ترانسفورماتسياعا جاڭا قادام

ۇلت ۇلاندارىنىڭ بويىنداعى قاي­راتكەرلىگى، ەڭبەكقورلىعى، تىڭ باستامالارى مەن ساياسي كوزقاراستارى ارقىلى مەملەكەت كىرپىشىنىڭ بەرىك قالانۋىنا اسەر ەتەدى. تاريحتان ساباق الىپ، وتكەنگە كوز جۇگىرتە وتىرىپ، كەتكەن كەمشىلىكتەر بولسا، قايتالانباي، بولاشاققا باعدار الۋ دا ماڭىزدى قادامداردىڭ ءبىرى. بۇگىنگى كۇننىڭ باعىتىن باعامداماس بۇرىن وتكەن كۇنگە نازار سالساق. ساياسي سارا­لاۋدىڭ دا ءمانى وسىندا ەمەس پە؟!

كەڭەس وداعى ىدىراعان تۇستا قازاقستان كەڭەستىك توتاليتارلىق تار­­تىپ­تەن باس تارتا وتىرىپ، نارىق­تىق ەكونوميكاعا كوشىپ، جاڭا دەمو­كراتيالىق جولدى تاڭدادى. ساياسي جۇيەنى تۇبەگەيلى وزگەرتۋ ءۇشىن بىزگە ءوز كونستيتۋتسيامىز قاجەت بولدى. 1995 جىلى 28 تامىزدا بۇكىلحالىقتىق رەفەرەندۋمدا قابىلدانعان قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسياسى ساياسي بيلىك تارماقتارىنىڭ كەيبىر قاراما-قايشىلىقتارىن شەشىپ بەردى. ماسەلەن، پرەزيدەنتتىك ساياسي ينستيتۋت كەڭەستىك داۋىردە بولمادى. تاۋەلسىزدىك العان جىلدارى جەتەكشى ءرول جوعارعى كەڭەس قولىندا ساقتالدى. پرەزيدەنتتىڭ باسقا دا بيلىك تارماقتارىن رەتتەيتىن مەحانيزمنىڭ بولماۋى ساياسي جۇيەنىڭ سايابىرسىپ، تەكەتىرەستەر تۋىنداۋىنا دا الىپ كەلدى. رەسپۋبليكامىزدا پارتيالاردىڭ سانى ءوسىپ، ولاردىڭ سايا­سي مادەنيەتىنىڭ تومەندىگى، قۇقىقتىق نەگىزدەردىڭ السىزدىگى – ساياسي پروتسەستى كۇردەلەندىرىپ جىبەردى. كونستيتۋتسيا ازاماتتارىمىزعا ساياسي پليۋراليزم، تۇراقتىلىق پەن ءسوز بوستاندىعىن ايقىنداپ بەردى دەۋگە بولادى. ارينە، سول كەزدەگى پرەزيدەنتتىڭ مارتەبەسى، ونىڭ اۋقىمىنىڭ كەڭدىگى حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ ساراپشىلارى مەن وتاندىق ساياساتتانۋشىلار مەن عالىمدار تاراپىنان سىنالدى. بۇل زامان تۋدىرعان تالاپ بولاتىن. ايتا كەتۋ كەرەك، قازاقستاندا پرەزيدەنت ينستيتۋتىن قالىپتاستىرا وتىرىپ، مەملەكەتتىلىگىمىزدىڭ دامۋىندا جاڭا كەزەڭ باستالعان ەدى. رەفەرەندۋم ناتيجەسىندە قوس پالاتالى پارلامەنت – سەنات پەن ءماجىلىس جوعارعى ورگان رەتىندە انىقتالدى.

تاريحشى ب.اياعاننىڭ پىكىرىنشە، كەڭەس وداعىنىڭ ىدىراۋى بۇگىن­گى قازاقستان تاريحىنىڭ جاڭا بەتىن اشىپ، وتپەلى كەزەڭگە باستاپ بەردى. وسى­لايشا، ەگەمەندىگىن العان قازاق­ستان ءۇشىن توتاليتاريزم بۇعاۋىنان دەموكراتيالىق قوعامدىق قۇرىلىس­قا ءوتۋ باستى مىندەت بولدى. سونىمەن قازاق­ستانداعى جاڭارۋلار نەگىزى – تاۋەل­سىز­دىك جانە ەگەمەندىك ەكەنىن اتاپ ايتقان. «ال قوعامدىق قۇرىلىستى مودەر­­ني­زاتسيالاۋدىڭ باستى وزەگى دەمو­كراتيا­لىق رەفورمالار دەپ تۇجى­رىم­­داۋىمىزعا نەگىز بار. ەلىمىزدەگى وزگەرىس­تەر ەرەكشەلىگى – توڭكەرىس ارقىلى ەمەس، بەيبىت، ەۆوليۋتسيالىق جولمەن جۇزەگە استى»، دەيدى تاريحشى.

قاراپ وتىرساق، رەفەرەندۋم ارقىلى قابىلدانعان كونستيتۋتسيا مەملە­كەتى­مىزدىڭ ساياسي دامۋىنا جاڭا سەرپىن بەردى. پارلامەنتاريزم ينستيتۋتىن دامىتا وتىرىپ، لەگيتيمدى دەموكراتيالىق جولمەن ساياسي بيلىكتى جۇزەگە اسىرا باستاعانىنا تاريح كۋا.

قولدانىستاعى كونستيتۋتسيا رەسپۋب­ليكا ومىرىندە ەكونوميكالىق قانا ەمەس، ساياسي وزگەرىستەرگە دە جول اشتى. بۇل كونس­تيتۋتسيا مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ بىر­تۇتاستىعىن بەكىتە وتىرىپ، جۇمىلعان جۇدى­رىقتاي جۇيەگە اينالدىردى. مەم­لەكەتتىك بيلىك ورگاندارىنىڭ حالىق الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىگىن كۇشەيتتى. حالىق پەن مەملەكەتتىڭ اراسىنداعى كوممۋنيكاتيۆتىك كۇشكە اينالدى.

اتاپ ايتقاندا، كونستيتۋتسيانىڭ قوعام ومىرىندەگى، ەلىمىزدىڭ تاريحىنداعى ورنى بولەك. اتا زاڭىمىز ءوز ومىرشەڭدىگىن كورسەتتى. كونستيتۋتسيا قاعيداتتارىنا سايكەس، ەلىمىزدىڭ دەموكراتيالىق جولمەن دامۋ باعىتى ايقىندالدى. قۇقىقتىق مەملەكەت قالىپتاستىرۋ قاعيدالارى قوعامدا جانە ازاماتتاردىڭ ساناسىندا تۇپكىلىكتى بەكىتىلىپ، ءوز جەمىسىن بەرۋدە. كونستيتۋتسيا قازاقستان مەملەكەت­تىگى­نىڭ نىعايۋىنا، ەلىمىزدىڭ دامۋىنا، حالقى­مىزدىڭ ءوسىپ-وركەندەۋىنە نەگىز قالاپ بەردى.

ال ەندى بۇگىنگى كۇنىمىزگە ورالايىق. جاقىندا، ەلىمىزدىڭ تاريحىندا 27 جىلدان كەيىنگى ءۇشىنشى رەفەرەندۋم ءوتتى. ياعني 5 ماۋسىم قازاقستاندىقتار ءۇشىن ماڭىزدى تاريحي كۇن بولدى. جىل باسىندا بولعان قاڭتار وقيعاسى مەملەكەتتەگى قوردالانىپ قالعان ماسەلەلەردىڭ اشىق كورىنىسى ەدى. وتىز جىل بويى قالىپتاس­قان ساياسي جۇيەدە ءالى دە كەمشىلىكتەر بار ەكەنىن كورۋگە بولادى. ساياسي جۇيە­نىڭ سولقىلداق تۇستارى قوعامعا سوققى بولىپ تيگەنىن سانالى ادام كورە ءبىلۋى كەرەك. مەملەكەت باسشىسى بارلىق جاعدايدى سارالاي كەلە، رەفەرەندۋم وتكىزۋگە شەشىم شىعاردى. حالىق اتا زاڭنىڭ وزگەرىستەرىن قالاپ، داۋىس بەردى. ماڭىزى زور وزگەرىستەردىڭ ءبىرشاماسىنا توقتالىپ وتسەك:

- قازاقستان كونستيتۋتسياسىنا الداعى ۋاقىتتا ەنگىزىلەتىن وزگەرىستەردىڭ نەگىزگى باستاۋى – ادىلەتتىلىك قاعيداتىن ىسكە اسىرۋ دەپ بىلەمىن. ءولىم جازاسىنا كونس­تيتۋتسيالىق دەڭگەيدە تىيىم سالىندى. ەندى كەز كەلگەن ازامات ءوزىنىڭ ازاماتتىق قۇقىعىن قورعاپ، كونستيتۋتسيالىق سوتقا جۇگىنە الادى. بۇل وزگەرىستەر – ازاماتتارىمىزدىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن قورعاۋ ءۇشىن جاسالىپ جاتقان ماڭىزدى قادامداردىڭ ءبىرى.

- كونستيتۋتسياعا سايلانبالى ورگانداردى قۇرۋعا قاتىستى ۇسىنىلىپ وتىرعان وزگەرىستەر ەلدىڭ ساياسي ومىرىنە باسەكەلەستىك ەنگىزەدى. كوپ جاعدايدا پىكىرلەردىڭ ءپليۋراليزمى ماسەلەگە ءارتۇرلى كوزقاراسپەن قاراۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. پىكىرلەردىڭ قيىلىسۋى قاجەتتى ناتيجەگە قول جەتكىزۋ ءۇشىن وڭتايلى شىعىندارمەن تالعامپاز، قاراپايىم شەشىمدەردى ازىرلەۋگە مۇمكىندىك بەرەدى.

- دەپۋتاتتىق كورپۋستى سايلاۋدا ەن­گىزىلەتىن ماجوريتارلىق جانە پرو­پور­تسيونالدىق جۇيە – مەملەكەت پەن حالىق اراسىندا ءتيىمدى ديالوگ ورناتۋعا كومەكتەسەدى. ماجوريتارلىق جۇيەدە ەلەكتورات ءوزى سايلاعان دەپۋتات قىزمەتىنە كوڭىلى تولماسا، وندا دەپۋتات مانداتى كەرى قايتارىلادى. سايلانبالى ورگانداردىڭ جۇمىسى دۇرىس قۇرىلسا، ءبىر مانداتتى سايلاۋ وكرۋگتەرىندە داۋىس بەرۋ قايتا باستالعاننان كەيىن ءماسليحاتتار مەن ماجىلىستەرگە جاڭا ادامدار كوبىرەك كەلەدى. ساياسي-دەموكراتيالىق پىكىرلەر الۋاندىلىعى قالىپتاسادى. بىراق ءدال وسى جاعداي وزەكتى ماسەلەلەردىڭ شەشىمىن تابۋ ءۇشىن، ەڭ باستىسى، پوپۋليزمگە بارماۋ، دەپۋتاتتار اراسىندا باسەكەلەستىككە جاعداي جاساۋ قاجەت.

- جىلدار بويى قوردالانعان جەر ماسە­لەسىنە قاتىستى تۇزەتۋلەر بار. بۇرىن «جەر جانە ونىڭ قويناۋى، سۋ، وسىمدىكتەر مەن جانۋارلار دۇنيەسى، باسقا دا تابيعي رەسۋرستار مەملەكەت مەنشىگى بولىپ تابىلادى» دەلىنگەن بولسا، تۇزەتۋلەر قابىلدانىپ، مەنشىك قۇقىعى حالىققا وتەدى، مۇنان كەيىن بارلىق زاڭ جاڭا جاعدايلارعا سايكەس تۇزەتىلەدى. ياعني زاڭداعى تۇزەتۋلەر قازاقستاندىقتارعا جاڭا قۇقىقتىق مەملەكەت قۇرۋداعى العىشارتتاردىڭ ءبىرى دەپ بىلەمىن.

ساياسي ءومىر دە ءبىر ورنىندا تۇرمايدى. ول وزگەرىپ دامىپ وتىرادى. جاقىندا مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ «روسسيا-24» ارناسىنا بەرگەن سۇحباتىندا ساياسي قايتا قۇرۋلار قاجەت ەكەنىنە باسا نازار اۋداردى. حالىقتىڭ ازاماتتىق بەلسەندىلىگىن ارتتىرۋدى قوعامنىڭ وتە ۇلكەن سۇرانىسى ەكەنىن اتاپ ءوتتى. پرەزيدەنت ءوز سوزىندە 2019 جىلى باستالعان رەفورمالاردا حالىققا بەيبىت جينالىستار وتكىزۋگە رۇقسات بەردى. ۇكىمەتتە جانە پارلامەنتتە ايەلدەرگە 30 پايىزدىق كۆوتا ەنگىزىلىپ، جاڭا ساياسي پارلامەنتتىك رەفورما باستالعانىن ايتتى. مەملەكەت باسشىسى، «الدىمەن ەكونوميكا، سوسىن ساياسات» دەگەن ەسكى ەرەجەنىڭ ماڭىزدىلىعى جويىلىپ، ءدال قازىرگى تۇستا ساياسي ترانسفورماتسيالاردىڭ قاجەت ەكەنىن ايقىندادى. ساياسي وزگەرىس­تەر بۇگىنگى كۇنگە دەيىن جالعاسۋدا. ۇلتى­مىزدى ۇيىتقان ۇلىتاۋداعى قۇرىل­تايعا 117 مۇشەسىنەن تۇراتىن ەلىمىزدىڭ قايراتكەرلەرى مەن بەلسەندىلەرى قاتىستى. پرەزيدەنتتىڭ باستاۋىمەن جاڭادان قۇرىلعان ۇلىتاۋ وبلىسىندا ماڭىزدى ماسەلەلەر كوتەرىلىپ، الەۋمەت ءۇشىن كوكەيكەستى ۇسىنىستار تالقىلاندى.

مەملەكەت باسشىسى «حالىق ۇنىنە قۇلاق اساتىن مەملەكەت» تۇجىرىم­داماسىن جۇزەگە اسىرۋدىڭ باستالعانىن حابار­لادى. ال ءبىز وسى ماقساتقا بىرتىن­دەپ قادام باسىپ كەلەمىز. حالىق قالاۋ­لىلارى ازاماتتارمەن بايلا­نىسۋ­دىڭ جاڭا ارنالارىن تاۋىپ، الەۋمەت­تىك جەلىلەردە بارىنشا بەلسەندى. ايماقتى ارالاپ، استاناعا ورالعان تۇستا كوكەيدە جۇرگەن ماسەلەلەردى ايتىپ قانا قويماي، ونى شەشۋگە اتسالىسىپ ءجۇرمىز. حالىق­پەن بايلانىس قولجەتىمدى جانە تۇسىنىكتى.

ءبىز – دەپۋتاتتار حالىقپەن ىنتىماق­تاسىپ جۇمىس ىستەپ، ۇلتارالىق بىرلىكتى نىعايتۋعا، جاڭا ترانسفورماتسيالىق قادام­­داردىڭ جاسالۋىنا كۇش جۇمىل­دىرۋى­مىز كەرەك. مەملەكەت باسشىسى تاپسىرعان تاپسىرمالاردىڭ ۇلت مۇددە­سى ءۇشىن قىزمەت ەتىپ، ەلىمىز الەمدىك وركە­نيەت­­پەن قاتار دامۋىنا داڭعىل جول سالۋىنا سەپتىگىمىزدى تيگىزۋىمىز قاجەت دەپ بىلەمىن.

قازىرگى كوتەرىلىپ جاتقان وزەكتى دە وتكىر ماسەلەلەر شەشىمىن تاۋىپ، ۇلتىمىزدىڭ ساياسي-ەكونوميكالىق جانە مادەني-الەۋمەتتىك دامۋىنا جول اشاتىنىنا سەنىمدىمىن.

سامات اقىشەۆ،

پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى