باعا بۇلقىنىسى

دەگەنمەن نارىقتىڭ بۇل ءادىستى قۇپ كورمەيتىنىن ساراپشى­لار­دىڭ ءبارى ايتىپ ءجۇر. نارىق زاڭى­نا زەر سالساق، باعانى تەك سۇ­رانىس پەن ۇسىنىس قانا رەتتەي­دى. نارىق زاڭىمەن جۇيە­لەي الساق، جوسپارلى ەكونومي­كانىڭ قۇرساۋىنان نارىق­تىق ەكونوميكانىڭ مىنبەرىنە جەتەلەپ اپاراتىن تەتىك وسى ەكەن.

مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ بيىلعى جولداۋ­دا باعانى اكىمشىلىك جولمەن رەت­تەۋ تۇتاس سالالاردىڭ ينۆەس­تي­تسيا­لىق تارتىمدىلىعىن تومەن­دەتىپ، ەلدى يمپورتقا تاۋەلدى ەتەتى­نىن، باعا بەلگىلەۋ ىسىنە مەم­لە­­كەت­تىڭ ارالاسۋىنان بىرتىندەپ باس تارتۋ كەرەكتىگىن ەسكەرتتى. «باسەكەلىك ورتاسى جوق نارىق قانا بۇرىنعىداي قالا بەرەدى. مونوپوليستەردىڭ تاريفتەرى قاتاڭ باقىلاۋدا بولادى. بىراق باقىلاۋ جاساۋ ورىنسىز قىسىم كورسەتۋ دەگەن ءسوز ەمەس»، دەگەن ەدى پرەزيدەنت.

ال پرەمەر-ءمينيستردىڭ ورىن­­باسارى – ساۋدا جانە ينتە­گرا­­تسيا ءمينيسترى سەرىك جۇمان­عارين جۋىر­­­دا باق وكىلدەرى­نە بەر­گەن سۇح­­­باتىندا اكىمدى­كتەر كەلە­سى جىلدان باس­تاپ الەۋمەتتىك ماڭى­­زى بار ازىق-تۇ­لىك تاۋار­لارى­­­نىڭ باعاسىن قا­تاڭ رەت­تەۋدەن باس تارتىپ، ونىڭ ور­نىنا تسيفر­­­لىق وتباسىلىق كارتا­لار مەن «الەۋ­­­مەتتىك ءاميان» جۇيەسىن ەنگى­زە­تى­نىن ايتتى. وسى ۋاقىت­قا دە­يىن الەۋ­مەتتىك ماڭىزى بار 19 ازىق-ت ۇلىك ءونىمىنىڭ باعاسىنا قوسى­لا­تىن ۇستەمە­اقى 15 پايىزدان اس­پاۋعا ءتيىس دەگەن قاتاڭ تالاپ بار ەدى.

بۇل تالاپتى ورىن­داماعاندارعا 100 ايلىق ەسەپتىك كور­سەتكىش مولشەرىندە ايىپپۇل سالىناتىن. ەندى مينيسترلىك وسى ءتارتىپتىڭ وزگەرەتىنىن ايتتى. 15 پايىزدان اسپايتىن شەكتى ۇستەمەاقىنىڭ ورنىنا «الەۋمەتتىك ءاميان» تەتىگىن ۇسىنعان. س.جۇمانعارين ايتىپ وتكەندەي، 19،5 ملن ەل ازاماتىنىڭ تەك 1 ملن-عا جۋىعى اتاۋلى الەۋمەتتىك كو­مەك الادى. دەمەك قولداۋ شارالارى دا ناقتى وسى توپقا باعىتتالۋى كەرەك. مينيستر باعانى باقىلاۋدىڭ ورنىنا مۇقتاجدارعا ارنايى ازىق-ت ۇلىك جار­دەماقىسىن تاعايىنداۋدى ۇسى­نىپ، اقشا الەۋمەتتىك كومەك الاتىن ازا­مات­تار­دىڭ شوتىنا تىكەلەي تۇسەتىنىن ايتتى. الايدا كومەكتىڭ ناقتى سوماسى قان­شا بولاتىنى، وعان قاراستىرىلاتىن بيۋد­جەت شىعىنىنا قاتىستى اقپاراتتى مي­نيس­تر­لىك جاريالاعان جوق.

قارجىگەر بەيسەنبەك زيابەكوۆتىڭ ايتۋىنشا، بۇل جەردە كومەككە مۇقتاج تۇر­عىنداردىڭ سانى 1 ملن دەگەن دەرەكتى ناق­تىلاپ الۋ كەرەك. 2022 جىلعى 1 تامىز­دا­عى دەرەك بويىنشا 121،1 مىڭ وتبا­سىنداعى 622،6 مىڭ ادامعا اتاۋلى كومەك بەرىلگەن. «قوعامدا تۇسىنبەستىك تۋماس ءۇشىن «الەۋمەتتىك ءاميان» مەن الەۋمەتتىك كومەك­تىڭ ارا-جىگىن انىقتاپ الۋ كەرەك. وسى­عان دەيىن الەۋمەتتىك جاردەماقى الىپ كەلگەن ازاماتتىڭ مار­تە­بەسى «الەۋمەتتىك ءاميان» الۋشىمەن تە­ڭە­سە مە دەگەن سۇراقتاردىڭ جاۋابى ءالى ناقتىلانعان جوق»، دەيدى ول.

ەلىمىزدە كەدەيلىك شەگى ەڭ تومەنگى كۇنكورىس دەڭگەيىنىڭ 70 پايىزىنا تەڭ. بۇل كورسەتكىش وڭىرلەر بويىنشا وزگە­رىپ وتىرادى. ەڭ تومەنگى كورسەتكىش شىمكەنتتە – 25 731 تەڭگە، ەڭ جوعارعى دەڭ­گەي ماڭعىستاۋدا – 32 374 تەڭگە. ياعني دە­موگرافيالىق كورسەتكىش بويىنشا دەس بەرمەي كەلە جاتقان تۇركىستان وبلىسىندا تابىس جان باسىنا شاققانداعى كورسەتكىش 180 مىڭ تەڭگە بولۋ كەرەك. سالىستىرىپ ايتقاندا، وتباسىندا 8 بالاسى بار، اتا-اناسىمەن قوسقاندا 10 جان تۇراتىن ءۇيدىڭ ورتاشا تابىسى 180 مىڭ تەڭگە بولۋعا ءتيىس. ب.زيابەكوۆ ايتقانداي، الەۋمەتتىك كومەك الىپ كەلگەن توپ پەن كەدەيلىك شەگىندە ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان توپتى ءبىر-بىرىمەن شاتاستىرۋ دۇرىس ەمەس. ولاردى ەكى ساناتقا ءبولىپ قاراستىرۋ ماڭىزدى.

قاراشا ايىنىڭ العاشقى ونكۇن­دى­گىندە ەلدە قانشا باي مەن كەدەي با­رىن كور­­سەتەتىن وتباسىلىق تسيفر­لىق كارتا قۇ­رى­­لاتىنى حابارلاندى. «Smart Data Ukimet» پلاتفورماسىندا ءارتۇرلى مەملە­كەت­تىك ورگانداردىڭ 20 دەرەك­قورى ارقىلى قازاق­س­تان­داعى بارلىق وتبا­سىنىڭ ءال-اۋقا­تى تۋرالى اقپارات جاڭارتىلىپ وتىر­ماق.

ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قور­عاۋ ءمينيسترى تامارا دۇيسەنوۆا جۋر­ناليس­تەرمەن كەزدەسكەندە مەملەكەتتىك ورگان­داردىڭ اقپاراتتىق جۇيەلەرىنىڭ دەرەك­تەرى نەگىزىندە تسيفرلىق كارتادا 6،3 ملن وتباسىدا 19،5 ادام تۇراتىنى تۋرالى اقپا­رات جينالعانىن ايتتى. ناقتىلاساق، وتباسىنىڭ تابىسى كەدەيشىلىك شەگىنەن تومەن ءتۇسىپ كەتكەنىن كورسە، مينيسترلىك ول ادامعا سمس-حابارلاما جىبەرىپ، مەملەكەتتەن قانداي كومەك الا الاتىنىن حابارلايدى.

تسيفرلى تەحنولوگيا كەزىندە ءاربىر وتباسى بيۋدجەتىنىڭ كىرىس-شىعىسىن انىق­تاۋ­دىڭ قيىندىعى جوق، ياعني اقپا­راتتىق تەحنولوگيا جاعىنان دايىنبىز. بىراق سا­راپشى ايتىپ وتكەندەي، باعا مەن ينفلياتسيا، يمپورتقا تاۋەلدىلىك ماسەلەسىنە كەلگەن كەزدە جىگەرىمىز جاسىپ قالعان كەزدە دە جاعدايدى رەتتەپ جىبەرەتىن قو­سىمشا تەتىك­تەردىڭ قاراستىرىلعانى ابزال. باس­قا­شا ايتساق، «ب» جوسپارىن دا ازىرلەپ قويۋ كەرەك. مۇنداي جاعدايدا الەۋمەتتىك جاردەماقى مەن «الەۋمەتتىك ءاميان» يەلە­رىنىڭ ارا-جىگى قوسىلىپ، ونىڭ ءبارى داعدا­رىس كەزىندە قولىنا قۇرىق ۇستاپ قالعان كەدەي توپتىڭ قاتارىن تولىقتىرىپ جىبەرۋى مۇم­كىن.

– مەملەكەتتىڭ باقىلاۋىندا بولعان باعانىڭ تارتىپكە كونگەن كەزى دە ەسىمىزدە جوق. ءبىز بىلەتىن ۇكىمەت ازىق-ت ۇلىك باعاسىن بىرتىندەپ بوساتىپ، حالىقتىڭ كوزىن دە، قال­تاسىن دا ۇيرەتىپ الۋ ۇستا­نىمىنا با­سىم­دىق بەرىپ وتىر. سودان كەيىن ينفلياتسيانى رەسمي جانە بەيرەسمي دەپ ءبولىپ قارايتىن كەز كەلدى. جىل باسىندا ۇلتتىق بانك ينفلياتسيانى بۇرىنعى 6-8 پايىزعا قايتارامىز دەپ ۋادە بەرگەن. بىراق جىل سوڭىندا بۇل دالىزگە ەندى جاقىن ارادا ورالا المايتىنى اشىق ايتىلدى. ۇكىمەتتىڭ باعا­نى رەتتەۋدەن باس تارتۋى تۋرالى شە­شى­مىنە وسى جاعدايدىڭ ىقپال ەتكەنى انىق، – دەدى ب.زيابەكوۆ.

مۇنداي شەشىم الەۋمەتتىڭ قالتاسىن قارىپ تۇسەتىنىن ۇكىمەت ءبىلىپ وتىر. بىزدە ازىق-ت ۇلىكتىڭ 40 پايىزى رەسەيدەن كەلە­دى. رەسەي تاۋارلارى نارىقتا ۇستەم­دىك قۇرىپ وتىر. قىرعىز بەن وزبەكتەن كەلىپ جاتقان تا­ۋار­دىڭ ۇلەسى ماردىمسىز. وسىدان بىرەر جىل بۇرىن عانا 1 رۋبل 4 تەڭگە بولا­تىن، قازىر 8 تەڭگە. رەسەيدەگى ازىق-ت ۇلىك ينف­لياتسياسى 15 پايىزدى قۇرايدى. ال قازاق­­ستاننىڭ كورسەتكىشى 18،8 پايىز. بۇل – ەاەو ەلدەرى اراسىنداعى ەڭ جوعارى كور­سەتكىش.

قارجىگەر ۇكىمەتتىڭ نارىقتاعى با­عا­لار­دى باقىلاۋ مۇمكىندىگى شەكتەۋلى ەكە­نىن، ءبارىن جاپپاي تەكسەرە المايتىنىن، رەسەي­دەگى جاعدايدىڭ ءبىزدىڭ نارىققا اسە­رىن دۇرىس باعالاماي وتىرعانىن ايتتى. «وسى كەزگە دەيىن بىزگە شامامەن 1،5 مىڭ كومپانيا رەسەي ارقىلى تاۋار تاسىمالداپ كەلدى. لوگيستيكالىق تىزبەك بۇزىلىپ ەدى، نارىقتا تاۋار تاپ­شى­لى­عى پايدا بولدى. مۇنداي الەۋ­مەت­تىك ماڭىزى بار شەشىمدەر ازىق-ت ۇلىك نارىعىنا سكرينينگ جاساپ بول­عا­ننان كەيىن قابىلدانۋى كەرەك شىعار»، دەدى ب.زيابەكوۆ.

تاۋەلسىز ساراپشى دەنيس كريۆو­شەەۆ­تىڭ ايتۋىنشا، ۇلتتىق بانكتىڭ بازالىق مولشەرلەمەنى 1،5 پايىزعا كوتەرگەنى ازىق-ت ۇلىك باعاسىنا اسەر ەتتى. كەلەر جىلى مەملەكەتتىك بيۋدجەتتىڭ شىعىس بولىگى 19 پايىز­دان 16 پايىزعا دەيىن قىسقارۋى مۇمكىن. بۇل دا حالىقتىڭ وڭ جامباسىنا كەلمەيتىن كورسەتكىش. دەنساۋلىق سالاسىنا بولىنگەن قارجى ءىجو-ءنىڭ 2 پايىزىنان ءسال عانا اسادى. مۇنداي جاعدايدا حالىقتىڭ نەگىز­گى ءىشىپ-جەمىنە اينالىپ وتىرعان ازىق-ت ۇلىكتىڭ باعاسىمەن ويناۋ وتە قاۋىپتى. حالىقتىڭ ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيى قازىردىڭ وزىندە تومەندەپ جاتىر. سوڭعى ءۇش ايدا ەكونوميكالىق ءوسىم 2-2،5 پايىزدىق كورسەتكىشپەن تۇيىقتالىپ تۇر. مۇنداي ءولىارا كەزدە باعامەن ويناۋدى حالىق­ارالىق زاڭدار دا قۇپ كورمەيدى. وسى تۇستا مىناداي جاعدايعا نازار اۋدارۋ قاجەت. ۇلتتىق بانك دەپوزيت نارىعىنىڭ ينۆەس­تي­تسيا­لىق تارتىم­دى­لى­عىن كوتەرۋ­گە ارەكەت ەتىپ جاتىر. بۇل شەشىم ۆاليۋتالىق كۋرسقا قىسىم جاسالماۋى ءۇشىن قابىلدانعان دەپ ءتۇسىندىرىلدى.

– ءولىارا شاقتا ازىق-ت ۇلىك باعاسىن ەركىنە جىبەرۋ ۇسىنىسقا دا، سۇرانىسقا دا اسەر ەتپەيدى. نارىقتاعى باعا ۇكىمەتتىڭ شە­شىمىنە ەمەس، يمپورتقا تاۋەلدى ەكەنىن تۇسى­نەتىن كەز جەتتى. ءبىزدىڭ ەل ازىق-ت ۇلىك نارى­عىندا الەمدىك قانا ەمەس، جان-جاعى­مىز­داعى باعاعا دا اسەر ەتە المايدى. ەڭ الدىمەن، كولىك ءدالىزىن ارتاراپ­تان­دى­رۋ­عا، ءبىزدىڭ نارىققا رەسەي ارقىلى تاۋارىن جەت­كىزىپ تۇرعان 170 كومپانيانىڭ لوگيس­تي­كالىق باعىتىنا نازار اۋدارۋ كەرەك، ولاردى بىزگە ءتيىمدى باعىتقا بۇرۋ قاجەت. جۋىردا ەۋروپالىق وداق ترانس­كاس­پي حالىقارالىق كولىك باعىتىن دامىتۋعا ينۆەستيتسيا سالۋدى جوسپارلاپ وتىرعانىن ايتتى. ەگەر سىرتقى فاكتورلار كەدەرگى كەلتىرمەسە، وسى جوبا ارقىلى ەۋرووداق نارىعىمەن ينتەگراتسيالانىپ، بارىس-كەلىستى كوبەيتەمىز، – دەيدى د.كريۆوشەەۆ.

يننوۆاتسيالىق ەكونوميكا ينستيتۋ­تى­نىڭ ساراپشىسى، قازۇۋ پروفەسسورى ماعبات سپانوۆتىڭ ايتۋىنشا، ينفلياتسيا­نى باقىلاۋعا الۋ ءۇشىن الدىمەن ەل­دەگى ماكروەكونوميكالىق ساياساتقا كىم جا­ۋاپ­­تى ەكەنىن انىقتاپ الۋ كەرەك. وسىعان دەيىن ەكونوميكالىق بلوك پرەزيدەنت اكىم­شىلىگىنەن كەتىپ، ۇكىمەتكە بەرىلدى، سوسىن قايتادان پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنە ءوتتى. ساراپشىنىڭ پايىمداۋىنشا، ينفلياتسيامەن كۇرەس ۇكىمەت مۇشەلەرىنىڭ ۇجىمدىق جۇمىسىنا بايلانىستى.

– تاۋارلار مەن ازىق-ت ۇلىك تاۋارلا­رى­نىڭ باعاسىن ىرىقتاندىرۋ ەكونومي­كالىق جاعدايعا جانە كاسىپورىنداردىڭ ومىرىنە كەرى اسەر ەتەتىنىن ۇكىمەت ءتۇسىندى. دامىعان ەلدەر باعانىڭ رەتتەلۋىن اۋىل شارۋاشىلىعى تاۋارىن وندىرۋ­شى­لەردى كادر­لارعا، تەحنولوگياعا، اۆتومات­تان­­دى­رۋعا ينۆەستيتسيالاۋعا بولاتىن قو­سىم­شا تابىستان قاعادى دەپ تۇسىنەدى. بيزنەس نارىق جولىمەن دامي المايدى، ال الەۋەتتى ينۆەستورلار ءونىمى جاساندى تۇردە رەتتەلىپ وتىراتىن جوبالاردى جاڭا ينۆەستيتسيالار كوزى دەپ قا­بىلدامايدى. سەبەبى ءبىزدىڭ ەلدە شەك­تى باعالار قاڭتار، ناۋرىز، ماۋسىم جانە قىركۇيەكتە بەلگىلەنەدى. ال بىزدە نا­رىق­تا­عى جاعداي اپتا سايىن قۇبىلىپ تۇرسا دا، باعا ءۇش ايدا ءبىر وزگەرەدى دەگەن قاتىپ قالعان قاعيدا بار. ەندى قارجى­لىق سۋبسيديا الاتىن توپتى قانداي ولشەم­دەر­گە قاراپ باعالاۋ كەرەكتىگى انىقتالۋى كەرەك. ۇكىمەت بۇل شەشىمدى الەۋمەتتىك جا­عىنان از قورعالعان توپقا بولىنەتىن قار­جىنى قىسقارتۋ قاجەت بولعان سوڭ قا­بىل­داپ وتىر، – دەيدى م.سپانوۆ.

ساراپشى اتاپ وتكەندەي، مۇمكىندىگىمىز كو­تەرە المايتىن ۋادەلەردەن اۋلاق بو­لۋ­­دىڭ كەزى كەلدى. قوعامدى جالاڭ ۇران­مەن الداي المايمىز. بىزگە جالاڭ ۇران ەمەس، ەكونوميكامىزدىڭ وسۋىنە مۇمكىندىك بەرەتىن جانە ونىڭ اياسىن­دا حا­لىقتىڭ ءال-اۋقاتىن جاقسارتۋعا بو­لاتىن ناقتى، ءتيىمدى شەشىم­دەر­دىڭ پلاتفورماسى بولا الاتىن شەشىمدەر قاجەت.

الماتى