وزبەكستان: حالىقتىڭ قالاۋىنا قۇلاق استى

نە؟ قايدا؟ قاشان؟

شىلدەنىڭ العاشقى كۇن­دەرى وزبەك­ستان قۇرا­مىن­داعى قاراقالپاقستان رەس­پۋب­لي­كا­سىنىڭ استاناسى نوكىستە جۇز­­دە­گەن ادام شەرۋگە شىقتى. نا­را­­زى حالىق تاشكەنتتىڭ قارا­قال­پاق­­ستان­دى «ەگەمەن» مارتە­بە­سى­نەن ايىرۋ جوسپارىنا قارسى شىعىپ، تاۋەلسىز جۋرناليست داۋ­لەتمۇرات ءتاجىمۇراتوۆتى بوساتۋدى تالاپ ەتتى.

وزبەكستان كونستيتۋتسياعا وزگە­رىستەر مەن تولىقتىرۋ ەنگىزۋدى جوس­پار­­لاپ وتىر. جاڭا قۇجاتتا قاراقال­­پاق­ستاندى ەگەمەن دارەجەسىنەن ايىرۋ، سونداي-اق وز­بەكستان قۇرامىنان شىعۋعا تى­يىم سالۋ بابى ەنگىزىلەدى.

رەسمي مالىمەتكە سۇيەنسەك، قاق­تىعىس سالدارىنان 18 ادام مەرت بولعان. 250-گە جۋىق تۇرعىن جا­را­لانىپ، 500-گە جۋىق ادام ۇس­تالعان. قۇقىق قورعاۋشىلار قازا تاپقاندار سانى رەسمي دەرەك­تەن كوپ بولۋى مۇمكىن ەكەنىن ايتادى.

قازىرگى تاڭدا قاراقالپاقستاندا تو­تەنشە جاعداي ەنگىزىلىپ، ايماق تەرريتورياسى مەن تۇرعىندارى قاتاڭ باقىلاۋعا الىنعان. وزبەكستان پرەزيدەنتى شاۆكات مير­زيوەۆ وسى وقيعادان كەيىن قارا­قال­پاقستاننىڭ ەگەمەن مارتەبەسىن وزگە­رىس­سىز قالدىرۋدى ۇسىندى. سونداي-اق قارا­قالپاقستان جوعارعى كەڭەسىندە سوي­لەگەن سوزىندە بولعان وقيعاعا جەرگىلىكتى دەپۋتاتتاردىڭ كىناسى بارىن ايتتى.

«وسىنى وزدەرىڭ باستادىڭدار، وزدە­رىڭ باستاما كوتەرىپ، قول قويىپ، ۇسىنىپ، ماقۇل­­دادىڭدار»، دەدى ش.ميرزيوەۆ.

رەسمي مالىمەتكە سايكەس، وزبەكستان كون­ستيتۋتسياسىنداعى 70، 71، 72، 74 جانە 75-باپ رەداكتسيالارى وزگەرتىلمەيتىن بولدى. قارا­قالپاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ەگەمەندىك مارتەبەسى جانە قالاعان ۋاقى­تىندا رەفەرەندۋم ارقىلى وزبەكستان قۇرامىنان شىعۋ مۇمكىندىگى ساقتالادى.

جالپى، قاراقالپاقستان – وزبەكستان قۇرامىنداعى اۆتونوميالى ايماق. ەلدىڭ 40 پايىز اۋماعىن الىپ جاتىر. شامامەن، 1،9 ميلليون ادام مەكەندەيدى. رەسمي ەكى ءتىلى بار: قاراقالپاق جانە وزبەك. 1924 جىلى قاراقالپاق اۆتونوميالى وبلىسى قۇرىل­دى. 1925 جىلدان 1930 جىلعا دەيىن قازاق اكسر قۇ­رامىندا بولدى. 1930 جىلدان 1936 جىل­عا دەيىن رسفسر قۇرامىن­دا، ال 1936 جىلى 5 جەلتوقساندا وزبەك كسر-نا ءوتتى. كسرو ىدىراعاننان كەيىن رەسپۋبليكا وزبەكستاننىڭ قۇرامىنا ەندى، بىراق وعان ەگەمەندىك الۋ قۇقىعى بەرىلدى.

قازاقستان باۋىرلاس ەلگە قولداۋ ءبىلدىردى

قاراقالپاقستانداعى وقيعادان كەيىن قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆ پەن وزبەكستان پرەزيدەنتى شاۆكات ميرزيوەۆ تەلەفون ارقىلى سويلەستى. اڭگىمە بارىسىندا ەكىجاقتى جانە وڭىر­لىك كۇن تارتىبىندەگى ماسەلەلەردى تال­قى­لانعانى بەلگىلى.

پرەزيدەنت وزبەكستان باس­شى­لىعى­نىڭ قاراقالپاقستانداعى تۇ­راق­تى­لىق­تى قامتاماسىز ەتۋ جونىندەگى شە­شىمى ۋاق­تىلى قابىلدانعانىن اتاپ ءوتتى. قاسىم-جومارت توقاەۆ شاۆكات ميرزيوەۆتىڭ كونستيتۋ­تسياعا وزگەرىستەر ەنگىزۋ جونىندەگى رەفەرەن­دۋم­دى ءساتتى وتكىزۋىنە تىلەكتەستىك ءبىلدىرىپ، بۇل وقيعا باۋىرلاس وزبەكستاندى جاڭعىرتۋعا با­عىتتالعان اۋقىمدى ­ساياسي جانە الەۋمەت­تىك-ەكونوميكالىق باع­دار­لا­مالاردى جۇ­زەگە اسىرۋ ءۇشىن ماڭىزدى قادام بولاتىنىن اتاپ ءوتتى.

سونىمەن قاتار قازاقستان سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى دە مالىمدەمە جاساپ، وزبەك­ستاننىڭ باۋىرلاس مەملەكەت، سە­نىم­دى وداقتاس جانە ستراتەگيالىق سەرىك­تەس ەكە­نىن اتاپ ءوتتى. سوندىقتان قازاق­ستان­دا وزبەكستانداعى وقيعالاردى الاڭ­­­داۋشىلىقپەن قابىلدايتىنىن جەت­كىزدى.

«وزبەكستان باسشىلىعىنىڭ قارا­قالپاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى جاع­دايدى تۇراقتاندىرۋ بويىنشا شەشىم­دەرىن قۇپتايمىز ءارى قولدايمىز. باۋىرلاس وزبەك­ستاندا اسا ماڭىزدى ساياسي وقيعا – كون­ستيتۋتسياعا تۇزەتۋلەر جونىندەگى رەفەرەندۋم قارساڭىندا – بەيبىتشىلىك
پەن تىنىشتىق ورنىعاتىنىنا سەنىمدىمىز.

قازاقستان وزبەكستانمەن 1998 جىلعى 31 قازانداعى ماڭگىلىك دوستىق تۋرالى شارت، 2013 جىلعى 14 ماۋسىمداعى ستراتەگيالىق ارىپتەستىك تۋرالى شارت جانە 2021 جىلعى 6 جەلتوقسانداعى وداق­تاستىق قاتىناستار تۋرالى دەكلاراتسيا رۋحىنداعى كوپسالالى ىنتى­ماق­تاس­تىقتى دامىتۋ مەن نىعايتۋ باعىتىنا بەكەم»، دەلىنگەن سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى تارات­قان مالىمدەمەدە.

جان-جاقتى تەرگەۋگە شاقىردى

قاراقالپاقستانداعى وقيعادان كە­يىن بۇۇ-نىڭ ادام قۇقىقتارى جونىندەگى جوعارعى كوميسسارى ميشەل باچەلەت وقي­عانى جان-جاقتى تەرگەۋگە شاقىردى.

«كۇش قولدانۋ تۋرالى اقپارات الاڭ­داتادى. نارازىلىق كەزىندە ادام ءولىمى دە بولعان. بيلىكتى دەرەۋ اشىق ءارى تاۋەلسىز تەرگەۋ باس­تاۋعا شاقىرامىن. بيلىك وكىلى تاراپىنان جاسالعان زاڭسىزدىقتار دا جان-جاقتى تەرگەلۋگە ءتيىس»، دەلىنگەن ادام قۇقىقتارى جونىندەگى جوعارعى وكىلدىك تاراتقان مالىم­دەمەدە.

اقش تا احۋالعا الاڭداۋشىلىق ءبىل­­­دىرىپ، تاراپتاردى بەيبىت كەلىسىمگە شا­قىردى. «بيلىكتى حالىقارالىق نورمانى ساق­تاي وتىرىپ، تولىق، سەنۋگە لايىقتى، اشىق تەرگەۋ جۇرگىزۋگە ۇندەيمىز»، دەدى اقش مەملەكەتتىك دەپارتامەنتىنىڭ رەسمي وكىلى نەد پرايس.

ەۋروپالىق وداق وزبەكستاندى زور­لىق-زومبىلىق وقيعالارىن اشىق جانە تاۋەلسىز تەرگەۋگە شاقىردى. ء«بىز قازا تاپقاندار مەن زارداپ شەككەندەردىڭ بولعانىنا قات­تى وكىنەمىز. وقيعالاردى مۇقيات باقى­لاۋدى جالعاستىرامىز. پرە­­زيدەنت مير­زيوەۆتىڭ قوعامنىڭ الاڭ­داۋىنا بايلانىس­تى ۇسىنىلىپ وتىرعان كونستيتۋتسيالىق تۇزەتۋلەرگە قاتىستى قابىلداعان قادام­دارىن ماقۇلدايمىز. تاراپتاردى كەز كەلگەن شيەلەنىستى نەمەسە ودان ءارى زور­لىق-زومبىلىقتى بولدىر­ماۋ ءۇشىن ءوز ارەكەت­تەرىندە ۇستامدى بولۋعا شاقىرامىز»، دەلىن­گەن ەۋروپالىق وداق تاراتقان حابارلامادا.