كوللاجدى جاساعان زاۋرەش سماعۇل, «EQ»
– بايىپتاپ قاراساق, قازىر اعا بۋىن مەن كەيىنگى تولقىن اراسى الشاقتاپ كەتكەندەي, باسقاسىن ايتپاعاندا, ءبىر-ءبىرىن وقىمايدى. بۇعان نە سەبەپ, قوعام با, الدە ادام با؟
باقىتبەك قادىر:
– قازىر بۋىنداردى بايلانىستىراتىن دانەكەر جوق دەپ ايتۋعا بولادى. جازۋشىلار, ياعني پروزايكتەردىڭ كوبى ينتروۆەرتتەۋ بولىپ كەلەدى. ولاردىڭ ءوز الەمى وزىندە. كەشەگى «مەن» – بۇگىنگى «مەن» ەمەس, قازىرگى «مەن» – ەرتەڭگى «مەننەن» بولەك, ياعني «ادام ءار ۇيىقتاپ ويانعان سايىن الدىڭعى ادامنان باسقا» دەگەن دە مەتافيزيكالىق تۇسىنىك بار. ءار ادامنىڭ ىشىندە ءبىر عانا ادام بولۋى مۇمكىن بە؟ جازۋشىنىڭ وزگە ادامنان وزگەشەلىگى سول, ول ىشىندەگى ادامداردى (كەيىپكەر) جارىققا شىعارادى. سولارمەن الەك بولادى. ونىڭ ىشىندە ۇلكەن بە, كىشى مە الەمى بار, ال وعان مىنا قوعام سىيماۋى مۇمكىن. توماعا-تۇيىق ءومىر ءسۇرۋىنىڭ ءبىر سەبەبى وسى بولسا, ەكىنشى سەبەبى جازۋشى ءوز اينالاسىنداعى جانە الدىڭعىلاردى جاتا-جاستانىپ وقۋدان تايساقتايدى, وعان ۇقساپ كەتۋ نەمەسە جۇتىلىپ كەتۋ قاۋپى بار. پروزا تاجىريبە الماساتىن جەر ەمەس. ويتكەنى ونەر وزگەگە ۇقساماۋىمەن ەرەكشەلەنەدى ەمەس پە؟ بۇنى ءۇشىنشىسى دەڭىز. ءتورتىنشى, قوعامدىق قاتىناستىڭ دا اسەرى بار: ماسەلەن, بۋىنداردى بايلانىستىرىپ تۇرعان نە بار؟ مەنىڭشە, قازىر ولاردى بايلانىستىراتىن ەشتەڭە دە جوق. ماعان الدىڭعى اعالاردىڭ ومىردە كورگەن-باققان قوڭىرجاي اڭگىمەلەرى عانا قىزىق, ولارمەن سول باعىتتا عانا اڭگىمەلەسەمىن. ورتا بۋىن اعالارمەن سويلەسۋ اۋىرلاۋ... ال ءوز قاتارلاستارىممەن جاقسى ارالاسامىن, ءبىزدى بايلانىستىراتىن ورتاق مۇڭ-زارىمىز بار. قازىرگى ادەبي ۇدەرىستەر, كىتاپ ساۋداسى, باسپاگەرلەردىڭ جىمىسقى جۇمىسى, ودان بولەك قوعامداعى ءتۇرلى قۇبىلىستار, وزگەرىپ جاتقان قۇندىلىقتار جونىندە جاقسى سىر شەرتىسەمىز, قىزىل كەڭىردەك بولامىز. جازعاندارىمىزدى وقىپ, پىكىر بىلدىرىسەمىز.
نەگىزىندە بۋىندار ءبىر-ءبىرىن وقىمايدى ەمەس, وقيدى, بىراق ۇندەمەيدى. رەاكتسيا بىلدىرۋدەن قاشادى. بۇل بىرىنشىدەن, ونىڭ ادەبيەتكە دەگەن ەنجارلىعى. بۇل رەتتە بۇكىل ادەبيەتشى ادەبي ۇدەرىسكە بەلسەندى بولۋى مۇمكىن دە ەمەس, بىراق شىن تاني الاتىن ۇلكەن بە, كىشى مە, تالانتتار ەڭ بولماسا جاقسىلاردى باعالاپ وتىرۋى قاجەت شىعار.
ءجاۋدىر نارتاي:
– وسى جاعدايدى مەن دە تۇسىنبەيمىن, نەگە اعا بۋىن جاستاردى وقىمايدى؟ ايتەۋىر ارادا ءبىر الشاقتىق بار. بالكىم, شىنىمەن دە جاقسى شىعارمالار جازىلماي جاتقان شىعار. مەنىڭ ويىمشا جاقسى شىعارما جازىلسا, اۆتورى جاس پا, جاسامىس پا, ءبارىبىر مىندەتتى تۇردە وقىلادى دەپ ويلايمىن. دەسە دە كەيدە كوڭىلىڭ الاڭداپ, الدىڭعى بۋىننان ءبىر جىلى لەبىز كۇتىپ قالاتىنىمىز جاسىرىن ەمەس. جاقىندا ون جاس جازۋشىنىڭ «داۋىس» اتتى اڭگىمەلەر انتولوگياسىنىڭ الماتىداعى تۇساۋكەسەرىندە بولدىم. سول كۇنى تانىمال جازۋشىلارىمىزدىڭ بىرەۋى دە توبە كورسەتپەدى. نەگە كەلمەدى, نەگە جاس قالامگەرلەرگە اقجارما تىلەگىن ايتىپ, تاۋداي بوپ تورىمىزدە وتىرمادى دەگەن سۇراق مازالادى. بالكىم, سوزگە ساراڭ ۇلكەندەرگە وكپەلەۋدىڭ قاجەتى دە جوق بولار. ءبىر كەزدەرى وزدەرىنىڭ دە ۇلكەندەردەن پىكىر كۇتكەنىن ۇمىتىپ كەتكەن شىعار. وسىندايدا ۇلكەننىڭ اۋزىنا ىلىكپەدىم دەپ ەمەس, جاستاردىڭ نازارىنان تىس قالساڭ مىنە, سوعان كوبىرەك الاڭداۋىڭ كەرەك شىعار دەپ ويلايمىن. ءوز باسىم ەسبولات ايدابوسىن, توقتارالى تاڭجارىق سىندى اعالارمەن شىعارماشىلىق بايلانىستى ۇزگىم كەلمەيدى. سىني پىكىرلەرى كوڭىلىمە قونادى. ۇلكەندىگى, جاناشىرلىعى سەزىلەدى.
الىشەر راحات:
– بۇل سۇراققا ناقتى جاۋاپ بەرۋ قيىنداۋ. ءيا, بۋىنداردىڭ اراسى الشاقتاپ كەتكەنى بايقالادى. ادەبيەتتەگى ۇلكەن بۋىن كەڭەس زامانىنداعى ادەبيەتكە دەگەن سۇيىسپەنشىلىكتى كوردى. نازاردا ءجۇردى. قالاماقىسى بولدى. كىتاپ نارىعىنا ىلەسىپ كەتكەن جازۋشىلار بار, ىلەسە الماي قالعانى دا كوپ. ورتا بۋىن اعالار ءولىارا شاققا تاپ كەلدى. ودان قالامىن قۇشاقتاپ, امان الىپ قالعان جازۋشىلار بىرەن-ساران, ايتپەسە باسىم كوپشىلىگى كۇنكورىس قامىمەن جۋرناليستيكاعا, تەلەجۋرناليستيكا, ت.ب. سالالارعا ات باسىن بۇردى. كۇيىپ كەتكەن قانشاما تالانت بار. ال قازىر جازىپ جۇرگەن جاس جازۋشىلار الداعى 5-10 جىلدىقتا شىعارماشىلىعىنىڭ جەمىسىن كورەدى دەپ ويلايمىن. ويتكەنى مەنى تۇيسىگىم الداماسا, الداعى ۋاقىتتا ادەبيەتكە سۇرانىس ارتۋعا ءتيىس. ۇلكەن وزگەرىستەر كەزەڭىندە, سوعىس ۋاقىتىندا ونەر, مادەنيەت ماڭىزدى ءرول اتقارادى. مۇنداي ۋاقىتتا ۇكىمەتتىڭ ءوزى مادەنيەتكە كوڭىل بولە باستايدى. مىسالى, 1933 جىلى كسرو-دا كىتاپ شىعارۋ ىسىندە بۋم بولدى. ابايدىڭ شىعارمالارى قايتا باسىلدى. كەڭىنەن ناسيحاتتالا باستادى. وعان ۇكىمەت ءوزى مۇددەلى ەدى. اشارشىلىقتى ۇمىتتىرۋ, حالىقتى سەندىرۋ ماڭىزدى بولدى. ال ەندى ءدال بۇگىنگى كەزدە ادەبيەت تەك حوببي سەكىلدى اسەر قالدىرادى. ادەبي ۇدەرىس, كۇندەلىكتى جاڭالىق جوق. ايىنا ءبىر جاقسى اڭگىمە جازىلا ما, جوق پا, ول دا بەلگىسىز. جالپى, پروزا جازاتىندار سيرەك. بۇل تۇرعىدا ەشكىمنىڭ ەشكىمگە وكپە ارتپاعانى ءجون سەكىلدى. جاس جازۋشىلاردى وقىپ تۇراتىن كەيبىر اقساقالداردى جاقسى بىلەمىن.
ەسبول نۇراحمەت:
– وسىنداي جالپىلاما ساراپتامانى جانىم سۇيمەيدى. بىرەۋ وقىپ ءجۇر, ارالاسىپ ءجۇر, بىرەۋ بولەك ءجۇر, اركىمنىڭ ءوز تاڭداۋى, ءوز جولى بار. وقىسا, سۇيگەنىن وقيدى, ادەبيەتپەن اينالىستىم ەكەن دەپ تۇتاس قازاق ادەبيەتىنە جاۋاپتى بولىپ الاتىن مىنەزدى قويۋ كەرەك. ۇناماسا – وقىما, ۋاقىتىڭدى بوسقا قۇرتپا, ۇنايتىن دۇنيەمەن اينالىس. ەگەر ۇلكەندەر جاعى مەنى وقىماي جاتسا – ۇناماعان شىعارمىن. جاستار ۇلكەندەردى وقىماسا – ول دا سولاي. باستىسى ىزدەن, جاقسى جازۋعا تىرىس, سىنشى بولساڭ, ءبارىن وقى, سىنا. ادەبيەتشى, جازۋشى دەگەن ۇنەمى بارلاردا باس قوسىپ كوبىك ءسوزدى كوپىرتىپ وتىراتىن ادامدار ەمەس شىعار دەپ ويلايمىن. سوندىقتان بۇل سۇراققا ءجوندى جاۋاپ بەرە المايدى ەكەنمىن.
– «ەڭ قيىنى – قازىرگى قوعامدى جازۋ», دەيدى دانىشپاندار, ال ءسىز ءوز شىعارماڭىزدا قازىرگى قوعامنىڭ بەينەسىن بەرە الدىڭىز با؟
باقىتبەك قادىر:
– اقپارات جانە تەحنولوگيالار ءداۋىرى «ەڭ قيىنى – قازىرگى قوعامدى سيپاتتاۋ» دەگەن دانىشپاندارىڭىزدىڭ باس اۋرۋىن كۇن تارتىبىنەن ءتۇسىرىپ تاستادى دەپ ويلايمىن. تسيفرلى تەحنولوگيا ءبىراز سيقىردىڭ بەتىن اشىپ تاستادى. قازىرگى قوعام كوز الدىڭىزدا تۇر عوي. مەنىڭشە, ونەردىڭ بۇگىنى, ەرتەڭى جانە وتكەنى جوق, تەك كەڭىستىگى بار. ادام جان دۇنيەسىندەگى سەزىمدەرىنىڭ جاسى ۇزاق. مىسالى, ءدال قازىر ورتامىزدا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان ادام باياعى ەستە جوق ەسكى زامانداعى ءبىر ەركەك پەن ايەل جايلى جازسىن نەمەسە بولاشاققا قيالمەن ساپار شەگىپ ءبىر وقيعانى جازسىن, قالاي بولعان كۇننىڭ وزىندە جازۋشىنىڭ دۇنيەتانىمى وسى كەزدە قالىپتاستى, ءومىردى وسى كەزدە وزىنشە قابىلداي باستادى, دەمەك ول قاي شاقتى قيالداسا دا, قازىرگى پريزمادا قاراۋى مىندەتتى تۇردە ارالاسادى, ونسىز ءتىپتى مۇمكىن ەمەس. وسى تۇرعىدا مەن «قازىرگى زاماندى جازۋ» دەگەندى تۇسىنىڭكىرەمەيمىن.
ءجاۋدىر نارتاي:
– جازۋ ۇستىندە مەن بۇگىنگى قوعامنىڭ بەينەسىن بەرسەم ەكەن دەپ ويلانىپ جاتپايمىن. جازۋ دەگەن دە ءبىر ستيحيالىق كوڭىل كۇي عوي. كەيدە ءبىر يۋمورمەن باستالعان دۇنيەڭ ميستيكاعا ۇلاسىپ كەتەدى. كەيدە سەنتيمەنتالدى بوياۋى باسىمىراق بولىپ كەتەدى. مەنىڭ شىعارمالارىمدا كوبىنەسە وتكەننىڭ سارىنى باسىم. كوبىنەسە بالالىق كەزىم, ءجاسوسپىرىم شاعىم تۋرالى جازامىن, سوسىن ايەلدەر تاعدىرى جايىندا جازىپ ءجۇرمىن. ويتكەنى وزىمە جاقىن تاقىرىپتار توڭىرەگىندە قالام تەربەيمىن. مەن بۇگىنگى قوعامنىڭ بەينەسىن شىعارمالارىمدا ءالى بەرە العانىم جوق. سەبەبى ءوز كەيىپكەرىمدى تابا الماي ءجۇرمىن. بالكىم, بولاشاقتا تابارمىن, سول كەزدە جازىلا جاتار. قازىرگە كوڭىلىم نەنى قالايدى, سونى جازىپ ءجۇرمىن. مەنىڭشە, جازۋشى ءوزى جاقسى تۇسىنەتىن, ءوز تابيعاتىنا جاقىن تاقىرىپتا جازسا عانا ءوندىرىپ جازادى دەپ ويلايمىن.
الىشەر راحات:
– ءوز وزىمە باعا بەرە المايمىن. ونى ادەبيەتتانۋشىلار, سىنشىلار, وقىرمان قاۋىم ايتا جاتار. الايدا ءوزىم ءۇشىن قازىرگى قوعامدى جازۋ وڭايىراق. ويتكەنى بىلتىر 1930 جىلدارى بولعان وقيعانى جازۋعا وتىرىپ ەدىم, ءساتتى شىقپادى. ويتكەنى ول كەزدەگى ادامداردىڭ سويلەۋ مانەرى, ءجۇرىس-تۇرىسى, تانىم-تۇسىنىگىن تەرەڭ ءبىلۋىڭ قاجەت ەكەن. بىلگەن كۇننىڭ وزىندە ونى شىنايى, ءارى قىزىقتى قىلىپ بەرە الۋ – تىپتەن بولەك. قالامىم كىبىرتىكتەپ قالادى. ال وسى زاماندى سۋرەتتەگەندە ماعان كوپ نارسە ايقىن, مەن كەيىپكەرلەردىڭ موتيۆتەرىن, پسيحولوگياسىن جاقسىراق بىلەم, سەبەبى مەن ولارمەن بىرگە ءومىر ءسۇرىپ ءجۇرمىن.
ەسبول نۇراحمەت:
– ءوز باسىم شىعارمالارىمدا قازىرگى قوعام مەن بۇگىنگى ادامنان باسقا ەشتەڭە جازعان ەمەسپىن. ءساتتى شىقتى ما, جوق پا, ونى سىنشىلار مەن ەستى وقىرمان ءوزى ايتسىن.
– زامان وزگەرگەن سايىن ادەبيەتتەگى بولسىن كەي ءمان مەن ماعىنا وزگەرۋى مۇمكىن. وسى رەتتە جازۋدا نە ماڭىزدىراق؟
الىشەر راحات:
– ءتىل دە, وي دا وزگەرەدى. ال ادام جانى وزگەرمەيدى. مىسالى, قاڭتارعا دەيىنگى قازاقستان مەن ودان كەيىنگى قازاقستاندى الىڭىز. ادامداردىڭ ساياسي كوزقاراسى, ۇستانىمى, ءسوزى دە كۇرت وزگەرىپ كەتتى. سول سەكىلدى ءتىل دە وزگەرەدى. قازىر مۇحتار اۋەزوۆ سەكىلدى جازا الاتىن جازۋشى بار ما؟ ءسوزدىڭ سونشاما قورىن يگەرەتىن الىپ جازۋشى كىم؟ بىراق «قورعانسىز جەتىم قىزدىڭ» جانى ءالى ءتىرى مە؟ بۇل قوعامدا دا جەتىمدەر بار ما؟ بار. «كىنامشىل بويجەتكەندەر» شە؟
ءجاۋدىر نارتاي:
– ءارتۇرلى ادەبي اعىمدار تۋرالى ايتىلىپ جاتادى, مەن سونى كۇنى بۇگىنگە دەيىن جوندەپ تۇسىنە المادىم. مەن «يزمدەردى» بەينەلەۋ ونەرىندە عانا قابىلداپ ۇيرەنىپ قالعانمىن, ادەبيەتتىڭ يزمدەرىنە تەرەڭدەي المايمىن. ءارى باس قاتىرىپ تا كورمەدىم. بالكىم, بۇل جاقسى دا شىعار. ادەبيەت دەگەنىمىز دە – ماڭگىلىك سەزىمدەردىڭ اڭگىمەسى. مەنىڭ ويىمشا جازۋدا ەڭ ماڭىزدىسى – ادامنىڭ سەزىمى. ادامنىڭ جان سەزىمىن قوزعامايتىن شىعارمالاردىڭ ەستە قالۋى وتە قيىن. زامان وزگەردى دەپ, تىم قىسقا جازۋ, ءتىلدى جۇتاڭداتىپ جىبەرۋ دەگەندەرمەن كەلىسپەيمىن. ادەبيەتكە كەلگەن سوڭ, جازۋشىنىڭ ءتىلى كوركەم, وقيعالارى جۇمىر بولۋ كەرەك دەگەن پىكىرىمدى وزگەرتپەيمىن. ادەبي ەكسپەريمەنتتەرگە بارا بەرمەيمىن. تىم انايىلىقتى ۇناتپايمىن. باتىسشىل دا ەمەسپىن.
باقىتبەك قادىر:
– كىشكەنتاي دەتالدار ماڭىزدى. جازۋ – وقيعا قۋالاۋ ەمەس. جازۋشى سيۋجەت تابۋ ءۇشىن بىرەۋدەن ەستۋ نەمەسە وقيعانى باستان كەشۋگە مىندەتتى ەمەس شىعار. قيال مەن سەزىمدە بولسا جەتەر. وقيعالار دا ومىرشەڭ ەمەس. ەستە كەيبىر دەتالدار قالادى. سوندىقتان دەتالدار ماڭىزدى. بۇل ويدى قوزعاعان – كينو. جازۋ – الۋان دەتالدار ارقىلى سەزىمدەردى بەرۋ, ەموتسياعا تۇرتكى بولۋ. ول – وقىرمان كەشكەن جانە كەشپەگەن سەزىم. ەشتەڭە يدەال بولماۋعا ءتيىس. جاقسى دا, جامان دا بار. ۋاقىتتىڭ تاڭباسى – كارتينا. وندا ۋاقىت ۇعىمى جوق, تەك كەڭىستىك پەن اتموسفەرا عانا بار.
ەسبول نۇراحمەت: بىلمەيمىن.
– سۇيەكتى شىعارما, ياعني رومان جازۋ جاسپەن, ۋاقىتپەن كەلەتىن ماشىق پا؟ ءسىز جازعان روماندى قاشان وقيمىز؟
ءجاۋدىر نارتاي:
– ول ەندى جازۋشىنىڭ ىزدەنىسى مەن قارىم-قابىلەتىنە بايلانىستى دەپ ويلايمىن. 25 جاسقا جەتپەي الەمدىك شىعارمالاردىڭ اۆتورى اتانعان جازۋشىلار بار. ميحايل شولوحوۆ «تىنىق دونىن» 23 جاسىندا جازدى دەپ جاتادى, ال بالزاك, ونەرە دە بالزاك بولعانشا 20 جاسىنان باستاپ ءىرىلى-ۇساقتى تالاي شىعارمالار جازعان, بىراق ءبارى ءساتسىز اياقتالادى. م.اۋەزوۆ «اباي جولىن» جازۋدى 19 جاسىنان ويعا العانىمەن تەك وتىز جىلعى تىنىمسىز ىزدەنىس پەن ەڭبەگىنىڭ ارقاسىندا عانا اياقتايدى. دەگەنمەن ادامنىڭ 20-30 جاس ارالىعىندا ءومىردىڭ ءبىر پاراسىن اياقتايدى عوي دەپ ويلايمىن. ادام سول جاسىندا عاشىق بولادى, سۇيەدى, جەك كورەدى…. ءوز-وزىمەن ءتۇرلى قاقتىعىستارعا بارادى. بۇل ادامنىڭ بۇكىل بولمىسىن اشاتىن ەڭ ۇلى سەزىمدەر عوي. بۇل كەزدە ادامنىڭ بويىندا ەموتسيا اعىنى مول بولادى. وسى كەزدە جازىلعان دۇنيەلەردىڭ ءساتتى شىعۋى ابدەن مۇمكىن. ماسەلە قالاي جازعانىڭىزدا عوي. تەرەڭ وي رومانداردا عانا ايتىلادى. قۇلاشتى كەڭ سەرمەي الاسىڭ. قازىردە باسىمدا مونورومانداردىڭ, شاعىن پوۆەستەردىڭ يدەياسى جوق ەمەس, جازۋىما دا بولادى, بىراق ماعان ىزدەنۋ ءۇشىن بىرنەشە جىل كەرەك دەپ ويلايمىن. ەڭ الدىمەن, ءوزىمنىڭ جازۋشىلىق پسيحولوگيامدى تانىعىم كەلەدى. قازىر مەنىڭ ويىم شارشاڭقى, شاشىراڭقى. جۇمىسباستىمىن, ءومىر اعىمى سولاي بولىپ كەتتى. ۋاقىتىم تىعىز. ونىڭ ۇستىنە مەن ءالى وتباسىن قۇرمادىم. كولەمدى شىعارما جازسام, ەڭ الدىمەن ايەل, انا وبرازدارىن كەڭىنەن اشىپ, ايەل تابيعاتىن, سەزىمىن ءار قىرىنان سۋرەتتەگىم كەلەدى.
باقىتبەك قادىر:
– جاس ەمەس, جاعداي قاجەت دەپ ويلايمىن. ارينە, جاستىڭ ماڭىزى بار دەۋگە دە بولادى. ويتكەنى پروزا تاباندىلىقتى قاجەت ەتەدى. وعان ىزدەنىس پەن جازۋشىنىڭ اسقاق قيالى, دۇنيەتانىمى كەرەك. جيىرمادان قىرىق جاسقا دەيىنگى ادامنىڭ دەنساۋلىعى مەن ەنەرگياسى ءونىمدى جۇمىس ىستەۋگە قولايلى دەپ توپشىلايمىن. بىلتىر ءبىر كولەمدى شىعارما باستاعان ەدىم, جاقىندا اياقتايمىن.
الىشەر راحات:
– بۇل سۇراققا جاۋاپ بەرۋ قيىن. كەيدە راسىمەن ادامعا ءومىردى كوبىرەك باقىلاۋ ءۇشىن, ومىرلىك تاجىريبەدەن ءوتۋ كەرەك. ول جاسپەن كەلەدى. بىراق شولوحوۆ «تىنىق دوندى» 23 جاسىندا جازدى عوي. كاميۋ دە جاس كەزىندە تانىلدى. سوندىقتان كەسىپ ايتۋ قيىن. ال مەنىڭ ەكى رومانىمدى ءدال قازىر وقىساڭىز دا بولادى.
ەسبول نۇراحمەت:
– رومان جازۋ جاسقا قارمايدى, ءتوزىمدى, ەڭبەكتى تالاپ ەتەدى. بىراق جازىپ كورسەم دەيمىن.
دوڭگەلەك ۇستەلدى جۇرگىزگەن
دۇيسەنالى الىماقىن,
«Egemen Qazaqstan»
