ۇلت رۋحىن ۇلىقتاعان

بۇل تۋىندىعا وتكەن عاسىردىڭ جيىر­ماسىنشى جىلدارى ەلىمىزدە كەڭەس وكىمەتى ورناپ، ءوز بيلىگىن جۇرگىزە باستاعاندا، وعان قارسىلىق كورسەتىپ، قازاق جەرىنىڭ تيتتەي دە ءبىر پۇشپاعىن ەشكىمگە بەرمەيمىن دەپ سوڭعى دەمى قالعانشا ارپالىسقان ەرجۇرەك اتالا­رىمىزدىڭ بەينەسى الىن­عان. اسىرەسە جاڭا وكىمەتتىڭ كۇشتەپ ۇجىم­داستىرۋ سالدارىنان بار مالى مەن مۇل­كىنەن ايىرىلعان قازاق بايلارى مەن بەدەلدى ازاماتتارىنىڭ دەنى جازىقتى بولىپ تۇرمەگە قامالسا، ودان سىتىلىپ شىق­قاندارى شەگەرا اسىپ، باسقا ەلگە كوشۋگە ءماجبۇر بولدى. كينودا وسى كۇردەلى كەزەڭ شىنايى بەينەلەنگەن

ءبىر قاراعاندا، فيلمدە باس كەيىپكەر وراز مەرگەن ءبىر توپ جاساعىمەن قازاق جەرىنە شويىن جولدىڭ سالىنۋىنا، ونى ىسكە اسىرام دەگەن كەڭەس وكىمەتىنىڭ وكىلدەرىنە قارسى شىعىپ، كەدەرگى جاسادى. ونى وراز مەرگەننىڭ ەل اعاسى، دوسمۇحامەت بيگە كەلىپ: «تۋىپ-وسكەن جەرىمىزگە ۇلكەن ناۋبەت ءتونىپ كەلەدى. جايلاۋىمىزدى الىپ، ورتالىقتان بەرى قاراي شويىن جول سالادى دەگەن قاۋەسەت بار. ەستىسەڭىز، بۇل حاباردان جۇرەگىڭىز تۇرشىكپەي مە، بي اعا! الاتاۋداي اڭ­عارىمدى قىرقا قىلسا، جايلاۋىمدى جىرتىپ، مال بىتكەندى قۇرتىپ، دالانى قالا قىلسا، قازاعىم نە كۇن كورەدى» دەگەن جىگەرلى سوزدەرىنەن تۇسىنەسىز.

بەلگىلى كينوتانۋشى، پروفەسسور گۇلجان ناۋرىزبەكوۆا وسى تۋىندى تۋرالى پىكىرىندە رەجيسسەردىڭ فيلمدە كەڭەس وكىمەتىنىڭ ساياساتىنا قولداۋ كورسەتىپ، قىزىل اسكەر كومانديرىن جاعىمدى كەيىپ­كەر رەتىندە سۋرەتتەگەنىمەن، الايدا، ءار ەپيزودقا تەرەڭىرەك ۇڭىلسەك، ونىڭ استارىندا جاڭا وكىمەتكە دەگەن ءاجۋا جاتقاندىعىن ايتادى. شىندىعى دا سول. ونى كينوداعى كەيىپكەرلەردىڭ مىنەزى مەن ايتقان سوزدەرىنەن انىق بايقايسىز. كەيىپكەر دەمەكشى، فيلمگە تۇسكەن اكتەرلاردىڭ ءبارى دە شەتىنەن مىقتى. حالقىمىزعا وتە تانىس بەينەلەر. ماسەلەن، مىنەزى ءور، ەشكىمگە باسىن يمەيتىن وراز مەرگەندى تۇڭعىشباي جامانقۇلوۆ ويناسا، اۋزى اۋىر، بولمىسى بەكزات دوسمۇحامەت ءبيدى اتاقتى اكتەر كەنەنباي قوجابەكوۆ سومداعان. قىزىل اسكەر كومانديرى رولىن­دەگى ءانۋار بورانباەۆ بەينەسى دە ىزگى، كوركەم ادامدى كوز الدىڭىزعا كەلتى­رەدى. سونداي-اق قاسىم جاكىباەۆ، جام­بىل قۇدايبەرگەنوۆ سەكىلدى بەلگىلى اكتەر­لار­دىڭ ءرولى دە ءوز ەرەكشەلىكتەرىمەن ەستە قالادى.

جالپى، امانگەلدى تاجىباەۆتىڭ كەز-كەلگەن تۋىندىسىنان حالقىمىزدىڭ ەشكىمگە ۇقسامايتىن بولمىسى مەن مىنەزىن كورەسىز. «اقىرعى اماناتتا دا» رە­جيسسەردىڭ ۇلت رۋحىن كوتەرۋدى مۇرات تۇتقان. ونى تەلەارناعا بەرگەن ءبىر سۇح­باتىندا اۆتوردىڭ ءوزى دە ايتادى. «كينوعا نە ىستەۋ ءۇشىن كەلدىم دەگەندە، كەڭەس زامانىندا ماعان حالقىمىز ۇنجىر­عاسى ءتۇسىپ، نامىسسىز بولىپ بارا جاتقان سەكىلدى كورىندى. بۇرىن بابالا­رىمىز:« مالىم – جانىمنىڭ ساداعاسى، جانىم – ارىمنىڭ ساداعاسى» دەپ ءوزىن بارىنەن بيىك ۇستادى. دەمەك مالىڭ دا، جانىڭ دا ارىڭنىڭ الدىندا تۇك ەمەس. ار دەگەن – رۋح، ار دەگەن – نامىس. سون­دىقتان مەن كينوعا كەلگەندە قازاقتىڭ اتىنان عانا سويلەگىم كەلدى» دەيدى.

اتالعان فيلم 1981 جىلى ەكرانعا شىق­قانىمەن، بىردەن كورەرمەنگە كورسە­تىلگەن جوق. ويتكەنى سول كەزدە ەلىمىزدەگى يدەولوگيانى­ باسقارىپ وتىرعانداردىڭ قىراعى كوزىنە ءتۇسىپ، ونىڭ جولىنا توس­قاۋىل قويىلعان. وسى جەردە مار­قۇم امانگەلدى اعانىڭ ءوزىن سويلەتەيىك:

ء«تۇسىرىلىم اياقتالعاننان كەيىن ماس­كەۋگە اپارىپ، كينو ماماندارى مەن سىنشىلارعا كورسەتتىم. ولار ءفيلمدى جاقسى قابىلدادى. ءتىپتى سول جىلى تاللين دە وتەتىن كينوفەستيۆالگە قاتىسۋعا جولداما بەردى. ودان سوڭ ماسكەۋ مەن قازىرگى سانكت-پەتەربۋرگ قالاسىندا ءفيلمنىڭ پرەمەراسىن وتكىزەتىن بولدىم. ءسويتىپ، الماتىعا قۋانىپ كەلدىم. ەندى ەرتەڭ فەستيۆالگە جۇرەمىن دەپ وتىرعاندا ورتالىق كوميتەتتەن حابارلاسىپ، ونداعىلار ءفيلمدى كورۋگە سۇراتىپ الدى. ونى ءوز قولىممەن اپارىپ بەردىم. كەلەسى كۇنى، بۇل «كەڭەس وكىمەتىنە قارسى، ۇلتشىل­دىقتى ناسيحاتتاعان تۋىندى» دەپ بىر­دەن توسقاۋىل قويىلدى. ناتىندە بىرەۋ­­لەر جوعارىعا: «فيلمدەگى باس كەيىپكەرلەردىڭ بىرەۋى – باي، بىرەۋى – بي، ال قىزىل اسكەر باسشىسى دالاقتاپ شاۋىپ جۇرگەن بىرەۋ» دەپ جازعان بولۋى كەرەك. وسى جاعداي جۇرەگىمە اۋىر ءتيدى. ءتىپتى ونى ۇستىنەن ءبىر قاراپ، تۇزەۋگە دە مۇمكىندىك بەرمەدى. قازىرگى كورسە­تىلىپ جۇرگەن نۇسقاسى ءفيلمنىڭ جۇمىس كوشىرمەسى. وندا جارىق تا دۇرىس قويىلماعان. سونى كورىپ، كينوعا قاتتى جانىم اشيدى. بىردە استراحاننان كەلە جاتىپ، اقتوبەدەن «قازاق ادەبيەتى» گازەتىن ساتىپ الدىم. سونىڭ ايقارما بەتىنە «اقىرعى امانات» فيلمىنە 20 جىل» دەپ ءبىر توپ ماماننىڭ كينو تۋرالى ايتقان وي-پىكىرلەرىن بەرىپتى. سوندا ەڭبەگىمنىڭ بوسقا كەتپەگەنىنە قۋانىپ، كوزىمە جاس كەلدى» دەپتى.

بەلگىلى جازۋشى سماعۇل ەلۋباي رەجيسسەر تۋرالى جازعان «تاسپاداعى تاريح» اتتى ماقالاسىندا: «امانگەلدى تاجىباەۆ قىزىل ساياساتتىڭ قانجى­عاسىندا كەتپەگەن ازامات تۇلعالى رەجيسسەر بولدى. قيىننان قيىستىرىپ حال­قىنىڭ جوعىن جوقتاي ءبىلدى. قىزىل­داردىڭ قىلمىستى ساياساتىنا قارسى كۇرەسكەن «باندى» دەگەندەردىڭ باندى ەمەس، باتىر ەكەنىن كورسەتە ءبىلدى» دەپ جازادى. شىنىندا ايتۋلى رەجيسسەر امانگەلدى تاجىباەۆتىڭ كەڭەس وكى­مەتىنىڭ قاھارىنان ىقپاي «اقىرعى امانات» اتتى ۇلت رۋحىن ۇلىقتاعان فيلم ءتۇسىرۋى – ەرلىك.