سىرباز سۋرەتكەر

مازمۇندى ءىس-شارادا ءسوز ال­عان اقپارات جانە قوعامدىق دامۋ ءمينيسترى دارحان قىدىرالى جازۋشىنىڭ قازاق ادەبيەتىنىڭ اسىل قازىنا­سىنا اينالعان بىرە­گەي تۋىندىلارى تۋرالى پاراساتتى وي قورىتتى.

«قالامگەر «تار كەزەڭ» روما­نىندا سىرىم باتىر ارقى­لى قازاقتىڭ تاعدىرى مەن وتار­شىلىق قامىتىن كيە باستاعان ەلدىڭ تا­ري­حىن جازىپ، الەۋمەتتىك تا­قى­­رىپتى قوزعادى. قاجىعا­لي اعا­مىز كەز كەلگەن ماسەلەگە بەيجاي قاراماي، تىڭعىلىقتى دايىن­­دالاتىن»، دەي كەلىپ، سىرشىل سۋرەتكەردىڭ قايراتكەرلىك قىرى مەن پەن-كلۋبقا سىڭىرگەن ەڭبەگىن اتاپ ءوتتى. ودان كەيىن «ەگەمەن قازاقستان» رگ» جشس باس ديرەكتورى، اكادەميك ديحان قامزابەك ۇلى ايتۋلى تۇلعانىڭ تۇعىرلى رومانىن بۇگىنگى ادەبي-مادەني ىقپالداستىقتىڭ بيىگى دەپ قابىلدايتىنىن جەتكىزدى. سونداي-اق باسقوسۋعا قاتىسقان باسقا دا زيالى قاۋىم وكىلدەرى قاجىعالي مۇحانبەتقالي ۇلىنىڭ شىعارماشىلىعى مەن ازاماتتىق كەلبەتى جايىندا سالماقتى ءسوز قوزعادى.

سودان كەيىنگى ءىس-شارا قالي­بەك قۋانىشباەۆ اتىنداعى مەم­لەكەتتىك اكادەميالىق قازاق مۋزى­كالىق دراما تەاترىندا جازۋشىنى ەسكە الۋعا ارنالعان ادەبي-ساز­دى كەشكە ۇلاستى.

كەش شىمىلدىعىن مادەنيەت جانە سپورت ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى نۇرعيسا داۋەشوۆ اشىپ، كورنەكتى قالامگەردىڭ ادەبي مۇ­را­سى مەن ادامي بولمىسىنا توق­تالدى.

«قاجىعالي اعامىز سانالى عۇ­مىرىندا ۇلت رۋحانياتىن كوركەم شىعارمالارىمەن بايىتىپ، تاريحىمىزدى تەرەڭ تانۋعا قىز­مەت ەتتى. ول كىسىنىڭ «نە جازساق تا ءبى­لىپ جازايىق» دەگەن ۇستانىمى ازا­ماتتىق بولمىسىنىڭ تازالى­عىن كورسەتەدى. جازۋشى «تار كە­زەڭ» رومانى ارقىلى قازاقتىڭ بەك­زات بولمىسىن، تەكتىلىگىن، ەر­­­كىن­دىگىن ايشىقتى بەينەلەدى. ءوز با­سىم، ول كىسىمەن كەزدەسىپ، اڭ­گى­مەلەسىپ، باتاسىن العانىما قۋا­نا­­مىن. قالامگەردىڭ قال­دىر­­عان مۇراسى حالقىمىزبەن بىر­گە ماڭ­­گى جاساي بەرەدى»، دەسە، استا­نا قا­لاسى اكىمىنىڭ ورىنباسارى ەرلان بەكمۇرزاەۆ جينال­عان قا­ۋىمعا ەلوردا باسشىسى التاي كولگىنوۆ­تىڭ جولداعان حاتىن وقىپ بەردى.

قازاقستان جازۋشىلار وداعى­نىڭ توراعاسى ۇلىقبەك ەسداۋلەت كوركەم ءسوز زەرگەرىنىڭ ادەبيەت­كە بىرگە كەلگەن تۇستاستارى تۋرالى ايتا كەلىپ، پروزاشى شىعار­ما­شىلىعىنىڭ ەكى قىرىنا ايرىقشا ماڭىز بەردى.

«ونىڭ ءبىرىنشىسى – اڭگىمە-پو­ۆەستەرى بولسا، ەكىنشىسى – «تار كە­زەڭ» رومانى. بۇل رومان جازۋ­شى­نىڭ شىعارماشىلىق كەمەلى­نە كەلىپ، تالانتىنىڭ تولىس­قان تۇسىندا جازىلدى. شىندىعىن ايتقاندا، ءبىزدىڭ وتارلانعان تاريحىمىز تولىق جازىلىپ بول­عان جوق. ءبىز نەگە وسى ۋاقىتقا دەيىن جال­تاقپىز؟ نەگە اندا-مۇن­دا قا­راي بەرەمىز؟ سونىڭ ءبارى وتار­شىل­دىقتىڭ قانىمىزعا ابدەن ءسىڭىپ كەتكەن زاردابىنان. ال ونىڭ ءتۇپ-تامىرى قايدا؟ تۋراسىن ايت­قان­دا، ءبىز ۇندەمەي باعىنا بەر­گەن حا­لىق ەمەسپىز. قازاق ءوزى­نىڭ ەر حا­لىق، باتىر حالىق، قاي­راتكەر حا­لىق ەكەنىن كورسەتتى. وتار­شىل­دىققا قارسى كۇرەسكەن باتىر­لار­دىڭ ءبىرى – سىرىم دات ۇلى. اعامىز ءباھادۇر بابامىز تۋرالى ولمەيتىن رومان جازىپ، سىرىم­دى ءوزىنىڭ بيىگىنە شىعاردى. سول ار­قىلى قالامگەردىڭ ءوزى دە بيىككە كوتەرىلدى»، دەپ جازۋشىعا ەرتەرەكتە ارناپ جازعان ولەڭىن وقىپ بەردى.

سونىمەن قاتار قازاق پەن-كلۋبىنىڭ پرەزيدەنتى بيگەلدى عابدۋللين سۋرەتكەردىڭ سەكسەن جىلدىعىنا وسىدان ءبىر جىل بۇ­رىن دايىندالا باستاعاندارىن تىلگە تيەك ەتتى.

«قازاق پەن-كلۋبىنىڭ الدى­­نا قويعان ەكى ماقساتى بار: ءبىرىن­شى­سى – جازۋشىلار مەن جۋرناليستەر­­دىڭ قۇقىعىن قورعاۋ بولسا، ەكىن­شى­سى – قازاق ادەبيەتىنىڭ كلاسسيكتە­رىن شەتەل وقىرماندارىنا جەتكىزۋ. سوندىقتان قاجىعالي اعامىز­دىڭ تورقالى تويىنا «تار كەزەڭ» اتتى عاجايىپ رومانىن اعىل­شىن تىلىنە اۋدارتۋدى الدىما ماق­سات ەتىپ قويدىم. ول ماقساتىم ورىندالدى. سوناۋ لوندوننان اۋدارماشى سايمون حوللينگسۋورت وسى كىتاپتى ءتارجىمالاپ، باسپادان شىعارىپ الىپ كەلدى»، دەپ قۋانىشىمەن ءبولىستى. ال اۋدارماشى سايمون حوللينگسۋورت قاجىعالي مۇحانبەتقالي ۇلىنىڭ رومانىن جوعارى باعالاپ، وسى شىعارمانى اۋدارۋ بارىسىندا جاڭا الەممەن تانىسقانداي اسەردە بولعاندىعىن باياندادى.

ال جازۋشىنىڭ جاقىن دوسى، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋ­رەا­تى تولەن ابدىك سىرباز سۋرەت­كەر­­دىڭ شىعارمالارىن وقىپ وتىر­­عان­دا ءبىر كولدەڭەن ءسوز نەمەسە جا­ماۋ سەكىلدى وقيعاعا قاتىسى جوق باسقا ءبىر كارتينا بول­ماي­تىندىعىن مىسالعا كەلتىردى.

«قاجەكەڭنىڭ ءتىلى تازا، كومپوزيتسياسى شىمىر، قىسقاسى، وتە ساۋاتتى جازۋشى بولاتىن. ويتكەنى ول الەمدىك ادەبيەتتى كوپ وقيتىن. ءوزى زەرەك. مەكتەپتى دە، ۋنيۆەرسيتەتتى دە ۇزدىك ءبىتىردى. قاجەكەڭ – اقتوبە وبلىسىنىڭ باي­عانين اۋدانىنان. سول اۋداننان ادەبيەتكە وتەجان نۇرعاليەۆ، ەسەنباي دۇيسەنباي ۇلى، ءسا­بيت بايمولدين سەكىلدى تالانتتى اقىن­­دار كەلىپ، وقىرماندارعا ەرتە تا­نىلدى. ال قاجىعالي بىردەن كوزگە تۇسكەن جوق. جالپى، ول تاي­قۇناننىڭ بايگەسىنە تۇسكىسى كەلمەي، بىردەن الاماندا باق سىنادى.

قاجەكەڭ سىرىم دات ۇلى تۋرا­لى روماندى ۇزاق زەرتتەپ، اسا ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىكپەن جازدى. ونىڭ باقىتى – وسى تاقىرىپ­تى الىپ شىققاندىعى. تاريحي تاقى­رىپتى جازۋ وڭاي ەمەس. جا­ۋاپكەرشىلىگى ۇلكەن. مىسالى، اباي – رۋحاني الەمىمىزدەگى پاي­عام­بار سەكىلدى تۇلعا. بىراق اباي­دى مۇحتار اۋەزوۆ بيىككە كوتەرمەسە، ول ءبىزدىڭ سانامىزعا قاي دارەجەدە كەلەر ەدى؟ مۇحتاردىڭ كەمەڭگەرلىگى – ابايدى سول تاريحي ورنىنا كوتەرە ءبىلدى. قاجەكەڭ وسى مىندەتتى تولىعىمەن اتقاردى. سىرىم باتىردى حالقىنا تانىتىپ، تاريحي بەينەسىن سومدادى. قا­جىعاليدىڭ ادامگەرشىلىگى مەن كىسىلىگى دە كوركەم ەدى. ءبىز ۋنيۆەرسيتەتتە بىرگە وقىپ، وتە جاقىن دوس بولدىق. ول اقجارقىن، البىرت، بويىنان بالالىق مىنەزى قالماعان جىگىت بولاتىن. جاس كەزى­مىزدەن بىرگە ەرجەتىپ، بىر­گە ەسەيىپ، بىرگە قارتايدىق. قاتا­رىڭنىڭ وزىڭمەن بىرگە جۇرگەننىڭ جاق­سى جەرى – قارتايعانىڭدى سەز­بەي­سىڭ. سول باياعى بالالىق شاق­تا جۇرگەندەي بولاسىڭ. قاجەكەڭ­نىڭ ءولىمى ما­عان اۋىر ءتيدى. تۋعا­نىم­نان ايىرىل­عانداي بولدىم. ومىردە اللانىڭ ىسىنە ەشكىم قارسى كەلە المايدى. قاجەكەڭ­نىڭ ەكىنشى ءومىرى باستالدى. جازۋ­شىنىڭ ەكىنشى ءومىرى ءوزىنىڭ ومىرى­نەن الدەقايدا ۇزاق بولادى. ويت­كەنى ءار ۇرپاق كەلگەن سايىن جاقسى جازۋشىنىڭ بويىنان جاڭا ءبىر قاسيەتتەردى كورىپ، بىزدەن گورى تەرە­ڭىرەك تۇسىنەدى»، دەپ تولەن اعا­مىز اياۋلى دوسىن ساعىنىشپەن ەسكە الدى.

پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى ساۋىتبەك ابدراحمانوۆ جا­نى سۇلۋ جازۋشىنىڭ سان قىر­لى تالانتى، ازاماتتىعى جانە شىعار­ماشىلىعى جايىنداعى ەستە­لىكتەرىمەن ءبولىستى.

«جاڭا «تار كەزەڭ» تۋرالى ايتىپ جاتىرمىز. ءبىر شىعارما الدىڭعى پلانعا شىققان كەزدە، وكىنىشكە قاراي، وزگە شىعار­ما­لارىنا كولەڭكەسىن تۇسىرەتىن بولادى. قاجەكەڭنىڭ رومانىنان بولەك، تاماشا اڭگىمەلەرى مەن پوۆەستەرى دە كەرەمەت. وعان مىسال رەتىندە ء«بىر ماشينا ءشوپ»، «ەسكى دوس­تار»، «شەگەباي» سەكىلدى كوركەم دۇنيەلەرىن ايتار ەدىم. الايدا قالامگەردىڭ نەگىزگى كىتابى – «تار كەزەڭ» تۋىندىسى. بۇل روماننىڭ اعىلشىن تىلىنە اۋدارىلۋى – كەزەڭدىك قۇبى­لىس. قاجەكەڭ گازەتكە بەرگەن ءبىر سۇح­باتىندا: «تاريحي شىعار­ما جازۋ ءۇشىن ادام بار ءومىرىن ار­ناۋ كەرەك. الەكسەي تولستوي ء«بى­رىنشى پەتردى» جازۋ ءۇشىن بار ءومىرىن سارپ ەتكەن. وسى روماندى جازۋ بارىسىندا كوپتەگەن ارحيۆ دەرەكتەرىنە ءۇڭىلىپ، تاريحي تاقىرىپتاعى 153 كوركەم شىعارما وقىدىم» دەپ ايتىپتى. وسىعان قاراپ، جازۋشىنىڭ ءوز شىعارماسىن جازاردا جۇيەلى زەرتتەپ، الەم ادەبيەتىندە «تاريحي تۋىندى قالاي جازىلادى، تاريحي كەيىپكەرلەر قالاي سومدالادى» دەگەنگە ءتاستۇيىن دايىندىق جاساپ، ءبىر روماندى 20 جىل جازعانى – سۋرەتكەر جاۋاپكەرشىلىگى دەپ قارايمىز»، دەدى قالامگەر.

سونىمەن بىرگە تالانتتى تۇل­عانىڭ تۋعان جەرىنەن كەلگەن اق­توبە وبلىستىق مادەنيەت باسقار­ماسىنىڭ باسشىسى التىناي يۋني­سوۆا بيىل جازۋشىنىڭ 80 جىل­دىعىنا ارنالىپ وبلىس كولە­مىندە ۇيىمداستىرىلعان ءىس-شارالاردى ايتىپ ءوتتى.

سونداي-اق ادەبي ءىس-شارا با­رى­سىندا قاليبەك قۋانىشباەۆ اتىن­داعى مەملەكەتتىك اكادەميا­لىق قازاق مۋزىكالىق دراما تەات­رىنىڭ ارتىستەرى «تار كە­زەڭ» رومانىنان ءۇزىندى قويسا، زي­نات قاسى­موۆا، جاقسىگەلدى مايا­ساروۆ، مەدەت سالىقوۆ، كلارا تو­لەن­باەۆا جانە باسقا دا بەلگىلى انشى­لەرمەن بىرگە «قورقىت» ەتنو ءانسامبلى ادەبي كەشتى اۋەزدى ءان-كۇيمەن ارلەپ، جينالعانداردى جىلى اسەرگە بولەدى.