا ءبىز، جيھاز جاساۋشىلار سول مەكتەپتى جابدىقتاۋ ۇدەرىسىنە ارالاسا المايمىز. وسىنداي شەشىمدەردىڭ كەسىرىنەن سالا قازىردىڭ وزىندە 4 500-گە جۋىق جۇمىسشىسىنان ايى­رىلدى، ونىڭ ىشىندە بىلىكتى ماماندار دا بار. شەنەۋنىكتەر يمپورتتاۋشىلاردىڭ مۇددەسىن تىكەلەي قورعايتىن سياقتى، – دەيدى قانات يبراەۆ.

قاۋىمداستىق باسشىسى ايتىپ وتكەندەي، وسىنداي شەكتەۋلەر بيزنەستىڭ تىنىسىن تارىلتىپ تۇر. ويىن ەرەجەلەرى وزگەرىپ، شەكتەۋلەر دە قىرىق قۇبىلىپ تۇرادى. «مەن جيھاز بيزنەسىمەن اينالىسقان 12 جىلدىڭ ىشىندە 4 رەت شەكتەۋلەرگە تاپ بولدىق، ءبىر رەت بانكروتتىقتىڭ دا ءدامىن تاتتىق. ءبىز پروب­لەمالاردى ءوز مۇمكىندىگىمىز ارقىلى دا شەشۋگە دايىنبىز. وسى قوزعالىستى قۇرۋ تۋرالى شەشىمدى مۇمكىندىگىمىز شەكتەلىپ قالعاندىقتان قابىلداپ وتىرمىز»، دەيدى كاسىپكەر.

«Qaz Textile Industry» ءوزىن ءوزى رەتتەيتىن جەڭىل ونەركاسىپ ۇيىمىنىڭ ءتورايىمى گۇلميرا ۋاحيتوۆا ۇلتتىق ينۆەستوردى قورعاۋ مەملەكەتتىڭ ەڭ ماڭىزدى ءرولى بولۋى ءتيىس ەكەنىنە توقتالىپ ءوتتى. قازاق­ستان­دىق كومپانيالار مەملەكەتپەن، جەر قويناۋىن پايدالانۋشىلارمەن، جۇيە قۇراۋشى كاسىپورىندارمەن ۇزاق مەرزىمدى كەلىسىمشارتتار جاساسىپ، جەكە جانە نەسيەلىك اقشانى قاجەتتى قۇرىلىس­تار­دى سالۋعا ينۆەستيتسيالاعان مىسالدار كوپ. بىراق ۇزاق مەرزىمگە جاسالعان كەلىسىم­شارتتار سەبەبى تۇسىندىرىلمەي، بىرجاقتى بۇزىلادى.

اگرارلىق سالاداعى وتاندىق مامان­داردىڭ ءبىرى كيريلل پاۆلوۆ شەنەۋنىكتەردىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىندا قيىندىق­تار تۋدىرۋى مۇمكىن وعاش شەشىمدەرى تۋرالى ايتتى. بۇعان قازاقستاندىق پيازدى ەكسپورتتاۋعا تىيىم سالۋ جاقسى مىسال بولا الادى. ساراپشىنىڭ پايىمداۋىنشا، مۇنداي شەشىمدەر جۇيەسىن وزگەرتپەيىنشە، ءىس العا باسپايدى. اگروونەركاسىپتىك كەشەن – تابيعي تاۋەكەلدەردەن باسقا، ەرەجەلەر مەن رەتتەۋ تەتىكتەرىنىڭ تۇراقتىلىعى جوق، ينۆەستيتسيالىق تاۋەكەلدەرى جوعارى سالا. ساراپشى ايتىپ وتكەندەي، ءبىزدىڭ ەلدە اگرارلىق ومبۋدسمەن جەتىسپەيدى. فەرمەرلەر مەن شەنەۋنىكتەر اراسىنداعى داۋ-دامايدان تۇتىنۋشى زارداپ شەگەدى. ساراپشىنىڭ پايىمىنشا، پيازدى ەكسپورتتاۋدى شەكتەۋ تۋرالى شەشىم ىشكى نارىقتىڭ مۇددەسىن قورعاۋعا باعىتتالعانى انىق. قازاقستاندىقتار 1 جىلدا 340 مىڭ توننا پياز تۇتىنادى. ءبىر عانا جامبىل وب­لى­سى وتكەن جىلى 1 ملن توننا پياز جينادى.

– ستاتيستيكا دەرەكتەرىندەگى مالىمەت­تەردىڭ جۇيەسىزدىگى اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ تىنىسىن تارىلتاتىن شەشىم قابىلداۋعا ءماجبۇر ەتىپ وتىر. ءبىر جىلعا دەگەن قاجەت­تىلىك 340 مىڭ توننا ەكەنىن ايتتىم. ال ونىڭ ۇستىندە قالعان 660 مىڭ توننا پياز­دى قايدا جىبەرۋ كەرەكتىگىن بىلمەيمىن. بىراق ەرتە كوكتەمدە پيازدىڭ كيلوسىن 500 تەڭگەدەن ساتىپ الاتىنىمىز شىندىق. ۇكىمەت بۇل تۇستا پياز ەكسپورتىن شەكتەۋ ارقىلى فەرمەرلەردى تابىسىنان قاعىپ وتىر، – دەيدى كيريلل پاۆلوۆ.

كاسىپكەر ايتىپ وتكەندەي، مەملەكەت پەن بيزنەس ءبىر-ءبىرىنسىز ءومىر ءسۇرىپ، جۇمىس ىستەي المايتىن ەكى قۇرىلىم. مەملەكەتتىك دەڭگەيدەگى شەشىمدەردى، مەملەكەتتىك باع­دار­لامالاردى ەكى قۇرىلىمنىڭ كۇش-جىگەرىن بىرىكتىرۋ ارقىلى شەشۋگە بولادى.

قورعانىس-ونەركاسىپ كەشەنى كاسىپورىن­دارى قاۋىمداستىعىنىڭ توراعاسى ايبەك بارىسوۆتىڭ ايتۋىنشا، قازاقستاندىق بيزنەسمەندەر شەنەۋنىكتەردىڭ نەمقۇرايدى­لىعىنا شىداماعاندىقتان وسىنداي شەشىم قابىلدادى. قوزعالىستى بيلىكپەن اراداعى التىن كوپىرگە اينالادى دەپ ۇمىتتەنىپ وتىر. جەكەشەلەندىرۋ ناۋقانى جاڭا مەنشىك يەلەرىن قالىپتاستىردى، شەنەۋنىكتەر دە، كاسىپكەرلەر دە جاڭاشا ءومىر ءسۇرۋدى ۇيرەندى.

– ءبىز، بيزنەسمەندەر ساياساتقا ارالاس­قى­مىز كەلمەيدى. دەپۋتاتتار مەن شەنەۋ­نىكتەر قازاقستاندىق كاسىپكەرلەر مەن وندىرۋشى­لەردىڭ دامۋىنا كەدەرگى جاساي بەرسە، وندا بىزدە باسقا امال قالمايدى. ويتكەنى تۇيىقتالعان ءتۇيىندى تارقاتاتىن وزگە جول كورىپ تۇرعان جوقپىز، – دەيدى ا.بارىسوۆ.

ءىس-شاراعا قاتىسۋشىلار قازىر ەكونوميكا­دا بولىپ جاتقان بەلگىلى ءبىر وزگەرىستەر مەن ۇدەرىستەرگە بيزنەس قاۋىمداستىعىنىڭ رەاكتسياسىن تىڭداۋ ەرەكشە ماڭىزدى دەگەن ورتاق پىكىرگە كەلدى. بيزنەستىڭ اقىلعا قونىمدى ۇسىنىستارىن قولداۋ، قاجەتسىز كەدەرگىلەر جاساماي، اشىق بيزنەس جۇيەسىن قۇرۋ ماڭىزدى. وسى تۇرعىدان العاندا، قوسىمشا تاۋەكەلدەر تۋدىرمايتىنداي جانە بيزنەس ورتانىڭ ناشارلاۋىنا قاۋىپ توندىرمەيتىندەي ءارتۇرلى رەتتەۋشى باس­تامالاردى مۇقيات باعالاۋ ماڭىزدى. وسىلاي­شا، ساراپشىلىق جانە عىلىمي قوعام­داستىق­تىڭ پىكىرلەرى جانە مەملەكەتتىك دەڭگەيدە قابىلدانعان شەشىمدەردىڭ نەگى­زىندە جاتقان تەڭدەستىرىلگەن تاۋەكەلگە نەگىزدەلگەن كوزقاراس ءارتۇرلى ايماقتارداعى تەكتونيكالىق وزگەرىستەر كەزەڭىنەن ءساتتى ءوتۋدىڭ جانە دامۋدىڭ وڭ ۇردىسىنە ەنۋدىڭ كىلتى بولادى.

جيىندا بيزنەستى قولداۋ تەتىكتەرىن جەتىلدىرۋ، ولاردىڭ حالىقارالىق دەڭگەيدە باسەكەگە قابىلەتتىلىگىن ارتتىرۋ ماسەلەلەرى تالقىلانىپ، مەملەكەتتىك ساتىپ الۋ كەزىندە زاڭدى بۇزعاندارعا جازانى كۇشەيتۋ ماسەلەسى دە ءسوز بولدى.

الماتى