الاش ارداقتىسىن تۇركى الەمى ۇلىقتادى

«پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ جارلىعىنا سايكەس بيىل احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ 150 جىلدىعى ۇلتتىق جانە حالىقارالىق دەڭگەيدە اتالىپ وتەتىنى بەلگىلى بولدى. بىلتىر 23 قاراشادا يۋنەسكو-نىڭ باس كونفەرەنتسياسىندا دا ۇلت ۇستازىنىڭ مەرەيتويىن مەرە­كەلەۋ جونىندە ارنايى شەشىم قابىلداندى. احمەت باي­تۇر­سىن ۇلىنىڭ رەفورماتورلىق يدەيالارى حالىقارالىق عى­لىمي كەڭىستىكتە، اسىرەسە تۇركى الە­مىندەگى گۋمانيتارلىق عىلىم­داردا ءالى دە وزەكتى. تۇرىك، قىر­­­عىز، وزبەك، تۇرىكمەن، تاتار، باش­­قۇرت، تاعى باسقا ەلدەر عالىم­دارىنىڭ ءوز ۇلتتىق جا­زۋى­نىڭ قالىپتاسۋىنا سەپتىگىن تيگىزگەنى جونىندە ارنايى زەرت­تەۋلەر دە بار. وكسفورد ۋنيۆەر­سي­تەتىنىڭ ورتالىق ازيانى زەرتتەۋ ورتالىعى ءوز ەڭبەكتەرىندە الاش كوسەمدەرى ءاليحان بو­كەيحان، احمەت بايتۇرسىن ۇلى، مىرجاقىپ دۋلات ۇلىنا حح عاسىردىڭ باسىنداعى مادەني بەتبۇرىس جاساعان رەفورماتور رەتىندە جوعارى باعا بەردى. بۇگىنگى كونفەرەنتسيانىڭ حالىق­ارالىق تۇركى اكادەمياسى عى­لىمي كەڭە­سىنىڭ مۇشەلەرى، ءبىلىم جانە عىلىم سالالارى مي­نيسترلەرىنىڭ وتىرىسى ايا­سىن­دا وتكىزىلۋىنىڭ دە وزىندىك ءمانى بار» دەپ اتاپ ءوتتى ديحان قامزابەك ۇلى. 

القالى جيىننىڭ باسىندا تۇركى اكادەمياسى ازىرلەگەن 2 تومدىق «تۇركىستان – تۇركەلى» ەنتسيكلوپەدياسىنىڭ، 3 تومدىق «تۇركى الەمىنىڭ تۇعىرلى تۇلعا­لارى» جيناعىنىڭ جانە «احمەت بايتۇرسىن ۇلى جانە الاش» كىتا­بىنىڭ تۇساۋكەسەر ءراسىمى ءوتتى. اكادەميا پرەزيدەنتى دارحان قىدىرالىنىڭ ايتۋىنشا، «تۇر­كىستان – تۇركەلى» وسىدان 25 جىل بۇرىن شىققان «تۇركىستان» ەنتسي­كلوپەديانىڭ حالىقارالىق تالاپتارعا ساي جاڭارتىلعان نۇسقاسى. مۇندا الاش قايرات­كەرلەرى، تۇركى الەمىنىڭ ىنتى­ماق­تاستىعىنا قىزمەت ەتكەن قاي­راتكەرلەر قامتىلعان. «تۇركى الەمىنىڭ تۇعىرلى تۇلعالارى» قازاق جانە تۇرىك تىلىندە، تۇركى الەمىنىڭ 260-قا جۋىق تۇلعاسى توپتاس­تىرىلعان. ءۇشىنشىسى اتى اي­تىپ تۇرعانداي، احاڭ جونىن­دەگى كىتاپ. قازاق جانە اعىلشىن تىلىندە.

ازەربايجان رەسپۋبليكاسى­نىڭ ءبىلىم ءمينيسترى ەمين امرۋل­لاەۆ ۇلت ۇستازى اح­مەت بايتۇرسىن ۇلى جونىندە بايان­دامانى انا تىلىندە جاسادى. عىلىم جانە جوعارى ءبىلىم ءمينيسترى ساياسات نۇربەك ءوز سو­زىندە تۇركيانىڭ بىرنەشە قالا­سىن­دا حالىقارالىق ءىس-شارالار ۇيىم­داستىرىلىپ، انكارادا احاڭا ۇلكەن ەسكەرتكىش قويى­لاتىنىن حابارلادى. پا­ريج­دە يۋنەسكو كولەمىندە دوڭ­گەلەك ۇستەل، قورىتىندى حالىق­ارالىق تۇركولوگيالىق كونگرەسس تۇركىستان قالاسىندا وتەدى ەكەن. «اعىلشىن ءتىلى سوڭعى عا­سىردا 5 رەت كۆاليفيكاتسيا­دان وتكەنى ءمالىم. حح عاسىر با­سىندا ۋينستون چەرچيل، تاعى باسقا نوبەل سىيلىعىنىڭ لاۋ­رەاتتارى جۇمىس توبىن قۇرىپ، اعىلشىن ءتىلىن كۆاليفيكاتسيادان وتكىزدى. وكسفورد سوزدىگىن دايىنداعاندا دا اعىلشىن ءتى­لىنىڭ ءبىرتۇتاس كۆاليفيكاتسيا­دان وتكەن سوزدىگىن جاساپ شىق­قان. ودان كەيىن دە 4-5 رەت وسىن­داي ۇلكەن كۆاليفيكاتسيا جۇر­گىزگەن. سوندىقتان اعىلشىن ءتىلى حا­لىقارالىق مارتەبەگە ساي، سىيىمدىلىعى وتە كەڭ تىل­گە اي­نالىپ وتىر. مۇنى ءبىز دە باستاۋىمىز كەرەك. قازاق ءتىلى ءالى كۇنگە بايتۇرسىن ۇلى جازىپ كەتكەن وقۋلىقپەن كەلەدى. ياعني ءبىر عاسىر بۇرىن ۇلت ۇستازى جاساپ كەتكەن كۆاليفيكاتسيا نە­­گىزىندە كەلەمىز. ءبىر عاسىردا قان­شاما جاڭالىق كەلدى جا­ھانعا. ءتىل سىيىمدىلىعى دەگەن ۇعىم بار. اتاقتى شۆارتس ات­تى كىسىنىڭ كىتابىن اۋدارعاندا كوزىم جەتكەن، اعىلشىن ءتىلىنىڭ سىيىمدىلىعى سونشالىقتى جوعارى. جاڭا تەرميندەر، ۇعىم، تۇجىرىمدامالار سىيىپ

كەتە بەرەدى. سوندىقتان جاڭا­دان قۇرىلىپ جاتقان مي­نيس­تر­لىكتىڭ قۇرامىنداعى ءتىل كو­مي­تەتىنىڭ رەسۋرستارىن دا وز­گەرتۋدەمىز. انا ءتىلىمىزدىڭ قول­دانبالى تۇردەگى تسيفرلىق كە­ڭىستىكتە دە، كۆاليفيكاتسيا تۇر­عىسىنان دا ۇلكەن جۇمىس تۇر الدىمىزدا. جاڭا قازاق­ستاننىڭ يدەولوگيالىق نەگىزى جاڭار­تىل­­عان كۆاليفيكاتسيالىق تىلدە بول­ماق»، دەيدى ساياسات نۇربەك.

قىرعىزدار الاشتى نامىسىم، قاناتىم دەيدى ەكەن. قىر­عىز رەسپۋبليكاسىنىڭ ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى ال­ماز­بەك بەيشەناليەۆ ۇلت ۇس­تازى احاڭ­نىڭ تۇركىگە ورتاق تۇلعا ەكەن­دىگىنە توقتالا كەتتى. ء«بىزدىڭ مادەنيەتىمىز، تاريحىمىز، ءسوز بايلىعىمىز، سالتىمىز ۇقساس. احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ ارە­كەتى تاريح الدىندا ءبىزدىڭ جا­ۋاپكەرشىلىگىمىزدى ەسكە سالىپ، جۇرت باسىن بىرىكتىرىپ، كەلەشەككە كوز سالۋعا نۇسقايدى» دەگەن ول احاڭ جاساعان ءالىپبيدى قىتاي، اۋعانستان، يران قازاقتارى قا­زىرگە دەيىن قولدانىپ كەلە جات­قانىن ەسكە سالدى.

ءدال وسى كۇنى V وتىرىسىن وتكىزگەن حالىقارالىق تۇركى اكادەمياسى بيىل تۇركى الەمىندە بايتۇرسىن ۇلى جىلىن جاريا­لادى. ءوز كەزەگىندە اكادەميا پرەزيدەنتى دارحان قىدىرالى بي­ىلعى ناۋرىز ايىنىڭ 20-سىندا احمەت بايتۇرسىن ۇلى جىلىن باستاپ كەتكەنىن قاپەرلەدى. ەلوردادا، الماتى، بىشكەك، باكۋ، انكارا، ىستامبۇلدا ارنايى جيىندار وتكىزگەن. «كەزىندە احمەت بايتۇرسىن ۇلى ۇيىتقى بولعان «ورتاق تۇركى تاريحى»، «ورتاق تۇركى ادەبيەتى»، «تۇركى الەمى گەو­گرافياسى» وقۋلىقتارىن قايتا جاڭعىرتتىق. باۋىرلاس ەلدەردىڭ ءبىلىم مينيسترلەرىنىڭ قاتىسۋىمەن بۇل وقۋلىقتار رەس­­­مي تۇردە بەكىتىلدى. ەندى حاتتاماعا سايكەس اكادەمياعا مۇشە مەم­لەكەت­تەردە وسى وقۋلىقتار 7-8 سىنىپ وقۋشىلارىنا وقىتىلا باس­تايدى.

احمەت بايتۇرسىن ۇلى – تۇركى حالىقتارى تاريحىندا تۇ­تاس ءبىر ءداۋىردىڭ كەلبەتىنە وز­گەرىس جاساعان   كەمەل تۇلعا. ول قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتىن زەرتتەۋ، جۇيەلەۋ، رەفورمالاۋ ار­قىلى باۋىرلاس حالىقتاردىڭ دا ادەبي جاۋھارلارىنىڭ زەر­دەلەنۋىنە، تۇركى  ءتىلىنىڭ جاڭا بەلەسكە كوتەرىلۋىنە ىقپال ەتكەن عىلىم قايراتكەرى. احمەت بايتۇرسىن ۇلى ورىنبور، سەمەي، تاشكەنت، الماتى، شاۋەشەك، باكۋ قالالارىندا ەڭبەك ەتىپ، ساياسي-قوعامدىق، اعارتۋشىلىق قىزمەتتەر اتقارا ءجۇرىپ، تۇركى رۋحانياتىن جاقىنداستىرۋعا وراسان ۇلەس قوستى. وسى باعىتتا تۇركى الەمىنىڭ رۋحاني كوسەمى، جاديتشىلدىك قوزعالىسىنىڭ جە­تەكشىسى – يسمايل گاسپرالىنى ۇستاز تۇتىپ، ونىڭ ءىزباسار مۇ­راگەرى بولدى.

ا.بايتۇرسىن ۇلى تۇركىنىڭ اعارتۋشى تۇلعالارى ابدۋراۋف فيترات، مۋناۆۆار كارى ابدۋرا­شيدحانوۆ، ماحمۋد حودجا بەح­بۋ­ديلەرمەن تۇركىستان حالىق­تارىنىڭ تۇتاستىعى جولىندا ورتاق ەڭبەك ەتتى. اسىرەسە، پەداگوگيكا سالاسىنداعى ەڭبەك­تەرى با­ۋىرلاس ەلدەردىڭ جاڭاشىل تۇلا­عالارىمەن تىعىز بايلانىس­تا ءوربىدى.

 ا.بايتۇرسىن ۇلىنىڭ قايرات­كەرلىك جولىنداعى ەڭ ءونىمدى سالاسى – ءبىلىم، ورتاق ءالىپبي، مەكتەپ رەفورماسى، وقۋلىقتار دايىنداۋ قىزمەتى تاتار، باش­قۇرت،قىرعىز زيالىلارىمەن يىق تىرەسە اتقارعان ەڭبەكتەرىنەن كو­رىنىس تابادى».       

بايتۇرسىن ۇلى باس القاعا سايلانعان باكۋ كونگرەسىنىڭ ەڭ وزەكتى باعدارلاماسى ءالىپبي رەفورماسى تۋرالى ماسەلە بولعانى بەلگىلى. مەن جاقىندا عانا باكۋدە بولدىم. سوندا ازەربايجان جا­زۋ­شىلار وداعىنىڭ باسشىسى انار مىرزا، چينگيز ابدۋللاەۆ سياقتى اقىن-جازۋشىلارمەن كەزدەستىم. انار مىرزا «باكۋ كون­گرەسىنىڭ شەشىمدەرىنە قازىرگى كۇن تۇرعىسىنان قاراساق، ەڭ دۇ­رىس ءسوز ايتقان بايتۇرسىن ۇلى بولدى. مەن ەگەر سول كەزدە ءومىر سۇرسەم بايتۇرسىن ۇلىن قولدار ەدىم. بىراق ارينە، قازىر بىزگە لاتىن ءالىپبيى كەرەك. سول كەزدە ءبىزدىڭ ءتىلىمىزدىڭ تۇتاستىعىن ساقتاپ، رۋحانياتتان اجىراپ قال­ماۋ ءۇشىن بايتۇرسىن ۇلى ايتقان الىپبيدە قالۋىمىز كەرەك ەدى. ونىڭ سينگارمانيزم زاڭدىلىعى تۋرالى ايتقاندارى، تەرميندەر تۇرعىسىندا قوزعاعان ماسەلەلەرى ءالى دە وزەكتىلىگىن جوعالتقان جوق» دەپ انار مىرزا توسىن وي ايتتى» دەدى دارحان قۋاندىق ۇلى.

سونىمەن قاتار كونفەرەنتسيادا وتاندىق جانە شەتەلدىك تۇركىتانۋشى، احمەتتانۋشى عا­لىمدار، اتاپ ايتقاندا ل.ن.گۋ­­ميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلت­تىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ رەكتورى ە.سى­دىقوۆ، نازارباەۆ ۋنيۆەر­سيتەتىنىڭ ۆيتسە-پرەزيدەنتى ق.داي­روۆا، ازەربايجان رەسپۋب­ليكاسى ۇلتتىق عىلىم اكادە­مياسىنىڭ ناسيمي اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى تۇركى ءتىلى ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، فيلولوگيا عىلىم­دارىنىڭ دوكتورى ەلچين يبرا­حيموۆ، تۇرىك رەسپۋبليكاسى  پامۋككالە ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، دوكتور نەرگيز بيراي، اكادەميك ش.قۇرمانباي ۇلى، تۇركىتانۋ جانە التايتانۋ عى­لىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ دي­­رەكتورى ق.سارتقوجا ۇلى، ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پرو­فەس­سورى ب.ءابدۋالي ۇلى، ل.ن.گۋ­مي­لەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۋنيۆەر­سيتەتىنىڭ دوتسەنتى ق.كەمەڭگەر بايانداما جاساپ، ۇلت ۇستازىنىڭ قوعامدىق قىزمەتى مەن عىلىمي ەڭ­بەكتەرىنە جان-جاقتى توق­تالدى.