بىراق قاي ەل بولسىن, جاھاندىق قاۋىپتى اۋرۋلار قاتارىندا قالا بەرەتىن «ۆيچ»-ءتىڭ ەپيدەمياعا اينالىپ كەتپەۋىن قاداعالاۋعا مۇددەلى. بۇل تەك ازعىنداعانداردىڭ اۋرۋى ەمەس ەكەنى ءجۇز جەردەن دالەلدەنسە دە, ايتۆ-احۋالدىلاردىڭ قوعام تۇرتپەگىنە ۇشىرايتىنى دا – ۇلكەن ماسەلە. بۇعان كەزىندە تۇسىندىرمە, ناسيحات جۇمىستارىن دۇرىس جۇرگىزە الماعان جاۋاپتى مەكەمەلەردەن باستاپ, جۋرناليستەردىڭ دە «ۇلەسى» از ەمەس. دياگنوز قويىلعاننان كەيىن سۋيتسيد جاساۋعا دەيىن ماجبۇرلەيتىن وقيعالار حالىقارالىق ۇيىمداردان ۇدايى جۇمىس ىستەۋدى تالاپ ەتەتىندىكتەن, ەندى بۇۇ ايتۆ/جيتس جونىندەگى بىرىككەن باعدارلاماسى (يۋنەيدس) «تەڭدىك ۋاقىتى» دەيتىن ناۋقاندى ىسكە قوسقانى بەلگىلى. وسى باستاماعا وراي استانا قالاسىنىڭ ايتۆ-ينفەكتسياسىنىڭ الدىن الۋ ورتالىعى مەن دسم قازاق دەرماتولوگيا جانە ينفەكتسيالىق اۋرۋلار عىلىمي ورتالىعى سوڭعى مالىمەتتەرىمەن ءبولىستى.
– بۇگىندە «ايتۆ-ينفەكتسياسى» دياگنوزى ولىمگە دۋشار ەتەتىن دەرت ەمەس. مەديتسينالىق ىزدەنىستەر ارقىلى ددۇ ايتۆ-نى سوزىلمالى جۇقپالى اۋرۋ رەتىندە تانىدى. ايتۆ-مەن ءومىر سۇرەتىن ادامدار ء(اوا) انتيرەتروۆيرۋستىق تەراپيانى (ارت) قابىلداي وتىرىپ, عۇمىرىن ۇزارتىپ, وتباسىلى جانە دەنى ساۋ بالانى دۇنيەگە اكەلە الادى. بۇۇ-نىڭ 2021 جىلعى ساياسي دەكلاراتسياسى مەن يۋنەيدس-ءتىڭ 95-95-95 ماقساتتارىن ورىنداۋ اياسىندا قازاقستاندا ايتۆ-احۋالدى ادامداردىڭ 87%-ى وزدەرىنىڭ ايتۆ-احۋالدى ەكەنىن بىلەدى, 81%-ى ارت قابىلدايدى, – دەدى قازاق دەرماتولوگيا جانە ينفەكتسيالىق اۋرۋلار عىلىمي ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى اسىلحان ابىشەۆ.
بۇل – ەلىمىزدىڭ مەملەكەتتىك, حالىقارالىق جانە ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدارمەن جۇيەلى جۇرگىزگەن جۇمىسىنىڭ ناتيجەسى. قازاقستان دا ايتۆ جانە جيتس ەپيدەمياسى شوعىرلانعان ساتىسىندا تۇر. كەيىنگى ون جىلدا ءاوا اراسىنداعى ءولىم-ءجىتىمى ەكى ەسەگە ازايدى. بۇل اۋرۋعا وزدىگىنەن تەكسەرىلەتىندەردىڭ سانى ارتىپ كەلەدى.
ددۇ ۇسىنىمدارىنا سايكەس ەلىمىزدە 2021 جىلدان باستاپ «بايلانىسقا دەيىنگى پروفيلاكتيكا» ەنگىزىلدى. ياعني بۇل رەتتە ايتۆ جۇقتىرماعان, بىراق جۇقتىرۋ قاۋپىنە دۋشار بولعاندار ارت-نى تۇراقتى قابىلدايدى. ادام ءوز دياگنوزى تۋرالى نەعۇرلىم ەرتەرەك ءبىلىپ, ارت-نى قابىلداي باستاسا, سوعۇرلىم دەنساۋلىعىن ساقتاپ, ۆيرۋستىڭ باسقالارعا بەرىلۋىنە جول بەرمەيدى.
ەڭ باستىسى, ەلدە جيتس ورتالىقتارىنىڭ زەرتحانالارىن جابدىقتاۋ جاقسارىپ كەلەدى. 2021 جىلى ايماقتىق جيتس ورتالىقتارىنىڭ 15 زەرتحاناسى جيتس, تۋبەركۋلەز جانە بەزگەكپەن كۇرەسۋ جونىندەگى جاھاندىق قوردىڭ قولداۋىمەن اۆتوماتتاندىرىلعان پتر جابدىقتارىن ساتىپ الدى. ايتۆ-تى ەمدەۋگە ارنالعان زاماناۋي پرەپاراتتار بار, ەم-دومنىڭ تيىمدىلىگىنە زەرتحانالىق مونيتورينگ جۇرگىزىلەدى. وسى ورايدا استانا قالالىق ايتۆ ينفەكتسياسىنىڭ الدىن الۋ ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى ءسابيت ابدرايموۆ جىل سايىن قالانىڭ 25%-دان اسا تۇرعىنى ايتۆ-عا تەكسەرىلىپ, تەستىلەۋدىڭ قولجەتىمدىلىگىنىڭ ناتيجەسىندە پاتسيەنتتەردىڭ 83,5%-ى اۋرۋدىڭ 1-2 ساتىسىندا ءوز احۋالىنان حاباردار بولىپ جاتقانىن ايتادى.
ايتۆ-ينفەكتسياسىن باقىلاۋدان شىعارىپ الماۋدىڭ تاعى ءبىر جولى – ۆيرۋستىڭ انادان بالاعا بەرىلۋىنىڭ الدىن الۋ. «ايەلدەر كەڭەسىندە» تىركەلگەن اياعى اۋىر كەلىنشەكتەر ايتۆ-قا ەكى رەت جوسپارلى تەكسەرۋدەن وتەتىنى بەلگىلى. 2020 جىلدان باستاپ جۇكتى ايەلدەردىڭ جىنىستىق سەرىكتەرى دە ايتۆ-عا تەست تاپسىرادى. ايتۆ-احۋالدى كەز كەلگەن ايەل بالا تۋىپ, انا اتانۋعا قۇقىلى, تەك دۇنيەگە دەنى ساۋ بالا اكەلۋ ءۇشىن مامانداردىڭ بارلىق شارتىن ورىنداۋعا ءتيىس. ماسەلەن, 1997 جىلدان بەرى ايتۆ جۇقتىرعان 274 ايەل بوسانىپ, دەنى ساۋ184 ءسابي تۋدى. ايتۆ-احۋالدى 24 ايەل 3-4 بالالى بولدى.
سونىمەن ارۆ-پروفيلاكتيكاسىمەن جۇكتى ايەلدەردى قامتۋ استانادا كەيىنگى بەس جىلدا 90%-دان 100%-عا دەيىن, ال ايتۆ-احۋالدى انالاردان تۋعان نارەستەلەر بيىل 91%-دان 100%-عا دەيىن ۇلعايدى. بۇل نارەستەلەردىڭ بارلىعى تەگىن ءسۇت قوسپالارىمەن قامتاماسىز ەتىلەدى. وسى ارقىلى پەريناتالدىق ترانسميسسيا دەڭگەيى تومەندەپ, سوڭعى 3-4 جىلدا قالادا ۆەرتيكالدى جولمەن بەرىلگەن ايتۆ جاعدايلارى تىركەلمەگەن.
وكىنىشكە قاراي, الماتى قالاسى جيتس-ءتىڭ الدىن الۋ جانە وعان قارسى كۇرەس ورتالىعى باس دارىگەرىنىڭ ورىنباسارى الفيا دەنەباەۆا كەيىنگى جىلدارى جالپى ەلدە بولسىن, سونداي-اق مەگاپوليستە ايتۆ-تىڭ جىنىستىق جولمەن بەرىلۋ جاعدايلارىنىڭ 2013 جىلعى 63%-دان 2022 جىلى 77,9%-عا دەيىن كوبەيگەنىن ايتادى.
ايتۆ-نى اۋىزدىقتاۋ ماسەلەسىندە حالىقتىڭ وسال توپتارىنان, ياعني جەڭىل جۇرىسپەن كۇن كورەتىندەر مەن ەسىرتكى پايدالاناتىنداردان اتتاپ وتۋگە بولمايدى. ينەكتسيالىق ەسىرتكى قابىلدايتىندار اراسىندا پارەنتەرالدى جولمەن جۇعۋدىڭ الدىن الۋ ءۇشىن «زياندىلىقتى ازايتۋ» باعدارلاماسى جۇمىس ىستەيدى. بۇل – ەسىرتكى قولدانۋدىڭ جاعىمسىز سالدارىن, ياعني ايتۆ, تۋبەركۋلەز, ۆيرۋستىق گەپاتيت سياقتى اۋرۋلاردىڭ جۇعۋىن ازايتۋدى كوزدەيتىن كەشەندى شارالار. وسى ماقساتتا الماتى قالالىق ەمحانالارىندا 19 سەنىم پۋنكتى مەن 5 دوستىق كابينەتى جۇمىس ىستەيدى. بۇل ىسكە ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدار كومەك كورسەتەدى.
جوبا اياسىندا باسقا ەلدەر مەن باسقا جوبالاردا جاقسى ناتيجە بەرگەن مودەلدەر ەنگىزىلىپ جاتقانىن ايتۋ كەرەك. زاماناۋي تسيفرلى تەحنولوگيالاردى قولدانۋدىڭ يننوۆاتسيالىق مودەلدەردىڭ ءبىرى – ايتۆ-تەستەرىنە ونلاين-تاپسىرىس بەرۋ, بۇل ايتۆ-نى جۇقتىرۋ قاۋپى ورىن العان جاعدايدا ادامدارعا وزىنە-ءوزى تەست جاساۋعا بولاتىن وتە ءتيىمدى ءادىس. مىسالى, مۇنداي تەستى الماتى قالالىق جيتس ورتالىعىنىڭ سايتىندا hivtest.kz سىلتەمەسى ارقىلى تاپسىرىس بەرۋگە بولادى. ايتۆ-نى جۇقتىرۋ قاۋپى جوعارى ادامدار ءۇشىن بايلانىسقا دەيىنگى پروفيلاكتيكا ءتيىمدى ەنگىزىلىپ جاتىر. بايلانىسقا دەيىنگى پروفيلاكتيكا (بدپ) باستاماسىنا وراي ايماقتىق HUB قۇرىلعان, ونىڭ بازاسىندا قىرعىزستان, تاجىكستان, رەسەيدىڭ جيتس ورتالىقتارىنىڭ ماماندارى مەن ۇەۇ وكىلدەرى وقىتىلدى.
سول سياقتى الماتىدا ەكى جىلدان بەرى ايتۆ ەپيدەمياسىن باقىلاۋ جوباسى جۇزەگە اسىرىلىپ كەلەدى. بۇل – ەلتون دجون قورىنىڭ ايتۆ-مەن كۇرەس جونىندەگى RADIAN «قالالار-مودەلدەر» باستاماسىنا كىرەتىن العاشقى جوبا. جوبا اياسىندا وزىق اقپاراتتىق تەحنولوگيالار مەن قۇپيالىلىقتى ساقتاۋ قاعيداتتارىمەن ايتۆ-عا تەستىلەۋگە تاپسىرىس بەرۋدىڭ ونلاين ءادىس-تاسىلدەرى جۇزەگە اسىرىلادى. ونىڭ ىشىندە پاتروناجدى مەيىربيكە كۇتىمى مودەلى انتيرەتروۆيرۋستىق تەراپيا قابىلدايتىن ايتۆ-احۋالدى ەگدە جاستاعى ادامداردى ەمدەۋ ناتيجەلەرىن جاقسارتۋدى كوزدەيدى.
جوبادا ءارتۇرلى تسيفرلى تەحنولوگيالار – بايلانىسقا دەيىنگى پروفيلاكتيكادا ءدارى-دارمەك الۋ ءۇشىن دارىگەرگە بارۋ تۋرالى اۆتوماتتى SMS ەسكەرتۋلەر, سەرىكتەستەر حابارلامالارىنىڭ بالامالى تۇرلەرى, الەۋمەتتىك جەلىلەردە, مەسسەندجەرلەردە اقپاراتتاندىرۋ كەڭىنەن قولدانىلادى. «پاتسيەنت مەكتەبى» Telegram بوتى» ازىرلەنگەن, وندا ەمدەلۋشىلەر دارىگەرگە, پسيحولوگكە, كەڭەس بەرۋشىگە سۇراقتار قويىپ, ايتۆ-مەن ءومىر سۇرەتىن ادامدارعا ارنالعان ءوزارا كومەك كورسەتۋ توبىنىڭ چاتىنا قوسىلا الادى. جوبا وسى ەكى جىلدا قوعامدىق ۇيىمداردىڭ كۇشىمەن حالىقتىڭ شەشۋشى توپتارىنىڭ 6 مىڭنان اسا وكىلىن ءتۇرلى پروفيلاكتيكالىق, الەۋمەتتىك جانە قۇقىقتىق قىزمەتتەرمەن قامتىدى.
ايتقانداي, الماتى مودەلى كانادانىڭ مونرەال قالاسىندا وتكەن جيتس جونىندەگى 24-ءىنشى حالىقارالىق كونفەرەنتسياسى مەن يسپانيانىڭ سەۆيليا قالاسىنداعى «FAST-TRACK CTIES 2022: جيتس ەپيدەمياسىنىڭ اياقتالۋى جولىندا» كونفەرەنتسياسىندا تانىستىرىلعان.
ال استاناداعى ايتۆ-ينفەكتسياسىنىڭ ەپيدەميولوگيالىق احۋالى تۇراقتى جانە بۇل جالپى ەلدەگى جاعدايدى كورسەتەدى. ەلوردادا ايتۆ-عا جىل سايىن 300 مىڭنان استام ادام تەكسەرىلەدى. وتكەن جىلى 323 052 تەست تاپسىرىلسا, بۇل الدىڭعى جىلدان 16,7%-عا جوعارى, تۇرعىنداردى تەستىلەۋمەن قامتۋ 23,4% قۇرادى, بۇل – ايتۆ-نىڭ تارالۋىن باعالاۋ ءۇشىن جەتكىلىكتى كورسەتكىش. ددۇ ۇسىنىمىنا سالساق, جىلىنا حالىقتىڭ كەمىندە 10%-ى تەكسەرىلۋى قاجەت.
ء«بىز ناۋقاستاردى الەۋمەتتىك قولداۋعا ۇنەمى كوڭىل ءبولىپ وتىرامىز. بۇل جۇمىس ۇەۇ, الەۋمەتتىك قورعاۋ باسقارماسىنىڭ قاتىسۋىمەن جۇزەگە اسىرىلادى», دەيدى استانا قالالىق ايتۆ ينفەكتسياسىنىڭ الدىن الۋ ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى ءسابيت ابدرايموۆ.
ماسەلەن, استانا قالاسىندا ايتۆ-احۋالدى ادامدار توقسان سايىن 5 اەك كولەمىندە الەۋمەتتىك كومەك الادى. 1 جەلتوقسان – دۇنيەجۇزىلىك جيتس-كە قارسى كۇرەس كۇنىندە 7 292 تەڭگە بەرىلەدى. سونداي-اق 2020 جىلدىڭ قازان ايىنان باستاپ قالالىق ءماسليحاتتىڭ شەشىمىمەن 18 جاسقا دەيىنگى ايتۆ جۇقتىرعان بالالارعا 25 اەك (72 925 تەڭگە) مولشەرىندە الەۋمەتتىك كومەك بەرىلە باستادى.
قورىتا كەلگەندە, ءدال ايتۆ ينفەكتسياسىنا كەلگەندە قوعامعا قالعۋعا بولمايدى. ءالى كۇنگە دەيىن ەمى تابىلماعان, اسىرەسە جىنىستىق جولمەن جۇعاتىن جيتس دەيتىن جازىلمايتىن دەرتتىڭ بار ەكەنىن جاستاردىڭ قۇلاعىنا ۇنەمى قۇيا بەرۋ كەرەك. ايتپەسە تۋرا ىرگەمىزدەگى كورشىمىز رەسەي دۇنيە جۇزىندە ايتۆ جۇقتىرۋ جاعىنان العاشقى بەستىكتى باستايدى. تەك وڭتۇستىك افريكا, موزامبيك, نيگەريا, برازيلياعا عانا جول بەرەدى...
الماتى
