«ايقايدىڭ» استارى

«ايقاي» كارتيناسىنىڭ قالاي تۋعانى تۋرالى ءتۇرلى دەرەك ايتىلادى. اڭىز دا از ەمەس. ماسەلەن، ەنتسيكلوپەديالىق كىتاپتاردىڭ كوبىندە: «ەدۆارد مۋنك سەرۋەندەپ ءجۇرىپ «پەرلامۋتر ءتۇستى» بۇلتتاردى كورىپ، قۇبىلىستى قاعازعا تۇسىرەدى» دەپ جازىلعان. نيۋ-برۋنسۆيكتەگى  رۋتگەرسك ۋنيۆەرسيتەتى عالىمدارى وسى بولجامدى زەرتتەپ، سۋرەتشىگە شابىت اكەلگەن قۇبىلىس 100 جىلدا ءبىر بولادى دەگەن قورىتىندىعا كەلەدى. ال مۋنك كۇندەلىگىندە: «مەن سەرۋەندەپ ءجۇرىپ، قاندى قىزىل بۇلتتار مەن اسپانداعى ءورتتى كوردىم. سول كۇنى قاتتى شارشاعان ەدىم، شارباققا سۇيەنگەن كۇيى قويۋ قارا فورد پەن قالا ۇستىندەگى قۇبىلىسقا سىلەيىپ قاراپ تۇرا بەردىم. دوستارىم الدەقاشان ۇزاپ كەتكەن بولاتىن. تابيعات-انانىڭ ايقايىنان دەنەم تۇرشىگىپ، جانىمدى قورقىنىش بيلەپ الدى»، دەيدى.

عالىمدار 1890 جىلدارى نورۆەگيا اسپانىندا شىنىندا دا «پەرلامۋتر ءتۇستى» بۇلتتار بولعانىنا دالەلدەر تاپقان. شامامەن، وسى ۋاقىتتا مۋنك اتاقتى كارتيناسىنىڭ 4 نۇسقاسىنىڭ ءبىرىن سالىپ بىتىرگەن ەدى. كەي زەرتتەۋشىلەر سۋرەتشى كارتيناداعى كەيىپكەر ارقىلى ءوز قورقىنىشىن ەمەس، كەرىسىنشە، تابيعات ايقايىنا كوڭىل بولمەيتىن ادامزاتتى بەينەلەگەن دەگەن بولجام ايتادى. ياعني ايقايلاعان ادام ەمەس، اسپان. ادام سول ايقايدى ەستىگىسى كەلمەي قۇلاعىن ەكى قولىمەن جاۋىپ تۇر. بۇل دا فيلوسوفيا. 

ال كەيىن ونەرتانۋشىلار بۇل شىعارمانى سالۋعا يندونەزياداعى كراكاتاۋ جانارتاۋى اتقىلاۋى كەزىندە كوپىرگە جاقىن ورنالاسقان پسيحيكالىق اۋرۋلار ەمحاناسىنان شىققان داۋىستار سەبەپ بولدى دەدى.

ايتا كەتەيىك، «ايقايدىڭ» قىرىق ءتۇرى بار. ونىڭ تورتەۋى كوركەمسۋرەت («ايقاي»، «ۇرەي»، «مەلان­حوليا»، «تورىعۋ»، 1893-1910 جىلدار ارالىعىندا سالىنعان) بولسا، قالعاندارى كەسكىندەمە كۇيىندە.

1890 جىلداردىڭ باسىندا مۋنك كوپ ۋاقىتىن فرانتسيادا ۆان گوگ پەن گوگەن تۋىندىلارىن تاماشالاۋعا ارنادى. ولاردىڭ  اسەرىن بايقاماۋ مۇمكىن ەمەس. «ايقاي» شىعارماسىنىڭ وزىندە سۋرەتشى بۇرىن-سوڭدى قولدانباعان اشىق تۇستەر، بەينەگە ۇلاسقان سىزىقتار مەن ايقىن كەسكىن پايدا بولدى.

ءيا، اتىشۋلى كارتينانىڭ جازىلعانىنا عاسىر وتسە دە، جاڭعىرىعى جەر جارادى. ماسسالىق مادەنيەتكە تيگىزگەن اسەرى دە وراسان. مۋنكتىڭ كەيىپكەرى جارناما، كوميكس، تەلە جانە مۋلتسەريالدار مەن كينودا دا ايقاي، جالعىزدىق، ۇرەي، مەلانحوليا، ۇمىتسىزدىكتىڭ سيمۆولى رەتىندە ءجيى قولدانىلادى. ماسەلەن، پوپ-ارت قوزعالىسىنىڭ وكىلى ەندي ۋورحول كارتينانىڭ ءتۇرلى-ءتۇستى كوشىرمەلەرىنەن قۇرالعان پرينتتەر سەرياسىن جاساسا، ەررو پاروديالىق ەكى كوللاج («ەكىنشى ايقاي» 1967، «دين-دون»، 1979) سالدى. «ايقاي» فيلمىندەگى ماسكا دا سۋرەتتىڭ كوشىرمەسى. وزگە عالامشارلىقتار تۋرالى سەريالدار كەيىپكەرلەرى دە مۋنك جاراتقان بەينەدەن اينىمايدى. يۋيا موتيدزۋكيدى Another مانگا-انيمەسىن سالۋعا شابىتتاندىرعان دا وسى كارتينا دەسەدى. Morgen (Morgen، 1969)، Red Lorry Yellow Lorry (This Today EP، 1984)، Clair Obscur (La cassette noire، 1982) سىندى مۋزىكانتتار البومدارىنىڭ ديزاينى مۋنك «ايقايىنىڭ» موتيۆىمەن بەزەندىرىلگەن. ءتىپتى مۇنداي ەمودزيدى دە بىلەمىز.

بۇگىندە اۆتوردىڭ اتاعىن اسپانداتقان ءھام ءبىراز جۇرتتى شۋلاتقان «ايقايدىڭ» ءبىر نۇسقاسى مۋنك مۇراجايىندا ساقتاۋلى تۇر. ال ەكىنشى نۇسقاسىنىڭ «ايقايى» نورۆەگيانىڭ ۇلتتىق مۇراجايىنان «ەستىلەدى». ال قولدان-قولعا ءوتىپ جۇرگەن جەكە كوللەكتسياداعى نۇسقاسى 2012 جىلى ءباس ساۋداعا قويىلعانعا دەيىن ميللياردەر پەتتەر ولسەننىڭ قورىندا بولعان ەدى. كەيىن ونى لەون بلەك ەسىمدى ازامات 119 ميلليون 922 مىڭ 500 دوللارعا ساتىپ الىپ، ەڭ قىمبات ونەر تۋىندىسى رەتىندە رەكورد جاڭارتتى.