...تاعى دا حەم اعاي

ءيا، تاعى دا حەم اعاي... ول تۋرالى مىڭ-سان ءسوز وتكەن عاسىردان بەرى ايتىلىپ كەلەدى، ءالى دە جازىلار. ونىڭ ءتۇر-تۇرپاتى، ءجۇرىس-تۇرىسى، كيىم كيىسى، ءستيلى – ءبارى-ءبارى ەرەكشە-ءتىن. قولجازباسىن قولتىعىنا قىسىپ، كوزىلدىرىگىنىڭ قىرىنا قاعاز قىستىرىپ، ىلعي جۇننەن توقىلعان جەمپىر كيىپ ءجۇرۋشى ەدى. قاۋعاداي ساقالى دا وزىنە جاراساتىن. الەمنىڭ ءار تۇك­پىرىندەگى وقىرمان ونىڭ وسى دي­دارىنا تابىنىپ، سۋرەتىن قابىر­عالارىنا جاپا-تارماعاي ءىلىپ جاتتى. ادەبي ورتادا ەلىكتەۋ سەلى قات­تى ءجۇردى. جاس رومانتيكتەر « ۇلى حەم اعايشا» ءومىر ءسۇرۋدى قالادى. حەمينگۋەيگە ەلىكتەگەندەردىڭ ءبارى حەمينگۋەيشە جازعىسى كەلدى. الايدا ەشقايسىسى حەمينگۋەي بولا المادى. بۇل – اقيقات.

ونىڭ ءومىرى قىم-قۋىت باقىتتى-باقىتسىز وقيعالارعا تولى. جەتى رومان جازىپ، ءۇش سوعىستى كورگەن، ەكى رەت قاتەرلى ۇشاق اپاتىنان امان قالعان جازۋشى وتباسىنىڭ ورتانشىسى ەدى. اكەسى كلارەنس – شيپاگەر، شەشەسى گرەيس كومپوزيتور بولاتىن. ول باقۋاتتى وتباسىندا ەرجەتتى. ۇلىنىڭ ويىن-ساۋىققا اسا ءۇيىر ەمەستىگىن بايقاعان اكەسى وعان اڭعا شىعۋدى، بالىق اۋلاۋدى، ورمان ارالاپ، تاۋ كەزۋدى ۇيرەتەدى. وڭتۇستىك ميچيگاننىڭ بايتاق دالاسىن كەزىپ وسكەن بولاشاق جازۋشى تابيعاتپەن وتە جاقىن بولدى. شىڭ-قۇزدىڭ بيىگى، وزەن-سۋدىڭ گۇرىلى مەن قۇستاردىڭ انىنە ەلىتىپ ءوستى. سودان بولار، حەمينگۋەي تۋرالى ەستەلىكتەردە زامانداستارى ونىڭ ادامداردان گورى اڭدارمەن كوبىرەك ءتىل تابىسا الاتىنىن جازادى. ءيا، جازۋشى افريكادا تالاي ارىستاندى اتىپ ءولتىردى، مۇحيتتا الىپ بالىقتاردى اۋلادى. كۋبا مەن اقش-تا ءزاۋلىم ۇيلەرگە، ياحتالارعا يەلىك ەتتى.

ءبىر قاراعاندا، حەم اعاي ادام قىزىعارلىق ءومىر سۇرگەندەي كو­رىنۋى مۇمكىن. دەگەنمەن ونىڭ ءبىرىنشى جانە ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستارعا قاتىسقانىن، يسپا­نيادا بومبانىڭ استىندا قال­عا­نىن، گەرمانيانى بومبالا­عان ۇشاق­تاردا بولعانىن، ال امەري­كا­­لىق اسكەر نورماندياعا با­سىپ كىرگەندە، فرانتسۋز پارتيزان­دارىنىڭ توبىن باسقارىپ، ءپاريج­دى ازات ەتۋگە قاتىسقانىن ۇمىت­پايىق.

حەمينگۋەيدىڭ «امەريكاسىن» قازاق وقىرمانىنان بۇرىن ماس­كەۋ تانىدى. «امەريكاسىن» دەپ سەنىمدى ايتا المايتىنىمىز – ول امەريكادا تۋىپ، وسسە دە، امەريكا تۋرالى كوپ ەشتەڭە جازباعان. ءبىرشاما جىلدار گاۆانادا تۇر­عان ءھام ۇلكەن شاھارلاردا ءجيى سايا­حاتتاعان جازۋشى نيۋ-يوركتى «الدامشى قالا» دەپ ساناپ، تىپتەن ۇناتپاپتى. ال ءپاريجدى ەرەكشە جاقسى كوردى. جۇرگەن-تۇرعانىن جۇرتقا جاريا ەتكىسى كەلمەيتىن، ءوزى قالامايتىن ادامدارعا ءبىر مينۋت ۋاقىتىن قيمايتىن ول بىردە ءساتى ءتۇسىپ، جازۋشى ليليان روسپەن كەزدەسكەندە: «پاريجگە قايتا-قايتا ورالعاندى جاقسى كورەمىن. ول جاقتا ەشكىمنىڭ سۇراعىنا جاۋاپ بەرمەيمىن. ءارى مەن جونىندە ەشكىم ەشنارسە بىلمەيدى دە. باياعى ءبىر كەزدەردەگىدەي، شاشىڭدى ءبىر رەت تە قيدىرماي، القام-سالقام جۇرە بەرەسىڭ. ول قالادا بەلگىسىز ءبىر كافەلەرگە بارىپ ءجۇرۋدى كوڭىلىم قالايدى. ونداعى بار تانىسىم – وفيتسيانت پەن كەزەكشى عانا. ارقاشان ءوزىمنىڭ ءتاۋىر كورەتىن تاماقتارىم دايار تۇراتىن، ءارى جاق­سى، ءارى ارزان مەيرامحانالار تا­ۋىپ الامىن. قالانىڭ و شەتى مەن بۇ شەتىن جاياۋ ارالاپ جۇرگەندى جانىم قالايدى. ويتكەنى ونىڭ انا ءبىر جەرىندە باسىڭنان قاتەلىك وتكەن بولسا، مىنا ءبىر شەتىندە باسىڭا نەبىر جاقسى ويلار ورالادى»، دەيدى.

شىعارماداعى باستى كەيىپ­كەر­لەرى امەريكالىقتار بولعانى­مەن، وقيعالىق كەڭىستىك وزگە وڭىر­لەردە ءوربيدى. ونىڭ ف.كۋپەر، م.تۆەن، ت.درايزەر، و’گەنري، سونداي-اق زامانداستارى ف.سكوتت فيتسدجەرالد، ۋ.فولكنەرلەردەن وزگەشەلىگى دە وسىندا.

ال قازاق تىلىنە «كيليماند­جارو – قارلى تاۋ» پوۆەستەر مەن اڭگىمەلەر جيناعىن نابيدەن ابۋتاليەۆ، «شال مەن تەڭىز» پوۆە­سىن نىعمەت عابدۋللين، «قوش بول، مايدان!» رومانىن قۇرمانعازى قارامان ۇلى، ء«ۇندىس اۋىلى» اڭگى­مەسىن نۇرجان قۋانتاي ۇلى اۋداردى.

وقىرمان حەم اعايدىڭ ال­عاش­­قى اڭگىمەلەرىن ەرەكشە ۇنا­­تا­دى. ارينە، وندا ادام جانى­نا اسەر ەتەتىن كىرشىكسىز تازا سەزىم بار. ال كەمەلدىككە جەت­كەن شاق­تاعى «فرەنسيس ماكومبەرا­نىڭ ۇزاققا سوزىلماعان باقىتى»، ياكي «كيليماندجارو تاۋىنىڭ قار­لارى» اڭگىمەلەرىندە جازۋ­شى­نىڭ ءتاسىلدى كوپ قولداناتىنى باي­قالادى. اقيقاتىندا، امەري­كادا حەمينگۋەيدەن الدەقايدا مىقتى جازۋشىلار از ەمەس. ماسە­لەن، شەرۆۋد اندەرسەن. بىرىنەن سوڭ ءبىرى نوبەل سىيلىعىن يەلەنگەن حەمينگۋەي مەن فولكنەر جازۋى­نا اندەرسەن شىعارمالارى كوپ اسەر ەتتى.

سويتكەن حەمينگۋەي شى­عار­ما­­لا­رىنىڭ قازاق پروزاسى­نا تيگىزگەن ىقپالى كۇشتى بولدى. اسىرەسە، الپىسىنشى جىلدارى ادەبيەتىمىزگە كەلگەن تالانتتى بۋىن ءابىش كەكىلباي ۇلى، سايىن مۇراتبەكوۆ، مۇحتار ماعاۋين، تولەن ابدىك ۇلى، دۋلات يسابەكوۆتەردىڭ قالامى­نان كورىنەدى. ال سۋرەتكەردىڭ «شال مەن تەڭىز» اڭگىمەسى مەن شىڭ­عىس ايتماتوۆتىڭ «تەڭىز جاعا­لاي جۇگىرگەن تارعىل توبەت» تۋىن­دى­لارىنان ادام رۋحىنىڭ مىق­تىلىعىن كوزدەگەن يدەيانىڭ ۇندەستىگىن بايقاماۋ مۇمكىن ەمەس.

سول شىڭعىس ايتماتوۆ ءبىر سۇح­باتىندا جيىرماسىنشى عا­سىر­­دىڭ ۇلى جازۋشىسى رەتىندە ەكى قالامگەردى – تولستوي مەن حەمينگۋەيدى اتاپتى. كەلىسەمىز. تولستوي – كلاسسيك ءھام شەبەرلىگىنە ءسوز جوق. ال حەمينگۋەي ىقشام­دىققا قۇرىلعان، ايتار ويىن جۇم­باقتاپ جەتكىزەتىن جاڭا پرو­زانىڭ ىرگەتاسىن قالاپ كەتتى. حەم اعايدان كەيىن الەم ادەبيەتىندە كوركەم پروزانىڭ جاڭا ءداۋىرى سەزىلدى.

«سەنى جوقتاپ كۇڭىرەنەدى قو­ڭى­راۋ» – جالعىزدىق جىرى. ودان بولەك «قوش بول، مايدان!» «يەمدەنۋ جانە يەمدەنبەۋ»، «تۇس­تەن كەيىنگى ءولىم»، «ايەلسىز ەركەك­تەر»، «شال مەن تەڭىز»، «جاڭ­بىردا قالعان مىسىق»، «مۇحيت­تاعى ارالدار» – شىعارما اتاۋ­لارى دا جالعىزدىقتان، قۇلازۋ­دان حابار بەرەدى. جالپى، امەري­كا ادەبيەتىنىڭ تاريحىندا حەمين­گۋەيدەي جولى بولعىش جازۋشىنى تابۋ استە قيىن. بار عۇمىرىندا ءتورت ايەلمەن باس قوستى. ءيا، ءوز زامانىنىڭ ايگىلى جازۋشىلارىمەن ءھام ساياساتكەرلەرىمەن ارا­لاستى، ءتىپتى دوس بولدى. ءيا، ول بۇكىل الەمدى ارالاپ شىقتى. ءيا، ءبا­رىن كوردى، باسىنان وتكەرمەگەنى جوق. سوندا دا جالعىز...