ەل ىشىندە ساقتالعان اباي كىتابى

اقاڭنىڭ الىپبيىنە دەيىنگى جازۋمەن حاتقا تۇسىرىلگەن جيناق كەزىن­دە الاش قايراتكەرى ءاليحان بوكەيحاننىڭ قولداۋىمەن 1000 دانامەن جارىق كور­گەن ەكەن. ەستۋىمىزشە، ەلى­مىزدە بۇل كىتاپتىڭ 4 داناسى عانا ساق­تاۋلى تۇر. حاكىمنىڭ كىتابىن ەرتىس اۋدانى ورتالىعىندا تۇراتىن ارداگەر ۇستاز نۇربولات ءاۋتالىپوۆ ساقتاپ كەلىپتى. جاسى 70-تەن اسقان ەل اعاسى جادىگەر اتاسىنان قالعان دۇنيە بولار دەپ شامالايدى.

– ءبىزدىڭ ۇلى اتامىز الىمسۇرە زامانىندا شارۋا باعىپ، مال وسىر­گەن ادام بولعان ەكەن. ال اتام ءاۋتالىپ 1901 جىلى دۇنيەگە كەلگەن. اتامىز بارلىق بالاسىن وقىتىپ، ساۋاتتارىن اشۋعا تالپىنىپتى. ءوزى اۋەلى توتە جازۋدى ۇيرەنەدى. ودان سوڭ قاجەتتىلىككە وراي لاتىن قارپىن، كەيىن كيريلليتسامەن جازىپ-سىزۋدى مەڭگەر­گەن. وسىلايشا، ول كىسى ءۇش ءالىپ­بيدى وقىپ، جازا بىلگەن ەكەن. اباي قۇنان­باي ۇلىنىڭ كىتابى ءبىزدىڭ شاڭىراعىمىزعا قالاي تۇسكەنىن، قالاي ساقتالعانىنان بەيحابارمىن. مەكتەپتە 30 جىل ۇستاز­دىق ەتىپ، ونىڭ 15 جىلىن ديرەكتور بو­لىپ وتكەرسەم دە، ۇيدە باعا جەت­­پەس قازىنا ساقتالىپ كەلگەنىن بىل­مەپپىن. كىتاپ اياق استىنان تابىلدى. اكەم قايتقان سوڭ ءومىر بويى ساقتاپ كەلگەن كىتاپتارى مەن قولجازبالارىن، قۇجاتتارىن اق­تارىپ وتىرسام، وسى كىتاپ شىعا كەلگەنى. العاشقىدا اراب قارپىندە بولعان سوڭ ەسكى قۇران كىتابى ەكەن دەپ ويلاعام. قولىما الىپ، پاراقتاپ وتىرعاندا ابايدىڭ سۋرەتى كوزىمە وتتاي باسىلسىن! ءسويتىپ، ونىڭ تەگىن كىتاپ ەمەس ەكەنىن ءتۇسىندىم. وسىدان 7-8 جىل بۇرىن جەرگىلىكتى يمامعا كور­سەتىپ ەدىم، ول ۇلى اقىننىڭ ەرتەدە شىققان كىتابى دەدى. كەيىن مۋزەيگە تاپسىرامىن عوي دەپ بەكىنىپ جۇرگەندە حاكىمنىڭ تۋعان ەلىندەگى ابايدىڭ قورىق-مۋزەيىنەن وبلىس ورتالىعىنا ماماندار كەل­گەنىن ەستىدىم. الايدا ولارمەن جولى­عىسۋدىڭ ءساتى تۇسپەدى. وسىلايشا، بۇل قۇندى دۇنيە بۇگىندە بۇقار جىراۋ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر مۋزەيىنە بۇيىرىپ وتىر. ۇلى اقىنىمىزدىڭ كىتابى ۇيدە ساقتالعانشا، حالىقتىڭ كوزايى­مىنا اينالسىن، دەپ شەشىم قابىل­دادىم، – دەيدى نۇربولات اقساقال.

كىتاپتى قابىلداپ العان بۇقار جىراۋ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر مۋزەيىنىڭ باسشىسى ەربول قايىروۆ ونداعى ءار ولەڭنىڭ استىنا جىلدارى جازىلىپ قويىلعانى سول زاماندا قالىپتاسقان ءۇردىس ەكەنىن اتاپ ءوتتى. حاكىمنىڭ 1909 جىلى شىققان كىتابىنىڭ مۇقاباسى نەگىزى جۇقا قاعازدان جاسالىپتى. بىراق ەرتىس اۋدانىنان تابىلعان كىتاپتى ەرتەرەكتە جاقسى كۇيدە ساقتاپ قالۋ ماقساتىندا سىرتىنا قاتتى قاعازدان جاسالعان مۇقابانى تىككەنى بايقالادى، دەيدى ول.

پاۆلودار پەداگوگيكالىق ۋني­ۆەرسيتەتىنىڭ دوتسەنتى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى ادىلبەك امىرەنوۆتەن قۇندى جادى­گەردى وقىپ بەرۋدى سۇرادىق.

– بۇل – اباي قۇناناباي ۇلى­­نىڭ 1909 جىلى سانكت-پەتەربۋرگتە ءىلياس بوراگانسكي باسپاحاناسى­نان با­سىلىپ شىققان تۇڭعىش ولەڭ­دەرى مەن اۋدارمالارى. جيناقتا كاكى­تاي جاز­عان اباي ءومىربايانى باسىل­عان. بۇل – اقىن جايىنداعى العاش­قى عۇ­­مىر­نامالىق ماعلۇمات. مۋزەي قىز­­مەت­كەرلەرى ناعىز قازىنا­نىڭ ۇستى­­نەن تۇسكەن ەكەن، – دەپ تەبىرەندى عالىم.

ادىلبەك اعا وقىپ بەرگەندەي، مۇقابادا: «قازاق اقىنى يبرا­ھيم قۇنانباي ۇعىلىنىڭ ولەڭى. باستىرعان كاكىتاي، تۋعراۋل قۇنان­باي ۇعلانلارى. س.پەتەربۋرگ. «ۆوس­توچنايا ەلەكترو – پەچاتنيا ي.بورا­گانسكوگو»، 1909 گ.» دەپ جازىلعان.

– ءىلياس مىرزا بوراگانسكي – قىرىم تاتارى، 1852 جىلى باق­شا­سارايدا اۋقاتتى وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن. ستامبۇلدا وقىپ، حۇسني حات (اراب كوركەم ج­ا­­زۋى) ءىلىمىن مەڭگەرگەن، پەتەر­بۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ شىعىس فا­كۋلتەتىندە تۇركى تىلدەرىنەن ءدا­رىس وقىعان، حۇسني حاتتان ساباق بەر­گەن، 1893 جىلى پەتەربۋرگتە اراب ارپىمەن باسىلاتىن تۇڭ­عىش مۇسىلمان باسپاحاناسىن اشا­دى. 1905 جىلى وسى باسپاحانادان شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ ەل ىشىنەن جيناپ العان «ەدىگە» جىرىن كىتاپ ەتىپ باستىرسا، 1909 جىلى اباي ولەڭدەرىنىڭ تۇڭعىش جيناعىن شى­عارادى. ءىلياس بوراگانسكي جايىن­دا بەلگىلى ابايتانۋشى قايىم مۇقامەدحانوۆ كوپ جىلدار ىزدەنىپ ءجۇرىپ «سەمەي تاڭى» گازەتىنىڭ 1971 جىلعى 21 مامىرداعى سانىن­دا «قادىرلى ەسىم، اياۋلى ەڭبەك» (اباي مۇراسىن تۇڭعىش كىتاپ ەتىپ شىعارۋشى ي.بوراگانسكي جايىندا) اتتى ماقالا جازدى. ماقالادا باسپاگەر تۋرالى ءبىراز ماعلۇمات بار. ابايدىڭ سانك-پەتەربۋرگتە ولەڭدەرىنىڭ باسىلۋىنا ءاليحان بوكەيحان مۇرىندىق بولعانى تۋرالى دەرەكتەر كەلتىرىلگەن. كاكىتاي ىسقاق ۇلىنىڭ ەستەلىكتەرى، اباي مۇراسىنىڭ جينالۋى جايىندا، اقىن ولەڭدەرىن حاتتاپ، قولجازبا كۇيىندە بۇگىنگى كۇنگە جەتكىزگەن مۇرسەيىت بىكە ۇلىنا قاتىستى ماع­لۇمات الۋعا بولادى، – دەيدى ول.

بۇدان بولەك، ءا.امىرەنوۆ اباي ولەڭدەرىنىڭ تۇڭعىش باسىلى­مى­نىڭ جازۋ ءستيلى اراب قادىم جازۋى­مەن بەرىلگەنىن اتاپ ءوتتى. جۋان وقىلاتىن سوزدەردە اراب ءتىلىنىڭ ەمفاتيكالىق جۋان داۋىسسىز دىبىستار تاڭباسىمەن (ص، ض، ط، ظ) تاڭبالاناۋى، ءسوزدىڭ انلاۋت باسىنداعى ە،ي،ى، ءى ء(اليف+ ياي)، و، ءو، ۇ ء(اليف+ۋاۋ) دىبىستارى­نىڭ، «ڭ» دىبىسىنىڭ (ن+ك) قوس تاڭبامەن جازىلۋى، «پ» دىبىسىن «ب» ارپىمەن، تاڭبالانۋى، قازاق تىلىنە اراب-پارسى تىلىنەن ەنگەن كىرمە سوزدەردىڭ سول تىلدەر­دىڭ فونەتيكالىق زاڭدىلىعىمەن جازىلۋى (حاراكاتتاردىڭ بولۋى) ساقتالىپ قالعان. قازىرگى قول­دا­نىستاعى بىرىككەن سوزدەردىڭ بو­لەك جازىلۋى (قالام قاس)، تىنىس بەلگىلەرىنىڭ قويىل­ماۋى، قا­تاڭ داۋىسسىزدان كەيىن كوپتىك جالعا­ۋىنىڭ دار، دەر، ىلىك سەپتىكتىڭ -دىڭ، -ءدىڭ ۇياڭنان باستالاتىن نۇسقاسىنىڭ عانا جالعانۋى جانە تاعى باسقالارى – قادىم جازۋى­نىڭ ءستيلى.

كىتاپتىڭ شىن مانىندە اقىن­­نىڭ العاشقى جيناعى ەكە­نىن ناقتىلاي ءتۇسۋ ماقساتىندا اباي­­دىڭ «جيدەباي-ءبورىلى» مەم­لە­كەتتىك تاريحي-مادەني جانە ادە­بي-مەمو­ريالدىق مۋزەي-قورىعى دي­رەك­تورىنىڭ عىلىمي جۇمىستار جو­نىن­دەگى ورىنباسارى مەيرامگۇل قاي­رانباەۆاعا حابارلاستىق. ەربول قايىروۆ جىبەرگەن فوتوسۋرەتتى كور­­­گەن مامان ونى راستادى.

– اباي قۇنانباي ۇلىنىڭ 1909 جىلى ەسكى قادىم جازۋىمەن با­سىل­عان بۇل كونە كىتابىنىڭ تارالىمى نەبارى 1000 دانا بولعان ەكەن. ال­عاشقى كىتاپ اسا ءبىر قيىندىقپەن شىق­قانى ءمالىم. وعان الاش قاي­راتكەرى ءاليحان بوكەيحان قول­داۋ جا­ساعان. سول قازىنانىڭ قازىرگى كۇنى قازاقستان بويىنشا 4 داناسى عانا ساقتاۋلى ەكەنىن بىلەمىن. ونىڭ ۇشەۋى بىزدە، بىرەۋى استاناداعى قول­جازبالار جانە سيرەك كىتاپتار ۇلت­تىق ورتالىعىندا تۇر. بىزدەگى ەكى كىتاپ­تىڭ كۇيى ناشار. ال كەرەكۋدە تا­بىل­عان بەسىنشى كىتاپتىڭ كۇيى جاق­­سى كورىنەدى. بۇل العاشقى كىتاپ – باعا جەتپەس قۇندىلىق. كە­زىندە ­قادىم جانە توتە جازۋ­مەن جازىل­عان كونە كىتاپتار مەن قول­جازبا­لاردى كەڭەس وكىمەتى العاش ورنا­عان جىل­دارى بولشەۆيكتەر ورتەپ جىبەر­گەن. ال مىنا ساناۋلى كىتاپ­تىڭ ءبىر عاسىر­دان استام ساقتا­لىپ، ءبىزدىڭ زامانى­مىز­عا جەتىپ وتىر­عانى عاجاپ دۇنيە، – ­دەپ باعالادى م.قايرانباەۆا.

اتاپ وتەرلىگى، ابايدىڭ ءوز قولى­مەن جازعان قولجازبالارىنان تەك ۇلى ماعاۋياعا جازعان حاتى (1896 جىلى جازىلعان) عانا ساقتالىپ قال­عان. ال «قازاقتىڭ شىعۋ تاريحىنان بىرەر ءسوز» اتتى قولجازبانىڭ شىن مانىندە اقىنعا تيەسىلى ەكەندىگى دالەلدەنبەگەن.

مەيرامگۇل قايرانباەۆانىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، اقىننىڭ ودان كەيىنگى كىتاپتارى 1922 جىلى (تاشكەنت پەن قازاندا باسىلعان) جانە 1933 جىلدارى باسىلادى. العاشقىسىن ءىلياس جانسۇگىروۆ جيناستىرعان. 1933 جىلى شىق­قان كىتابىن مۇحتار اۋەزوۆ تولىق جي­ناق ەتىپ باستىرعان. 1945 جىلى تاعى ۇلكەن جيناعى شىعىپ، ول 1948 جىلى تۇپ-تۋرا قايتا شىعارىلادى.

ال ەربول قايىروۆ حالىق جازۋشىسى ءماريام حاكىمجا­نوۆا­نىڭ قولعا الۋىمەن حاكىمنىڭ توتە جازۋمەن تەرىلگەن كىتابى 1957 جى­لى 10 مىڭ دانامەن باسىل­عا­نىن باياندادى. ول كىتاپ­تىڭ پار­تيا­سى تولىقتاي قىتاي­داعى قان­داس­تارىمىزعا جونەلتىلگەن.

پاۆلودار