الماتىنىڭ اۋاسى

قازىر قازاقستان قورشاعان ورتا­عا كومىرقىشقىل گازىن شىعارۋ بو­يىنشا 221 ەلدىڭ ىشىندە 20-ورىنعا شىقتى. جان باسىنا شاققاندا ال­عاشقى وندىقتا ءجۇر. الماتىدا قا­زىر كۇنىنە 700 مىڭنان استام اۆتوكو­لىك جۇرەتىندىگى جايلى رەسمي دە­رەك بار. بۇل – رەسمي دەرەك. ۇلتتىق ستا­تيس­تيكا بيۋروسىنىڭ دەرەگىنشە، قا­لادا ­508 مىڭ كولىك رەسمي تىركەلسە، ونىڭ ­سىرتىندا شامامەن 250 مىڭ اۆتوكولىك جاقىن اۋداندار مەن اۋىل­داردان كىرەدى. سوڭعى 10-15 جىل­دان بەرى وزگەرمەي كەلە جاتقان وسى مالى­مەتپەن بۇگىندە كولىكپەن دىتتە­گەن جە­رىڭىزگە دەر كەزىندە جەتۋ مۇڭ ەكە­نىن ايتساق، ناقتى جاعداي مەن ستاتيس­تي­كانىڭ سايكەسپەيتىنىن كورەمىز.

تاڭەرتەڭ مىڭداعان ماشينا قالاعا كىرە الماي، كەشكە شىعا الماي، ءتۇتىنى بۋداقتاپ تۇرعانىنا تۇرعىنداردىڭ ەتى ۇيرەنىپ كەتكەن سياقتى. دەگەنمەن بۇل ەكونوميكالىق، مەديتسينا­لىق، ەكولوگيالىق ماسەلەلەردىڭ قوردا­لانۋىنا الىپ كەلدى. وسى ماسەلە پرەزيدەنتتىڭ الماتىعا ساپارىن­دا دا ايتىلدى. بۇل تۋرالى تاياۋ كۇندە­رى كەزەكتى رەت پارلامەنت ءماجىلىسى­نىڭ پلەنارلىق وتىرىسىندا دەپۋتات زاكىر­جان كۇزيەۆ ارنايى دەپۋتات­­تىق ساۋال جولداپ، الماتىنىڭ ەكولو­گياسى مەن كولىكتەن شىعاتىن كومىر­قىشقىل گازىنىڭ شامادان تىس ارتۋىنا قاتىستى يندۋستريا جانە ينفراقۇرىلىمدىق دامۋ ءمينيسترى، ەكولوگيا، گەولوگيا جانە تابيعي رەسۋرستار ءمينيسترى، الماتى قالاسى اكىمدىگى مەن الماتى وبلىسىنىڭ اكىمدىگىنىڭ اتقارىپ جاتقان جۇمىس­تارىنىڭ ەسەبىن سۇرادى.

«ەرتەڭگى جانە كەشكى كەپتە­لىس­تەردەن قوناەۆ، تالعار، جوعارعى جانە تومەنگى قاسكەلەڭ باعىتى بويىن­شا كولىك كەپتەلىسى ءالى كۇنگە دەيىن شە­شى­مىن تاپپاي وتىر. كولىكتەن شى­عا­تىن گاز – الماتى اۋاسىنىڭ لاس­تا­نۋىنا باستى سەبەپ. ۋربانيست ما­ماندار قالا تاۋلىگىنە 700 مىڭ اۆتو­كولىكتى قابىلداۋعا قاۋقارسىز دەپ دابىل قاعادى. ەندى قاراپايىم اريف­مەتيكاعا سالساق، شاھارعا كىرە­تىن ءار اۆتوكولىك ءتورت ادامنان الىپ كەلگەندە، قالانىڭ ءوز تۇرعىندارىنان باسقا تاۋلىگىنە 1 ملن-عا جۋىق ادام كىرىپ-شىعادى ەكەن. بۇل قالانىڭ ينفراقۇرلىمى مەن ەڭبەك نارىعى ءۇشىن ايتارلىقتاي سالماق. الماتى الەمدەگى ەكولوگياسى ناشار 100 قا­لا­نىڭ ىشىندە 5-ورىنعا جايعاسقان. بىلتىر «قازگيدرومەت» الماتىدا لاستاۋشى زاتتاردىڭ شەكتى رۇقسات ەتىل­گەن كونتسەنتراتسياسىنان 367 ەسە كوپ ەكەنىن انىقتاعان»، دەدى ز.كۇزيەۆ.

بيىل الماتى قالاسىنا جۇمىس ساپارىمەن كەلگەن مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ قالاداعى ەكولوگيا پروبلەماسىنا ەرەكشە توقتالعانىنا الماتىلىقتار ەلەڭ ەتە قالعانى بەلگىلى. بۇل ماسەلەنى شەشۋ ءۇشىن مەترو، LRT، BRT جانە قاسكەلەڭ، قوناەۆ، تالعار باعىتتارىنا ەلەكترلى پويىز جۇرگىزۋ ماسەلەسىن توتەسىنە قويعانىنا قۋاندى.

پرەزيدەنت الماتى ساپارىندا جول-كولىك جۇيەسىنە، ساعاتتارعا سو­زىلعان كولىك كەپتەلەكتەرى ازامات­تار­دىڭ دەنساۋلىعىنا اسەر ەتىپ قانا قويماي، قالا ەكونوميكاسى مەن ەكو­لوگياسىنا دا ايتارلىقتاي زيان كەل­تىرىپ جاتقانىنا ەرەكشە توقتالدى. پرەزيدەنتتىڭ «قوعامدىق كولىكتەر­دىڭ تارتىمدىلىعىن دايەك­تى تۇردە ارت­تىرا وتىرىپ، جەكە كولىك­تەردى پاي­دالانۋدى ازايتۋ جايىن ويلاس­تىرۋ كەرەك. ول ءۇشىن مەترو جە­لى­سىن كەڭەيتۋدى جالعاستىرۋ قاجەت. ەسكىرگەن جانە ەكولوگياعا زيان كەلتى­رەتىن كولىك تۇرلەرىنەن باس تارتۋ كەرەك. 2025 جىلدان كەيىن الماتى كوشە­لەرىندە ديزەلدى اۆتوبۋستار قال­ماۋعا ءتيىس. ولاردى گازبەن جانە ەلەكتر قۋاتىمەن جۇرەتىن كولىكتەر الماستىرادى. الماتىدا ونى تابىس­تى دامىتۋدىڭ مول تاجىريبەسى بار. ترانزيتتىك جۇك تاسىمالىنىڭ باسىم بولىگىن ۇلكەن الماتى اينالما جولىنا كوشىرۋ دە قالاعا وڭ اسەرىن تيگىزەدى. بۇل ءۇشىن 6 راديالدى جانە 4 ىشكى نەگىزگى كوشە سالۋ قاجەت»، دەگەن ءسوزى الماتىلىقتارعا دەم بەرىپ وتىر.

وسى ورايدا الماتى مەن قوناەۆ قالالارى اراسىندا ەلەكتر پويىزى­نىڭ قوزعالىسى قايتا قالپىنا كەل­گە­نىمەن، ونىڭ جىلدامدىعى مەن تيىم­دىلىگىندە تۇيتكىل بار ەكەنى بايقالىپ وتىر. جولاي كولىكپەن 30-40 مينۋتتا جەتەتىن جەرگە بۇل پويىز ەكى ساعاتتا كەلەدى... ەگەر ءبىز ءۇشىن ەڭ قىمبات دۇ­نيە – ۋاقىت ەكەندىگىن ايتساق، بۇل دا شەشىمى مىندەتتى تۇردە تابۋعا ءتيىس.

مەملەكەت باسشىسىنان باستاپ بۇكىل قۇزىرلى مەكەمەلەر جىل سايىن اتموسفەراعا شىعارىلاتىن زياندى قالدىقتىڭ كولەمى 125 مىڭ توننا­عا جۋىقتايتىنىن دا ءبىلىپ وتىر. اۋا­نى نەگىزىنەن اۆتوكولىكتەر، قالالىق جىلۋ ەلەكتر ستانسالارى، ونەركاسىپ كاسىپورىندارى جانە گاز تارتىلماعان جەر ۇيلەر لاستايتىنى، مەگاپوليس­تە اۋانىڭ تازا بولۋىنا تىعىز ءارى رەت­سىز سالىنعان عيماراتتار دا كەدەرگى كەلتىرىپ تۇرعانى بۇعان دەيىن دە تالاي كوتەرىلدى.

مەملەكەت باسشىسى اكىمدىككە ونەر­كاسىپ كاسىپورىندارىنىڭ ەكو­لوگيالىق قاۋىپسىزدىك نورمالارىن ساق­تاۋىن قاتاڭ قاداعالاۋدى تاپ­سىرىپ، جەو-2 جانە جەو-3 ورتا­لىقتارىن گازعا كوشىرۋ ارقىلى ­زيان­دى قالدىق­تار­دى ون ەسەدەن استام تو­مەندەتۋ­گە بولاتىنىن ۇسىندى. بۇل ماسەلە العا جىلجىدى دەپ ايتۋعا بولادى. وسى ۋاقىت­قا دەيىن جەو-2 اۋانىڭ لاستا­نۋىنا 20-27% «ۇلەس قوسىپ» كەلگەن ەدى. ەندى الماتى جەو-2 گازعا كوشىرىلەتىن بولدى. وسى­عان دەيىن الماتى جەو-2 جاڭ­عىر­­تۋدىڭ ءتورت ءتۇرلى جوباسى ۇسى­نىل­سا، باسىمدىق گازبەن جۇمىس ىستەي­تىن جاڭا ستانسا سالۋعا بەرىلدى. جەو-2 گازداندىرۋدىڭ سمەتالىق قۇ­نى – شامامەن 324 ملرد تەڭگە. جۇم­سالاتىن قارجىنىڭ 20 پايىزى «سامۇ­رىق-ەنەرگونىڭ» ىشكى رەسۋرس­تارىنان بولىنسە، قالعان 80 پا­يىزىن ەۋروپا قايتا قۇرۋ جانە دامۋ بانكى، ازيا دامۋ بانكى مەن قازاقستان دامۋ بانكى سينديكاتتىق جولمەن قار­جى­لاندىرماق.

ق.توقاەۆ الماتىدا 2030 جىلعا دەيىن 2،5 ملن اعاش وتىرعىزۋ جوس­پار­­لانىپ وتىرعانىن اتاعان-دى. بۇل ىستە دە ىلگەرىلەۋ بار. كۇز ايلا­­رىن­دا قالانىڭ جاسىل جەلەك قورىن بايىتۋ ءۇشىن بىرقاتار جۇمىس اتقا­رىلدى. ونىڭ ىشىندە الماتى­­نىڭ حالىقارالىق اۆياتسيالىق كودى ALA بەينەسىندە 3،36 گەكتاردى الىپ جاتقان اۋماققا بيىكتىگى 2 مەتردەي ­بولاتىن قىلقان جاپىراقتى ارشا­نىڭ ­2 500 ءتۇپ كوشەتى وتىرعىزىلدى. بى­راق قوعام بەلسەندىلەرى مەن دەمەۋشىلەر تاراپىنان ءجۇرىپ جاتقان بۇل باستاما­لار الماتى ەكولوگياسىنا قاتىستى تۇيتكىلدى تولايىم شەشە المايدى.

قىسقاسى، ساۋالدان ساۋال تۋىنداتىپ وتىرعان ماسەلەلەردى سانامالايتىن بولساق، بۇل تومەندەگىدەي بولىپ شىعار ەدى. بىرىنشىدەن، يندۋستريا جانە ينفراقۇرىلىمدىق دامۋ مي­نيسترلىگى مەن الماتى قالاسىنىڭ اكىمدىگى بۇل ماسەلەنى شەشۋگە جىلدار بويى نەگە قاۋقارسىز بولدى؟ ەندى پرەزيدەنت بەرگەن تاپسىرمالار بويىنشا ناقتى قانداي جوسپارلار بار؟ الماتىعا جاقىن ورنالاسقان اۋدان ورتالىقتارىنا ۇزاقتىعى 100 شاقىرىم راديۋستا «ەلەكترلى پو­يىز»­ جۇرگىزۋگە نە كەدەرگى؟ ەكىنشىدەن، الما­تىدا لاستانۋ كونتسەنتراتسياسى تەك­شە مەترىنە 500 ميكروگرامعا جەتكەن. بۇل – دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمى ستاندارتىنان 15 ەسە جوعارى. ول اۆتوكولىكتەگى بەنزول، الكيلبەنزول، فەنولدار جانە بەنزيندە كەزدەسەدى. قالادا قورشاعان ورتاعا تارايتىن لاس قالدىقتار كولەمى جىلىنا 135 مىڭ توننادان تومەندەمەي وتىر. ال حالىق ەكولوگيا، گەولوگيا جانە تابيعي رەسۋرستار مينيسترلىگى تاراپىنان بۇل اپاتتىڭ الدىن الۋ ءۇشىن ناقتى قانداي شارالار قولداناتى­نىن بىلگىسى كەلەدى. ۇشىنشىدەن، قالا بيلىگى اۋانىڭ لاستانۋىن باستى پروبلەما دەپ تانۋى كەرەك. ەكولوگيا بەلسەندىلەرى شىنايى ستاتيستيكالار ايتىلمايدى دەپ ءجۇر. قازىرگى ۋاقىتتا لاستانۋدىڭ قاۋىپتى دەڭگەيى تۋرالى حالىقتى حاباردار ەتۋ جۇيەسى جوق. اۋا ساپاسى تۋرالى اقپاراتتار حالىققا كۇنبە-كۇن اۋا رايى تۋرالى مالىمەتتەرىمەن قوسا بەرىلۋى كەرەك دەپ ەسەپتەيمىز. تورتىنشىدەن، بۇگىندە قالا اۋماعىندا 3 مىڭ ءۇي گازعا قو­سىل­ماعان دەگەن دەرەك بار. بۇدان دا بولەك قاسكەلەڭ، تالعار باعىتىندا وت جاعاتىن ۇيلەر وتە كوپ. وسى باعىتتان جەل سوقسا، ءتۇتىن الماتىعا تارايدى. قالا ماڭىنداعى اۋىلدارعا گاز كىرگىزۋ قۇنى قىمبات. قازىرگى تاڭدا تۇتىنۋشى ءۇشىن ورتاشا باعا 350-500 مىڭ تەڭگەدەن تۇسپەي تۇر. وسىعان وراي الماتى وبلىسىنىڭ اكىمدىگى تۇتىنۋشىلارعا ناقتى قانداي كومەك كورسەتە الادى؟

ەگەر وسى ارادا ءدال 1 جەلتوقسان كۇنى الماتى ماڭىنداعى پانفيلوۆ اۋىلدىق وكرۋگى، تالعار اۋدانىنىڭ تۇزدىباستاۋ، بەلبۇلاق سياقتى اۋىل­دارىنىڭ گازسىز قالعانىن جانە گاز كىرگىزۋدىڭ قاراپايىم تۇرعىنداردىڭ قالتاسى ءۇشىن قىمبات جانە كەزەككە تۇرۋدى قاجەت ەكەنىن ەسكەرسەك، ماسەلە ايقىندالا تۇسەدى. مۇنداي وقيعالار وبلىسقا قاراستى، بىراق الماتىنىڭ «اۋىلدارى» اتانعان قاراساي اۋدانىنا دا تاڭسىق ەمەس. مەگاپوليستىڭ تۇتىنىنە ءتۇتىن قوسىپ وتىرعان دا اينالاسىنداعى ەلدى مە­كەندەر. گازعا قوسىلماعان ۇيلەر قو­لىنا تۇسكەن وتىندى، ءتىپتى قارا ءتۇ­تىنى بۋداقتاعان، دەنساۋلىققا دا، ەكو­لوگياعا دا اسا زياندى كولىك شينالا­رىن جاعادى. بۇل جەردە حالىقتىڭ ساناسى مەن جاۋاپكەرشىلىگىن وياتاتىن باقىلاۋ، ناسيحات، ايىپپۇل امالدارى ماسەلەنىڭ باسقا قىرلارىن قوزعايدى.

الماتىنىڭ اۋاسىن ادام تۇرعى­سىز ەتىپ وتىرعان ەسكى كولىكتەردىڭ ءتۇتىنى مە، الدە جەو-2 مە دەگەن سۇ­راق­قا قالا­نىڭ ەكس-اكىمى بىرنەشە جىل بۇرىن عانا «كومىر جاعاتىن جەكە سەكتور ماسەلەسىن وڭاي رەتتەۋ­گە بولادى. جەو-2 مەن اۆتوكولىك ما­سە­لەسىنە كەلسەك، ءبىرىنشى كەزەكتە جەو-2 ماسەلەسىن شەشكەن دۇرىس. سوندا قايسىسى كوبىرەك لاستاعانى انىقتالادى»، دەگەنى ەسىمىزدە.

ال دەپۋتات ز.كۇزيەۆ ءبىرىنشى كە­­زەكتە الماتىنىڭ اۋاسىن لاس­تاپ وتىرعان اۆتوكولىكتەر ەكەنى دا­لەل­دەنگەنىن ايتا كەلە: «كولىكتەر اتموس­فەرا قۇرامىنداعى زياندى زاتتاردىڭ 65 پايىزىن تاراتادى. بۇدان كەلەتىن زياندى قالدىقتار ماسەلەسىن تەز ارادا شەشۋ كەرەك. قا­زاقستاندا قىرۋار قاراجات ءبولىنىپ جۇر­گىزىلەتىن ەكولوگيالىق مونيتورينگ تە، بيۋدجەت ەسەبىنەن سالىناتىن ەكولوگيالىق تەكسەرۋ بەكەتتەرى، ولاردىڭ سانى قازىر الماتىدا 19-عا جەتكەن، جۇرگىزۋشىلەرگە سالىنا­تىن ايىپپۇلدار دا ماسەلەنى شەش­پەيتىنىنە كوز جەتكەنىن مويىنداۋ كەرەك. ەندى جاڭا باستامالار مەن جۇيەلى جۇمىس كەرەك»، دەدى.

قالاي دەسەك تە، قالا بيلىگى شاھار­دى تۇتىننەن ارىلتۋ ءۇشىن ناقتى اتقا­رىلىپ جاتقان ءىس-شارالار جونىندە ۇدايى ەسەپ بەرۋى الماتىلىقتاردىڭ مۇد­دەسىنە ساي دەپ ەسەپتەيمىز.

الماتى