اقتوبەدەگى الەۋمەتتەندىرۋ ورتالىعى

جۇمىسسىز قىز-كەلىنشەكتەر قازاق­تىڭ ۇلتتىق قولونەر تۇرلەرىن جاساۋمەن اينالىسىپ، جاقسى تابىس تابۋىنا بولادى. قازاقستان قولونەرشىلەر وداعىنىڭ مۇشەسى، ەتنوگراف بۇلبۇل كاپقىزىنىڭ ايتۋىنشا، قازاقتىڭ قولونەرى – وتە قاسيەتتى، ەرتەدەگى انالارىمىزدىڭ كوزىنىڭ نۇرى تامىپ، قولىنىڭ قۋاتى سىڭگەن ونەر. «كيەلى ونەرگە بار ىنتا-زەيىنىڭدى قويساڭ، ىسىڭنەن بەرەكە تاباسىڭ. ون ساۋساعىمەن ءتۇرلى قولونەر بۇيىمدارىن جاساي بىلگەن ايەل ادەمىلىكتى تۇسىنە بىلەدى، مىنەزى سابىرلى، بايىپتى، اسەمدىكتى تاني بىلەتىن تالعامپازعا اينالادى. قولونەرگە قىزىعۋشىلىعىم كىشكەنتايىمدا ءىس تىگىپ وتىرعان اجەمنىڭ ينەسىن ساباقتاپ بەرۋدەن باستالدى. بۇگىندە تۇكتى كىلەم، تىقىر كىلەم، الاشا توقيمىن، سىرماق، ءبىز كەستە تىگەمىن. جىل وتكەن سايىن ۇلتتىق ونەرىمىزدىڭ باستاۋلارىنان الىستاپ بارامىز، ۇيىمىزگە ارزانقول بۇيىمداردى ساتىپ الۋعا قۇمارمىز. كەلىنشەكتەر كىلەم، الاشا توقىپ، سىرماق سىرمايدى. ەسەسىنە ءار اۋىلدا قويدىڭ ءجۇنى تاۋ-تاۋ بولىپ ءۇيىلىپ، ءشىرىپ جاتىر. ەرتەدەگى اجەلەرىمىز وتە ۇنەمشىل، قولىنا تۇسكەننىڭ ءبارىن كادەگە جاراتاتىن. ءبىر عانا قويدىڭ جۇنىنەن تەكەمەت، الاشا، كىلەمنىڭ ءتۇر-ءتۇرىن توقىپ، كيىز ءۇيدىڭ بارلىق ابزەلى، ارقان-ءجىبى، ساندىك بۇيىمدارىن ازىرلەدى. مەن ءوز بىلگەنىمدى ۇيرەتۋ ماقساتىندا اقتوبە قالاسى مەن ونىڭ توڭىرەگىندەگى بىرنەشە ورتا مەكتەپتىڭ كوركەم ەڭبەك ءپانى مۇعالىمدەرىن وقىتۋدى باستادىم. ەلەك ورتا مەكتەبىنىڭ ەڭبەك ءپانى مۇعالىمى اقمارال شاكەەۆا، №55 ورتا مەكتەبىنەن گۇلدەن ەرداۋلەتوۆا، پريگورودنىي ورتا مەكتەبىنەن بيبىگۇل مۇستافينا قوي جۇنىنەن تەكەمەت، كيىز، الاشا، تۇكتى كىلەم، تىقىر كىلەم توقۋدى، بىزكەستە تىگۋدى ۇيرەنىپ جاتىر. سودان كەيىن ولار ءوز وقۋشىلارىنا ۇيرەتەدى. جىلما-جىل ويۋ-ورنەكتەردىڭ قولدانىسىن ايىرۋدان قالىپ بارا جاتقانىمىزدى دا ايتپاي كەتپەۋگە بولماس. بىلمەستىگىمىزدەن سىرماق، تەكەمەت، كىلەمگە سالاتىن ويۋدى ۇستىمىزگە جاپسىرۋعا ۇيالمايمىز. بۇرىنعى زاماندا ەر ادامنىڭ سىرت كيىمى مەن باس كيىمىنە، قىز-كەلىنشەكتەردىڭ كيىمىنە ءار ءتۇرلى ويۋ-ورنەكتەردى قولداناتىن. قىز-كەلىنشەكتەر كيىمدەرىن وسىمدىك تەكتەس ويۋلارمەن ورنەكتەگەن. ويتكەنى جاپىراق ويۋ، گۇل ويۋ كوبەيۋ مەن ءوسۋدىڭ بەلگىسىن بىلدىرەدى. ەر ادامنىڭ كيىمىنە ارقار ءمۇيىز، اي ءمۇيىز، قوشقار ءمۇيىز ويۋلار سالىنعان. قالاي دەسەك تە، اياعىمىزعا باساتىن سىرماقتىڭ ويۋىن باسىمىزعا جاپسىرىپ الۋ دۇرىس ەمەس»، دەيدى ب.كاپقىزى.

ءوڭىر باسشىسى ەرالى توعجانوۆ «باقىتتى وتباسى» ورتالىعى ءوز وزىنە دەگەن سەنىمدىلىگىن جوعالتىپ العان قىز-كەلىنشەكتەر ءۇشىن اشىلعانىن ايتتى.

«قيىن جاعدايدا قالعان وتباسىلاردى قولداۋ جۇمىستارىن جالعاستىرا بەرەمىز. ويتكەنى ءوز وزىنە سەنىمدى انا عانا بالالارىنا، وتباسىنا سەنىمدىلىك بەرەدى. سەنىمدى انا – قوعامدا ورنىن تاپقان، تابىسى، سۇيىكتى كاسىبى بار انا. جۇمىسسىز وتباسىلاردىڭ جاعدايىن جاقسارتۋ ماقساتىندا اقتوبە وبلىسىندا «اۋىل اماناتى» جوباسىن باستادىق. باعدارلاما وپەراتورى – «اقتوبە» اكك ارقىلى 24 اۋىلدىق وكرۋگتىڭ جۇمىسسىز تۇرعىندارى ءوز كاسىپتەرىن ۇيىمداستىرۋعا 2،5 پايىزبەن نەسيە الا الادى. بۇل جەردە اۋلاسىندا كوكونىس ءوسىرىپ، قۇس شارۋاشىلىعىمەن اينالىساتىندارعا ارتىقشىلىق بەرىلەدى. باعدارلاماعا قاتىسۋشى اۋىل تۇرعىندارى ءوز ۇيلەرىن كەپىلدىككە قويۋ ارقىلى نەسيە الادى، ەكىنشى جاعىنان تاۋارلى نەسيەمەن كومەكتەسەمىز. ماقساتىمىز – ءار وتباسىنىڭ اۋلاسىن تابىس كوزىنە اينالدىرۋ»، دەدى ورتالىقتىڭ اشىلۋ سالتاناتىندا.

پرەزيدەنت جانىنداعى ايەلدەر ىستەرى جانە وتباسىلىق-دەموگرافيالىق ساياسات جونىندەگى ۇلتتىق كوميسسيا مۇشەسى، قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى انالار كەڭەسىنىڭ ءتورايىمى ءنازيپا شاناي كوپبالالى، ومىرلىك قيىن جاعدايعا تاپ بولعان انالارعا كومەكتەسەتىن ورتالىقتار ەلىمىزدە 2019 جىلدان باس­تاپ اشىلا باستاعانىن ايتتى.

«وتباسىنى الەۋمەتتەندىرۋ ءبىزدىڭ ەلدە عانا ەمەس، بۇكىل الەم ەلدەرىندەگى وزەكتى ماسەلەگە اينالدى. سول ءۇشىن 2011 جىلدان باستاپ كوپتەگەن ەلدە وتباسى يندەكسىن انىقتاۋ قولعا الىندى. وسى ورتالىق كوپتەگەن قىز-كەلىنشەكتىڭ جاسىرىن قابىلەتتەرىن اشۋعا كومەكتەسەدى دەگەن ويدامىز. ەلدەگى ايەلدەردى قولداۋ ورتالىقتارىن وتباسىن قولداۋ ورتالىقتارى تۇرىندە قايتا قۇرۋ كەرەك دەپ شەشتىك. ورتالىق زاڭگەرلەرى مەن پسيحولوگتەرى قيىن جاعدايدا قالعان ايەلگە عانا ەمەس، بالاعا دا، ەر ادامعا دا كومەك كورسەتەتىن بولادى. ونىڭ سەبەبى، قوعامدا ماسىلدىققا بەيىم، شىرپى باسىن سىندىرعىسى كەلمەيتىن ەرلەر كوبەيدى. ماسىل ەركەك قايدان شىقتى دەپ ويلاساق، وعان دا كىنالى ءبىز – ايەلدەر. ويتكەنى ماسىل ەركەكتى ومىرگە اكەلىپ، تاربيەلەيتىن دە انا... وتباسىنىڭ ءمانى – بالانىڭ باقىتتى بولىپ وسۋىندە. بالا باقىتتى بولسا، اناسى دا باقىتتى. ادال ەڭبەك ادامنىڭ شىرايىن شىعارادى. ال تەپسىنىپ تاپقان تابىستان باقىتتى، باقۋاتتى بولعان جاندى كورگەن ەمەسپىن. بۇل جەردە كومەك سۇراپ كەلگەن جاندارعا قۇقىقتىق كومەك كورسەتىلەدى. ويتكەنى ۇيدە وتىرعان ايەلدەردىڭ باسىم بولىگى مەملەكەتتەن بەرىلەتىن كومەك تۇرلەرىن بىلمەيدى. ماماندار پسيحولوگيالىق كومەك تە كورسەتەدى. مۇنىڭ سەبەبى، بۇگىندە ادامدار باسىنا تۇسكەن قيىندىقتارىن ەڭ جاقىن تۋىستارىنان دا جاسىرادى. ەرلەرگە دە كومەك كەرەك. ماماندار ولاردىڭ جۇمىسقا ورنالاسۋىنا، بىلىكتىلىك كۋرستارىنان وتۋىنە كومەكتەسەدى. «باقىتتى وتباسى» ورتالىعى «اتامەكەن» وڭىرلىك كاسىپكەرلەر پالاتاسىمەن، وبلىستىق، قالالىق جۇمىسپەن قامتۋ ورتالىقتارىمەن بىرلەسىپ جۇمىس ىستەيدى. قحا انالار كەڭەسىنىڭ بيىلعى جىل قورىتىندىسى بويىنشا پاناسىز بالالاردى الەۋمەتتەندىرۋ جاعىنان اقتوبە وبلىسى ەلىمىزدە الدىڭعى ورىنعا كوتەرىلدى. قحا-نىڭ «ايالى الاقان» نوميناتسياسى اقتوبە وبلىسىنداعى جەتىم بالالاردى قولداۋ ورتالىعىنىڭ باسشىسى جاننا دۇيسەنبيناعا تاپسىرىلدى. ول اتا-انا قامقورلىعىنسىز قالعان بالالاردى وقىتىپ، كاسىپ اشۋعا كومەكتەسىپ، ودان كەيىن دە جارتى جىل بويى باقىلاپ وتىرعان»، دەدى ن.شاناي.

«باقىتتى وتباسى» ورتالىعىنىڭ اشىلۋىنا كەلگەن جۇمىسسىز ايەلدەرگە تاراز قالاسىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتى، «شەبەر شاڭىراق» مۇگەدەكتەر قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ ءتورايىمى، جەكە كاسىپكەر انار بەكسۇلتان شەبەرلىك ساباعىن وتكىزدى. ءتۋابىتتى ەكى قولى جوق بولىپ دۇنيە ەسىگىن اشقان انار تاعدىردىڭ قيىندىعىنا مويىنسۇنباي، ومىردە ءوز ورنىن تاپقان. ول قازىر ءۇش بالانىڭ اناسى، كاسىبىن جولعا قويىپ، جاقسى تابىس تاۋىپ وتىر.

«مەن كوپبالالى وتباسىندا دۇنيەگە كەلدىم، ۇيدە اتا-انام، باۋىرلارىم اراسىندا ەكى قولى جوق دەپ شەتتەۋ كورگەن ەمەسپىن. مەكتەپتى جاقسى اياقتاپ، جوعارى وقۋ ورنىن ءبىتىردىم. جاستايىمنان كوپ نارسەگە باقىلاۋشى سياقتى قارادىم. ەسەيە كەلە ادام ءوزىن ءوزى قامشىلاۋى كەرەكتىگىن ءتۇسىندىم. ەكى قولى جوق ادامنىڭ قوعامنان ويىپ ورىن الۋى وڭاي ەمەس، ىلعي كۇرەسۋگە تۋرا كەلەدى. 2013 جىلى جەكە كاسىپ باستاۋدى ۇيعاردىم. ءبىر قۇربىم كوللەدجدىڭ اسحاناسىن جالعا الىپ، تاماقتاندىرۋ ورنىن اشۋدى ۇسىندى. ءوز قولىڭمەن قامىر اشىتپاعان سوڭ، تاماق پىسىرمەگەن سوڭ شارۋا جۇرە مە دەپ ودان دا باس تارتتىم. ءۇيىمنىڭ ەكىنشى جارتىسىنان جەكەمەنشىك بالاباقشا اشۋدى ويلاپ، بىراق كەلگەن ءبۇلدىرشىننىڭ باسىنان سيپاپ قارسى الماعان سوڭ ىڭعايسىز بولادى عوي دەپ ودان دا باس تارتتىم. اقىرى قىز جاساۋىن تىگۋدى ۇيعاردىم. تانىستارىمنان 500 مىڭ تەڭگە قارىز الىپ، بازاردان ماتا اكەلىپ تىگىنشىلىككە بەت بۇردىم. اياعىممەن ءىس تىگۋدى ۇيرەندىم، بىرگە تۋعان اپايلارىم – دينا مەن شىنار ماعان كومەككە كەلدى. الدىمنان ون ەسىك جابىلسا دا، اقىرى ءبىر ەسىك اشىلدى. العاشقى جىلى بەس قىزدىڭ كورپە-توسەگىن تىگىپ، قارىزدان قۇتىلدىم. كەلەسى جىلى ون بەس جاساۋ تىكتىك. بىلتىر ءجۇز قىزدىڭ جاساۋىن دايىندادىم. جاسىراتىنى جوق، تىگىنشىلىكتىڭ قىر-سىرىن تولىق مەڭگەرۋىمە سەگىز جىل ۋاقىت كەتتى. وسى ورتالىققا ۇمىتپەن كەلىپ وتىرعان قىز-كەلىنشەكتەرگە ۋاقىتتى بالا-شاعالارىڭىزدىڭ يگىلىگى ءۇشىن پايدالانىڭىزدار دەگىم كەلەدى»، دەپ تاجىريبەسىمەن ءبولىستى ا.بەكسۇلتان.

اقمولا وبلىسىنداعى «ولجاس» شارۋا قوجالىعىنىڭ باسشىسى «ورىستەن سورەگە دەيىن» جانە «بالكونداعى سيىر» جوبالارىنىڭ اۆتورى گۇلمايرام بايماقوۆا ستەپنوگور قالاسى تۇرعىندارىن ءسۇت ونىمدەرىمەن قامتاماسىز ەتىپ كەلەدى. قارابۇتاق اۋىلىنىڭ جانىنان 14 گەكتار جەرگە كوكونىس، باقشا داقىلدارىن ەگىپ، ونىمدەرىن ينتەرنەت ارقىلى ساتۋدى ۇيىمداستىرعان.

«مەن كوكونىس وسىرەتىن كووپەراتيۆتى باسقارامىن. كووپەراتيۆ مۇشەلەرى – كوپ بالالى انالار. تامشىلاتىپ سۋارۋ ءادىسىن قولدانىپ، جەر استىنان ۇڭعىمەن سۋ شىعارىپ، ونى جازدىق باسسەينگە جيناپ، باقشانى جىلى سۋمەن سۋارامىز. كوكونىس وسىرۋگە سۋسىز، جەرى تۇزدىلاۋ جەردى العانىمدا، جولداسىم مەن بالام قارسى بولدى. ۇڭعى قازىپ، 52 مەتر تەرەڭدىكتەن سۋ شىعاردىق. جۇمىسسىزدارعا ارنالعان «باستاۋ-بيزنەس» باعدارلاماسىنا قاتىسىپ، وقىتۋ كۋرستارىنان ءوتىپ، قايتارىمسىز گرانتقا قول جەتكىزدىم. اۋەلى 0،5 گەكتار جەرگە كارتوپ، ءسابىز، كادى، قيار وتىرعىزدىق. العاشقى ەكى جىل قيىن بولدى، پايدا تۇسكەن جوق. بىرتە-بىرتە ەڭبەگىمىزدىڭ جەمىسىن كورە باستادىق. سودان كەيىن نەسيەگە «گازەل» كولىگىن الدىق. باسىندا كوپ قاتەلىك جىبەردىك، اقىرى سول قاتەلىگىمىز وزىمىزگە تاجىريبە بولدى. قازىر كوكونىستىڭ توعىز ءتۇرىن ەگەمىز. كوكتەمدە قاربىز ەگىپ، كۇزدە 45 توننا جينادىق. ستەپنوگور بازارىندا قاربىزدى ءوزىم ساتتىم، جەرگىلىكتى ءونىمدى جۇرت تالاپ اكەتتى. وسى جەردە شارۋالارعا ءونىم وتكىزۋدىڭ قيىنعا سوعاتىنىن جاسىرمايمىن. ستەپنوگور قالاسىنىڭ دۇكەندەرىنە قيارىمىز بەن كادىنى كوتەرمە باعامەن 120 تەڭگەدەن ساۋدالاساق تا، ءوزىمىزدىڭ تۇراقتى جەتكىزۋشىلەرىمىز بار دەپ ءبىزدى جولاتپادى. وسىدان باعانى ءونىم وندىرۋشىلەر ەمەس، اراداعى دەلدالدار كوتەرەتىنىن تۇسىندىك. ءونىمىمىزدى ستەپنوگور قالاسىندا وتكىزە الماعان سوڭ كورشىلەس شارىنعا اپارىپ ساتتىق. سودان كەيىن ينتەرنەت ساۋداسىن جولعا قويىپ، تاپسىرىس بەرۋشىلەردىڭ ۇيلەرىنە دەيىن جەتكىزىپ بەرەتىن بولدىق. شارىن اۋدانىنداعى ورتالىق دۇكەندەر ءبىزدىڭ قياردىڭ كيلوسىن 120 تەڭگەدەن ساتىپ الىپ، 400 تەڭگەدەن ساۋدالادى. بۇل جەردە دە جۇمىستىڭ بەينەتىن ءبىز كوردىك، ال ورتاداعى دەلدالدار پايداسىنا قارىق بولادى. وسى جاعىنان قاراعاندا ۇساق شارۋالارعا ناقتى قولداۋ كەرەك. ۇكىمەت وسى جاعىن رەتتەسە دەگەن ۇسىنىس بار. ەلىمىزدەگى شاعىن وندىرىستىك قالالاردىڭ جان-جاعىنان جەرگىلىكتى تاۋار وندىرۋشىلەر ازىق-ت ۇلىك بەلدەۋىن قالىپتاستىرا السا، اۋىلداعىلارعا دا، قالالىقتارعا دا پايدالى»، دەپ ۇسىنىس ايتتى گ.بايماقوۆا.

ەلىمىزدە از قامتىلعان وتباسى مۇشە­لەرىن قايتا مامانداندىرۋعا، كاسىپ­كەر­لىكپەن اينالىسۋعا قولداۋ كورسەتەتىن كوپ­تەگەن مەملەكەتتىك باعدارلامالار قابىل­دانعانىنا قاراماستان، ومىردە ور­نىن تاپپاي جۇرگەن جاندار سانى ازايماي تۇر. مۇنىڭ ازايتۋدىڭ بىردەن-ءبىر جو­لى از قامتىلعان ءاربىر وتباسىنىڭ مەم­لە­كەتتىك باعدارلاما يگىلىگىن كورىپ قانا قويماي، ءوز كۇشتەرىمەن ناقتى ناتيجەگە قول جەتكىزە بىلۋىندە بولىپ وتىر.

اقتوبە وبلىسى