تولستويدى ءتۇسىنۋ قيىن

ال 1908 جىلدىڭ 6 جەلتوقسان­داعى كۇندەلىگىندە: «جۇرت مەنى «سوعىس جانە بەيبىتشىلىك» جانە وزدەرى ءۇشىن اسا ماڭىزدى كورىنەتىن ت.ب. بوس دۇنيەلەر ءۇشىن جاقسى كو­رەدى»، دەپ جازادى. ەندى بىردە 1909 جىلدىڭ جازىندا ياسنايا پولياناعا كەلۋشىلەردىڭ ءبىرى كلاسسيككە «سوعىس جانە بەيبىتشىلىك» پەن «اننا كارەنينا» ءۇشىن ريزاشىلىعىن ءبىلدىرىپتى. سوندا جازۋشى: «بۇل ەديسونعا بىرەۋ كەلىپ: «مەن ءسىزدى مازۋركانى تاماشا بيلەگەنىڭىز ءۇشىن قاتتى قۇرمەتتەيمىن» دەۋىمەن بىردەي. مەن ءوز كىتاپتارىما مۇلدەم باسقاشا قارايمىن»، دەپ جاۋاپ بەرەدى. مۇنداي مازمۇنداعى باسقا ەستەلىك-جازبالار دا جەتەرلىك.

سوندا تولستوي يمانداي شىنىن ايتا ما؟ بالكي، بۇل اۆتوردىڭ ەركەلىگى دە بولار. بىراق بايىپتى دا، شىنشىل تولستويعا ءوز جاقسىسىن جامان دەپ ەركەلەۋ دە جاراسپايدى. شىنىندا، بۇل قالامگەردىڭ تالعامى مەن تالانتى تارازىعا تۇس­كەن تۇستا تۋعان ادىلەت بولسا كەرەك-ءتى. كىم ءبىلسىن... تولستويلىق تال­عامدى ءتۇسىنۋ دە ءبىر مۇڭ.

«سوعىس جانە بەيبىتشىلىك» اتاۋى بۇگىندە الەم وقىرماندارىنىڭ ساناسىنا ابدەن ءسىڭىپ، جاتتالىپ قالدى. شىعارما تاريحىنا زەر سالساق، بۇل اتاۋدىڭ بىرنەشە نۇسقاسى بولدى: «1805 جىل» («1805 گود») (وسى اتاۋمەن رومان ءۇزىندىسى جارىق كورگەن)، «جاقسى اياقتالعاننىڭ ءبارى جاقسى» («ۆسيو حوروشو، چتو حوروشو كونچاەتسيا») جانە ء«ۇش كەزەڭ» («تري پورى»).

زەرتتەۋشىلەردىڭ ايتۋىن­شا، جازۋ بارىسىندا تولستوي دەرەك­كوزدەرگە ەرەكشە بايىپتى­لىق­پەن قاراعان. كوپتەگەن تاريحي، مەمۋارلىق ادەبيەتپەن تانىستى. وعان «پايدالانىلعان ادەبيەت تىزىمىندەگى» اكادەميالىق باسى­لىمدار دالەل. «1812 جىلعى وتان سو­عىسىنىڭ سيپاتتاماسى» كوپ­تومدىعى، م.بوگدانوۆيچتىڭ تاريحى، م.كورفتىڭ «گراف سپەرانسكيدىڭ ءومىرى»، م.ششەربينيننىڭ «ميحايل سەميونوۆيچ ۆورونتسوۆتىڭ ءومىر­بايانى». سونداي-اق فرانتسۋز تاريحشىلارى تەردىڭ، ا.ديۋما-اكەيدىڭ، جورج شامبرەنىڭ، ماكسيمەلەن فۋانىڭ، پەر لانفرەنىڭ ماتە­ريالدارىن دا پايدالاندى. تىزىمدە ماسوندىق جونىندە زەرتتەۋلەر دە، وقيعاعا تىكەلەي قاتىسۋشىلاردىڭ – سەرگەي گلينكانىڭ، دەنيس داۆى­دوۆتىڭ، الەكسەي ەرمولوۆتىڭ جانە باسقا دا كوپتەگەن ادام­نىڭ ەستە­لىكتەرى دە بار. ناپولەون­­نىڭ وزىنەن باستاپ، كوپتەگەن فران­تسۋز مەمۋاريستىڭ تولىق ءتىزىمى كەل­تى­رىل­گەن.

ال وسى مىڭ-ميلليون رەت وقىل­عان «سوعىس جانە بەيبىتشىلىكتە» تۇپ-تۋرا 559 كەيىپكەر بار دەسەدى. ونىڭ 200-ءى تاريحي تۇلعالار بول­سا، قالعان كوپشىلىگىنىڭ شىنايى پروتوتيپتەرى بار. ويدان شى­عا­رىلعان كەيىپكەرلەردىڭ فاميليالارىمەن جۇمىس ىستەگەن كەزدە (جارتى مىڭنان استام ادامعا ەسىم مەن فاميليا تاۋىپ بەرۋ وڭاي شارۋا ەمەس، ارينە) تولستوي مىناداي نەگىزگى ءۇش جولدى ۇستانىپتى: شىنايى فاميليالاردى پايدالاندى، شىنايى فاميليالاردىڭ ءتۇرىن وزگەرتتى، شىنايىلاردىڭ ۇلگىلەرىنە سۇيەنە وتىرىپ، جاڭاسىن ويلاپ تاپتى.

روماننىڭ كوپتەگەن ەپيزودتىق كەيىپكەرى تاريحي تانىمال فامي­ليالارعا يە. ماسەلەن، كىتاپتا رازۋ­موۆسكيلەر، مەششەرسكيلەر، گرۋزينسكيلەر، لوپۋحيندەر، ارحا­روۆتار جانە تاعى باسقالارى اتالادى. ال ناعىز كەيىپكەرلەر بولسا، ادەتتە، اجەپتاۋىر تانىمال بول­سا دا، شىنايى ەمەس، جاسىرىن فامي­ليالارمەن بۇركەمەلەنگەن. مۇنىڭ سەبەبى رەتىندە جازۋشىنىڭ كەيبىر مىنەز-قۇلقىنىڭ قىرلارى عانا الىنعان كەيىپكەردى قانداي دا بولماسىن ناقتى پروتوتيپپەن بايلانىستىرعىسى كەلمەگەنىمەن تۇسىندىرىلەدى. ولاردىڭ قاتارىندا بولكونسكي (ۆولكونسكي)، درۋ­بەتسكوي (ترۋبەتسكوي)، كۋراگين (كۋراكين)، دولوحوۆ (دوروحوۆ) بار. ارينە، تولستوي قيالعا دا بەرىلدى. رومان بەتتەرىندە ناقتى وتباسىمەن بايلانىسى جوق، بىراق تەكتىلىگى ءبىلىنىپ تۇراتىن فاميليالار دا ۇشىراسادى (پەرونسكايا، چاتروۆ، تەليانين، دەسال جانە ت.ب.).

بۇگىندە كوپتەگەن كەيىپكەردىڭ ناقتى پروتوتيپتەرىنىڭ ەسىمدەرى دە بەلگىلى. مىسالى، ۆاسيلي دميت­ريەۆيچ دەنيسوۆ – نيكولاي روستوۆتىڭ دوسى، ونىڭ ءپروتوتيپى ايگىلى گۋسار جانە پارتيزان دەنيس داۆىدوۆ بولدى. روستوۆتار وتبا­سى­نىڭ تانىسى ماريا دميتريەۆنا احروسيموۆانىڭ وبرازى گەنەرال-مايوردىڭ جەسىرى ناستاسيا دميت­ريەۆنا وفروسيموۆادان الىنعان. ونىڭ بەينەسى اسەرلى شىققانى سونشالىق، ونى الەكساندر گري­بوەدوۆ ءوزىنىڭ «گورە وت ۋما» كومەدياسىندا اينا-قاتەسىز قايتالايدى. ونىڭ ۇلى، برەتيور، دۋمانشىل، ال كەيىن پارتيزاندىق قوزعالىستىڭ كوشباسشىلارىنىڭ بىرىنە اينالعان فيودور يۆانوۆيچ دولوحوۆتىڭ بو­يىنان بىرنەشە ءپروتوتيپتىڭ – سو­عىس قاhارماندارى، پارتيزان­دار الەكساندر فيگنەر مەن يۆان دوروحوۆتىڭ، سونداي-اق اتاقتى دۋەليانت فيودور تولستوي-امەريكانەتس­تىڭ مىنەز-ق ۇلىقتارى بايقالادى.

ال كارى كنياز نيكولاي اندرەە­ۆيچ بولكونسكيدىڭ، شاۋ تارتقان ەكاتەرينيندىك اقسۇيەكتىڭ وبرازىنا جازۋشىنىڭ ناعاشى اتاسى، ۆولكونسكيلەر اۋلەتىنىڭ وكى­لى ارقاۋ بولعانى ءمالىم. قارت بول­كونسكيدىڭ قىزى جانە كنياز اندرەيدىڭ اپاسى كنياجنا ماريا نيكولاەۆنانىڭ وبرازىن تولستوي ءوز اناسى ماريا نيكولاەۆنا ۆول­كونسكايادان (تۇرمىستا تولستايا) سومدادى.

وسىنداي ءتۇرلى اڭىز بەن اقي­قاتقا قۇرىلعان تۇتاس عاسىردىڭ ۇلى شىعارماسى اۆتوردىڭ وزىنە قالاي ۇناماۋى مۇمكىن دەيسىڭ. جازۋعا اتتاي التى جىلىن جۇمساپ، سەگىز رەت كوشىرىپ، قايتا جازعان ءھام الەمنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنە اتىن جايعان، ابىروي-اتاق الىپ كەلگەن رومان نەگە تولستويعا ريزاشىلىق سەزىم سىيلامادى ەكەن؟.. نەگە جاقسى جاز­عانىن مويىندامايدى؟

قايتكەنمەن، تولستويدى ءتۇسىنۋ قيىن.