يران يادرولىق كەلىسىمى قايتا باستالادى

نيۋ-يوركتا يادرولىق قارۋدى تاراتپاۋ تۋرالى كەلىسىمنىڭ ح كونفەرەنتسياسى ءوتىپ جاتىر. جيىن بارىسىن­دا ءسوز العان يران رەسپۋبليكاسى­نىڭ وكىلى 2021 جىلدىڭ ءساۋىر ايىنان باستاپ يران كەپىلگەر ەلدەردىڭ بارىمەن يادرولىق كەلىسىمدى قالپىنا كەلتىرۋ تۋرالى كەلىسسوزدەر جۇرگىزىپ جاتقانىن، بىراق اقش ءالى كۇنگە دەيىن كەلىسىمدە كورسەتىلگەن ەكونوميكالىق ماسەلەلەرگە قاتىستى يرانعا كەپىلدىك بەرۋ تۋرالى شەشىم قابىلداي الماي وتىرعانىن العا تارتتى. ۆاشينگتون «دۇرىس شەشىم» قابىلداعان جاعدايدا عانا يران يادرولىق كەلىسىم بويىنشا مىندەتتەمەلەرىن تولىق ورىنداۋعا قايتا ورالاتىنىن مالىمدەدى.

ەسكە سالساق، 2015 جىلدىڭ شىلدە­سىندە ۆەنادا يران، اقش، قىتاي، رەسەي، گەرمانيا، ۇلىبريتانيا جانە فرانتسيا «بىرلەسكەن ءىس-قيمىل جوس­پارىنا» قول قويعان ەدى. كەلىسىم بويىنشا يران تاراپى ۋراندى با­يىتۋ باعدارلاماسىن تومەندەتۋگە، ال حالىقارالىق قوعامداستىق تەگەرانعا سالىنعان سانكتسيالاردى جۇمسارتۋعا مىندەتتەمە العان ەدى. بىراق اقش-تىڭ بۇرىنعى پرەزيدەنتى دونالد ترامپ 2018 جىلى يران يادرولىق كەلىسىمىنەن شىعۋ تۋرالى شەشىم قابىلداپ، ءتىپتى يرانعا ەكونوميكالىق تۇرعىدا سانكتسيا سالادى. ودان قالدى، پارسى شى­عاناعىنداعى پەنتاگون اسكەرىنىڭ سانىن ارتتىردى.

ماسەلەن، وتكەن جىلى اقش اسكە­ري­لەرى يرانداعى بەدەلدى گەنەرال كاسسەم سۋلەيمانيدى درون ارقىلى اتىپ ولتىرگەن. يران بۇعان جاۋاپ رەتىندە اقش-تىڭ يراكتاعى بازاسىن اتقىلادى. وسى جاعدايلاردىڭ ءبارى ۆاشينگتون مەن تەگەران اراسىنداعى جاعدايدى ودان ءارى ۋشىقتىرىپ، ەكى ەل يادرولىق كەلىسىمدى «ۇمىتىپ» كەتكەن ەدى. دەگەنمەن اقش باسشىلىعى­نا دجو بايدەن كەلگەننەن كەيىن يرانمەن اراداعى كەلىسىمدى قايتا جان­داندىرۋعا تالپىنىس جاسادى. ءسويتىپ، كەلىسسوزدەر قايتا باستالدى.

يراننىڭ ۋران وندىرىسىنە كەلەر بولساق، وسى ۋاقىتقا دەيىن ەل 20 پايىزعا دەيىن بايىتىلعان شامامەن 470 كگ ۋران ءوندىردى، دەپ حابارلادى سارسەنبى كۇنى ەلدىڭ اتوم قۋاتى ۇيىمىنىڭ (AEOI) ءباسپاسوز حاتشىسى بەحرۋز كامالۆاندي. ونىڭ ايتۋىنشا، بۇل يران پارلامەنتىنىڭ «ستراتەگيالىق ارەكەتتەر تۋرالى» زاڭى سانكتسيالاردى الىپ تاستاۋ جانە ەلدىڭ مۇددەلەرىن قورعاۋ ءۇشىن رۇقسات ەتىلگەن 20 پايىز ۋراننىڭ ەڭ از مولشەرى. وتكەن جىلدىڭ قاڭتارىندا يران پارلامەنتى ۋران وندىرىسىنە قاتىستى زاڭ قابىلداپ، ونى بايىتۋ دەڭگەيىن 20 پايىزعا دەيىن جەتكىزۋگە كەلىستى. ال 2015 جىلى قابىلدانعان كەلىسىم بويىنشا وندىرىلەتىن ۋران كولەمى 3،67 پايىزدان جانە ەلدە ساقتالاتىن ۋراننىڭ كولەمى 300 كيلودان اسپاۋعا ءتيىس بولاتىن. يراننىڭ ماگاتە-دەگى وكىلى ءوندىرىس كولەمى 40 پايىزعا ارتقانىن حابارلاعان.

يران، ۇلىبريتانيا، گەرمانيا، قىتاي، فرانتسيا جانە رەسەي ۆەنادا وتەتىن يادرولىق كەلىسىمدى قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن كەلىسسوزدەردىڭ بىرنەشە كەزەڭىن وتكىزدى. امەريكا قۇراما شتاتتار كەلىسسوزدەرگە تىكەلەي قاتىس­پادى. كەزدەسۋدىڭ سوڭعى تۋرى ناۋرىز ايىندا ءۇزىلىپ، ءالى جالعاسىن تاپقان جوق. دەگەنمەن ءۇمىت بار.

ء«بىز لوگيكالىق جانە اقىلعا قو­نىمدى ناتيجەگە قول جەتكىزۋگە مۇم­كىندىك بەرەتىن كەلىسسوزدەرگە دايىنبىز»، دەپ حابارلادى يران سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ ءباسپاسوز حاتشىسى ناسەر كاناني. ول جاقىن ارادا ۆەنادا كەلىسسوزدەردىڭ جاڭا راۋندى وتەتىنىن جوققا شىعارمادى.

بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى تاراتقان مالىمەتكە سۇيەنسەك، يراندا تەحنيكالىق تۇرعىدان العاندا يادرو­لىق قارۋ جاساۋعا قاجەتتىنىڭ ءبارى بار، بىراق ەل ونى جاساۋدى جوسپارلاپ وتىرعان جوق.

«ەگەر تەحنيكالىق اسپەكتىلەرگە كەلسەك، يراندا يادرولىق قارۋ ازىر­لەۋگە قاجەتتى مۇمكىندىكتىڭ ءبارى بار، بىراق ءبىز مۇنداي قارۋ-جاراق شىعا­رۋدى كوزدەپ وتىرعان جوقپىز»، دەپ مالىمدەدى يراننىڭ اتوم ەنەر­­گياسى ۇيىمىنىڭ باسشىسى موحامماد ەسلامي.

يراننىڭ يادرولىق كەلىسىمدى قايتا جانداندىرۋعا ىنتا بىلدىرگەننەن كەيىن بىرقاتار مەملەكەت پىكىر ءبىلدىردى.

بۇعان دەيىن اقش مەملەكەتتىك حاتشىسىنىڭ ورىنباسارى ۆيكتوريا نۋلاند يراننىڭ يادرولىق كەلىسىمگە ورالۋى تەگەرانعا ءوز مۇنايىن الەم­دىك نارىققا قايتا شىعارىپ، سانكتسيالاردى جەڭىلدەتۋگە مۇمكىندىك بەرە­تىنىن ايتقان بولاتىن. ەۋروپالىق وداق­تىڭ سىرتقى ىستەر جانە ساياسي قاۋىپ­سىزدىك جونىندەگى كوميسسارى دجوزەف بوررەل دە كەلىسسوزدەرگە قاتىستى پىكىر ءبىلدىردى. ونىڭ ايتۋىنشا، ۆەنا­داعى 15 ايلىق قارقىندى، سىندارلى كەلىسسوزدەردەن كەيىن ۋاقىت تىعىز بولىپ وتىر.

Politico سايتىنىڭ حابارلاۋىنشا، كەلىسسوزدەر الداعى سارسەنبىدە جال­عاسۋى مۇمكىن. بۇل تۋرالى وقيعانىڭ باسى-قاسىندا جۇرگەن رەسمي وكىلدەر حابارلاعان. قازىرگى تاڭدا بىرلەسكەن جان-جاقتى يادرولىق ءىس-قيمىل جوسپارىنا قاتىساتىن مەملەكەتتەردىڭ دەلەگاتسياسى ۆەناعا جينالا باستاعان كورىنەدى.

«جوعارى لاۋازىمدى شەنەۋنىكتەر قانشالىقتى جينالاتىنى جانە كەلىس­سوزدەردىڭ قانشا ۋاقىتقا سوزىلاتىنى ازىرگە بەلگىسىز. بۇعان دەيىنگى كەزدەسۋلەر سەكىلدى كەلىسسوزدەر ۆەنانىڭ تاريحي ءبىرىنشى اۋدانىندا ورنالاسقان ءساندى Palais Coburg قوناقۇيىندە وتەدى. سونداي-اق قوناقۇي سىرتىنداعى مە­ديا شاتىردى قايتا ورناتۋعا دايىن­دىق باستالىپ كەتتى»، دەپ جازادى Politico.

كەلىسسوزدەردىڭ ۇزاققا سوزىلىپ، تاراپتاردىڭ ءبىر شەشىمگە كەلە ال­ما­عانىن ساراپشىلار اقش-تىڭ يران­عا سالعان سانكتسيالارىن لەزدە ءارى مۇلدەم الىپ تاستاي الا المايتىنىمەن تۇسىندىرەدى. ماسەلەن، يران 2016 جىلدان بەرى سالىنعان بۇكىل سانكتسيا­نى الىپ تاستاۋدى سۇرايدى. الايدا اقش-تىڭ الداعى جوسپارى ءمالىم ەمەس. ال ونى دجو بايدەن ءبىر مەزگىلدە الىپ تاستاي المايتىنى بەلگىلى. ەندەشە، بۇل كەلىسىم كەلەسى اپتادا بىرجاقتى شەشىلەدى دەپ ايتۋعا ءالى ەرتە.