قۇبىلىس

حالقىمىزدا «جاقسىعا ەشكىمنىڭ دە جاتتىعى جوق» دەگەن تاعىلىمدى ءتامسىل بار. جۇرتشىلىق سىراعاڭدى سىر مەن قىرعا ورتاق ۇل رەتىندە دارىپتەيدى. ونىڭ سەبەبى دە بار. اقىننىڭ اتامەكەنى تورعاي ولكەسى بولعانىمەن، ول كىسى 1922 جىلى سىر بويىندا ومىرگە كەلگەن. سول جىلى تورعايدا قۋاڭشىلىق بولىپ، ءبىر قاۋىم ەل ايدىنى شالقىعان سىر بويىن كەلىپ پانالاپتى.سودان وعان «سىرباي» دەپ ات قويعان. شىلدەحاناسىندا تورعايدان سارىسۋ وزەنىنە اعايىندارىن ساعالاپ كەلگەن توسىنبايدىڭ ءاليى دەگەن اۋىل اقىنى باتىرلار جىرىن تولعاپ، جارىق دۇنيە ەسىگىن اشقان ءسابيدىڭ قۇلاعىن ولەڭنىڭ ازانىمەن اشىپتى. سوندىقتان دا اقىندى قىزىلوردالىقتار دا جەرلەسىمىز دەپ قادىر تۇتادى. الايدا اقىن سىر بو­يىندا دۇنيە ەسىگىن اشقانىمەن، وسكەن، تاربيە العان جەرى، اتا-باباسىنىڭ مەكەنى – كونە تورعاي دالاسى. ول جايىندا اقىن ء«ومىر جولى – ولەڭ جولى» اتتى ەستەلىگىندە: «مەنىڭ كىندىك قانىم تامىپ، كەڭ دۇنيەگە كوزىمدى اشىپ قاراعان جەرىم – قىزىلجىڭعىل دا، نارەستە ويىم­دى، بالا قيالىمدى تەربەگەن بەسىگىم، تابيعاتتىڭ تازا اۋاسىن، جازىق دالاسىن، وزەن-سۋىن الدىما توسقان، العاش ماعان ءومىر ەسىگىن اشقان، ءبىلىم بوساعاسىن اتتاتقان قاسيەتتى شاڭىراعىم – تورعاي بويى، توسىن توعايى. وسى ورتادا مەنى تابيعاتتىڭ سان ءتۇرلى قۇستارىنان باستاپ، جەرگىلىكتى اقىن-انشىلەردىڭ جىرلارىن تىڭداپ ءوستىم. جاسىمنان داستانداردى جاتتادىم. ءبىزدىڭ ۇيگە مەنىڭ داستان وقىعانىمدى قىزىق كورىپ، جانىمىزداعى اعايىن-تۋعاندار، كورشى-كولەمدەر ءجيى جينالاتىن. سولاردىڭ قوشەمەتى قولتىعىمنان دەمەپ، قيال اسپانىنا شىرقاتىپ، سوناۋ بۇلتتاردىڭ ارعى جاعىنا الىپ كەتەتىندەي كورىنەتىن»، دەپ جازادى.

حالقىمىز «ات اۋناعان جەردە تۇك قالادى» دەيدى. تۇعىرلى تۇلعانىڭ ارعى بابالارى دا زامانىندا ءسوز ۇستاعان، ەلگە تانىمال بولعان. قازاقى شەجىرەگە جۇگىنسەك، اقىننىڭ ارعى ءتۇبى، ەڭسەگەي بويلى ەر ەسىمنىڭ قولباسشىلارىنىڭ ءبىرى شاقشاق امانجول ۇلىنان تارايدى. شاقشاقتىڭ تاعى ءبىر ۇرپاعى – جوڭ­عارلارعا قارسى كۇرەستە داڭقى شىققان باتىر تارحان جانىبەك قوشقار ۇلى. بەلگىلى ساتيريك، ەتنوگراف سەيىت كەنجەاح­مەت­ ۇلىنىڭ ايتۋىنشا، اقىننىڭ اتاسى تاي زور دەنەلى بولىپتى. سول كىسى سىر بويىنا بارعاندا، ول جاقتىڭ ەل اعالارى: «ويپىرماي، ارعىننىڭ تايى مىناداي، بولعاندا قۇنانى قانداي بولدى ەكەن؟» دەپ تاڭدانىپتى. سول تايدان ماۋلەن تۋادى. بۇل كىسى دە زور ادام بولعان. ال سىراعاڭ دا ءىرى دەنەلى، بيىك ادام. سوعان قاراماستان تورعايداعى تايدى، ماۋلەندى كورگەن اقساقالدار سىربايدى كورگەندە «مىنانى تايدىڭ نەمەرەسى دەپ قالاي ايتامىز، شاعىن عوي»، دەپ كوڭىلدەرى تولماپتى دەسەدى.

ارداقتى اقىن ون جاسىندا تورعايدان تاعى سىر بويىنا كەلىپ، بالالىق كەزى مەن ءجاسوسپىرىم شاعىن قىزىلوردا قالاسىندا وتكىزدى. العاشقى ولەڭدەرى سىر بويىندا جازىلدى. قىزىلوردادا وقىپ جۇرگەندە جىرلارى وبلىستىق گازەتتە جاريالاندى. اقىندىق تا ادامعا تاقىر جەردەن دارىمايدى. سىراعاڭ وسكەن تورعاي جەرى – ەجەلدەن ءور مىنەزدى باتىرلارىمەن، وراق اۋىز، وت ءتىلدى بيلەرىمەن، ەشكىمگە سوزبەن كەۋدەسىن باستىرماعان شەشەندەرىمەن، كوش باستاعان كوسەمدەرىمەن جالپاق جۇرتقا تانىلدى. اقىندىقتىڭ دا تۋى جىعىلماعان ولكە. وسىندا ۇلى اعارتۋشى ىبىراي التىنسارين العاش مەكتەپ اشتى. بەلگىلى عالىم، سىنشى ەسماعامبەت ىسمايىلوۆ «اقىندار» اتتى ىرگەلى ەڭبەگىندە تورعاي توپىراعىندا ۇلكەن اقىندىق مەكتەپ بولعاندىعىن جازادى. كەيىن وسى اقىندىق مەكتەپ تۋرالى اقىن نازاربەك بەكتەمىسوۆ «احمەت ۇشقان التىن ۇيا»، قالامگەر، عالىم سەرىكباي وسپان ۇلى «احمەت وسكەن اقىندىق ورتا» جانە فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، ايتىسكەر اقىن ايبەك قاليەۆ «تورعاي اقىندارىنىڭ ءداستۇرلى پوەزيا­سى» اتتى زەردەلى جيناقتارىندا بارىنشا بايىپتى باياندادى. تورعايدىڭ اقىندىق مەكتەبى ۋاق جۇمابايدان باستاۋ الدى، ونىڭ ولەڭدەرى وتتى، جىگەرلى، مەتافوراعا باي. ودان كەيىنگى اتالعان مەكتەپتىڭ تاعى ءبىر تۇلەگى – سەيداحمەت بەيسەن ۇلى. بۇل كىسى اقىن عانا ەمەس، شەشەن، تەمىردەن ءتۇيىن تۇيگەن ۇستا بولعان. سەيداحمەت ولەڭدەرى ىبىراي التىنسارين قۇراستىرعان حرەستوماتياعا ەندى. سونداي-اق تورعاي اقىندىق مەكتەبىنىڭ تۋىن ابىقاي، كۇدەرى، ەسەنجول، قۇباش، احمەتحان، ءسات، قارساق، ءماتىباي سەكىلدى اقىندار دا بيىككە كوتەردى. وسىلاردىڭ ءىزىن باسقان ايتۋلى اقىندىق مەكتەپتىڭ كورنەكتى وكىلىنىڭ ءبىرى – قازاقستاننىڭ حالىق اقىنى نۇرحان احمەتبەكوۆ. ارقالى اقىن سۋىرىپ سالما ونەردىڭ ءدۇلد ۇلى عانا ەمەس، جازبا پوەزيانىڭ دا جۇيرىگى ەدى. بىرنەشە مارتە رەسپۋبليكالىق ايتىستاردا توپ جاردى. نۇرحان احمەتبەكوۆتىڭ كلاسسيكالىق شىعىس ۇلگىلەرى جەلىسىمەن جازىلعان «قامارلى زامان»، «البان جۇپار حانىم» جانە تاريحي وقيعالار تۋرالى تولعاعان «ەسىم سەرى»، «قارعا»، «امانگەلدى»، «جاساۋىل قىرعىنى»، «كۇلاندام» سەكىلدى داستاندارى كەزىندە وقىرمانداردىڭ جوعارى باعاسىن الدى. 1951 جىلى مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋ­رەاتى اتاندى. ارعى جاعىندا وسىن­داي تەگەۋرىنى تەكتى اقىندار مەكتە­بى تۇرعان سىرباي ماۋلەنوۆتىڭ وسال بولۋ­عا قاقىسى دا جوق. سىراعاڭ نۇر­حان اقىنمەن جاقىن ارالاسىپ، اعالى-ىنىدەي سىيلاسقان. بالا كۇنىنەن نۇر­حان جىرلارىن تىڭداپ، قاناتتانعان. ول تۋرالى اقىننىڭ «توپجارعان» اتتى دۇنيەسىندە: «مەن بالا كەزىمدە تورعاي قالاسىنداعى ساردار اعايدىڭ قولىندا تۇردىم. بەرتىن كەلە ويلاسام، ولەڭ جازۋىما سول ورتا سەبەپ بولعان سياقتى. تورعاي تورابىنىڭ اتاقتى اقىن، انشىلەرى، ورتالارىنا كەلسە، ەڭ الدىمەن اعايدىڭ ۇيىنە قانات قاعا باستاعان جيىرمانىڭ ۇستىندەگى نۇرحان اقىن، اقكولدەن شىققان ءانشى ايەل ءبيبىجان، ءوزىمىزدىڭ تۋىس، قوبىزشى قاميدوللالار بولاتىن. وسى توپتىڭ ورتاسىندا ءارى اقىن، ءارى ءانشى، ءارى كۇيشى نۇرحان جۇلدىزى جوعارى تۇراتىن»، دەپ ايتادى.

سىراعاڭ تۋرالى ءسوز قوزعاعاندا، ەگىزدىڭ سىڭارىنداي بولعان، ءبىر توپى­راقتان جارالعان ارقالى اقىن عافەكەڭدى – عافۋ قايىربەكوۆتى اتتاپ وتە المايمىز. عافەكەڭنىڭ ءوزى اقىن اعاسى تۋرالى جازعان ماقالاسىندا: «سىربايدى ايتقاندا، نۇرحاندى ايتپاۋ، ەسكە الماۋ مۇمكىن ەمەس. ياعني سىربايدى ايتۋ – ءبىز ۇشەۋمىزدى دە ايتۋ دەگەن ءسوز. سىرباي ماعان دۇنيەجۇزىلىك پوەزيانىڭ، پروفەسسيونالدىق پوەزيانىڭ ۇلگىسىن كورسەتتى. ويتكەن مەن ول كەزدە سول زامانداعى ۇزدىك اۋدارمالار ارقىلى پۋشكيندى، لەرمونتوۆتى، بايروندى، شىعىستان ءنيزاميدى ءتيىپ-قاشىپ بولسا دا وقىپ العان ەدىم. سول مارجانداردىڭ، جىر بالىنىڭ ءدامىن تاتىپ ۇلگەرگەن ەدىم. سىرباي ماعان قازاقتاعى سونداي جاڭا پوەزيانىڭ العاشقى قارلىعاشتارىنىڭ ءبىرى بولىپ كورىندى»، دەيدى.

* * *

شىنىندا، سىرباي ماۋلەنوۆ – قازاق پوەزياسىنا جاڭا لەپ، وزگەشە ورنەك، سازدى ىرعاق، اسەم ءۇن اكەلگەن ليريك اقىن. ونىڭ نازىك سەزىمگە تولى ولەڭدەرىنەن سىرشىلدىق پەن سۇلۋلىقتى كورەسىز. جاستىق شاقتىڭ جالىنداعان ءۇنىن ەستيسىز. ادامدى ءومىردى سۇيۋگە، ونىڭ قادىرىن بىلۋگە ۇندەيدى. جىرلارىندا ەشقانداي جاساندىلىق جوق. تاڭعى شىقتاي مولدىرەپ تۇرادى.

زاڭعار جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ءوزى: «... ليريكاعا ورالعاندا، اسىرەسە عالي، قاسىم، سىرباي ۇشەۋىنىڭ ءار الۋان جايعا ارناعان، اسىرەسە قىسقا قايىرعان ولەڭدەرى وزگەشە سۇيسىندىرەدى. بۇلار كەيدە بابىنا جەتىپ، بالقىپ-تولقىعان كۇيشىنىڭ شەبەر قولىنداعى شەشەن دومبىراداي، قوڭىر كۇيلەرىمەن بوي ەرىتەدى...» دەسە، سىرشىل سۋرەتكەر عابيت مۇسىرەپوۆ: «قوعامنىڭ اقىنىنا قويار تالابى نە بولار ەدى؟ ول تالاپ وسى «جەلپي بەر جىلى كۇلكىڭمەن» دەگەن سىربايدىڭ ءبىر جول ولەڭىنە سىيىپ تۇر. اقىننىڭ قوعامىنا قويار تىلەگى مەن نازى دا وسى ءبىر جول ولەڭنەن تۇگەل تابىلادى. ءبىر جول ولەڭگە ءارى تالاپ، ءارى تىلەك سىيىسىپ تۇر. شىنىندا، تالاپ پەن تىلەك ءبىرى جوعارىدان، ءبىرى تومەننەن شىعار ەكى ءورىستىڭ ۇندەرى ەمەس پە. از سوزبەن اۋماقتى وي سالار اقىندىق دەپ وسىنى ايتامىز»، دەپ جوعارى باعا بەرىپتى.

تابيعاتتى تالاي اقىن جىرلادى، بىراق سىراعاڭنىڭ تابيعات تۋرالى ولەڭدەرى ەشكىمگە ۇقسامايدى. وزىنشە ورنەكتەيدى. ونى وقىعاندا دالانىڭ ساۋمال سامالىن جۇتقانداي بولاسىز، بويىڭىزعا كۇش بىتەدى. تابيعات قۇبىلىستارىن كوركەم سۋرەتتەيدى. تامىلجىعان تابيعاتتى تامسانا جىرلاعان اقىن تەڭەۋلەرى توسىن، مايدان قىل سۋىرعان شەبەرلىكتى كورەسىز. وسىنى تاپ باسا بىلگەن مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى، رۋحانيات جاناشىرى ءىلياس وماروۆ: «تابيعاتتى جىرلاماعان اقىن جوق، بىراق تا سول جىرلاۋدا ەكى وزگەشەلىك بار. ءبىرىنشىسى – تابيعاتقا ءسۇيسىنۋ، دالدىكپەن سۋرەتتەۋ، كورگەن جەردىڭ فيلوسوفياسىن بەرۋ. ەكىنشىسى – تابيعاتقا جان بەرۋ، ءتىرىلتۋ، اداممەن، قوعام ومىرىمەن تەڭەۋ. سىرباي ولەڭدەرىندە وسىنىڭ ەكەۋى دە بار، دەگەنمەن ەكىنشىسى باسىمداۋ»، دەپ جىلى لەبىزىن ءبىلدىرىپتى.

سونىمەن قاتار سىرباي ماۋلەنوۆ – قازاق ليريكاسىن كلاسسيكالىق ۇلگىگە جەتكىزگەن، بۇكىل اقىندىق قۋاتىن، تالانتىن وسى سالاعا ارناعان ءبىرتۋار تۇلعا. اقىن ليريكاسىنىڭ سىرى مەن بوياۋى دا وزگەشە. عافۋ قايىربەكوۆتىڭ پىكىرىنشە، ول بار شىعارماشىلىق ومىرىندە ليريكا جانرىنىڭ الۋان تۇرلەرى مەن مۇمكىنشىلىكتەرىن سىناپ، بايقاپ، ساراپتاپ، لابوراتوريالىق قىرۋار جۇمىس جۇرگىزگەن. «سىربايدىڭ ايرىقشا ءبىر قاسيەتى وزىنىكىن ەمەس، وزگەنىڭ شەبەر جاساعان ولەڭدەرىن، مەيلى، ول كىم بولسا، ول بولسىن – ورىس پا، وزبەك پە، ازەربايجان با، ۋكراين با – ءبارىن دە جادىندا ۇستاپ، جاتتاپ الىپ، ۇنەمى ايتىپ جۇرەتىندىگى. بۇل – وزگە اقىنداردا مەن كوپ بايقاماعان قۇبىلىس»، دەيدى عافەكەڭ. ال ادەبيەت سىنشىسى مۇحامەتجان قاراتاەۆ سىرشىل سۋرەتكەردىڭ ليريكاسىن ءتۇرلى تۇسپەن قۇلپىرىپ تۇراتىن گاۋھار تاسقا تەڭەيدى. «قالاي قۇلپىرسا دا سول جاڭا ءتۇس اۆتوردىڭ قانداي دا ءبىر تاپقان، اشقان جاڭالىعىنىڭ جەمىسى رەتىندە كورىنىس بەرەدى. مىسالى، «بەرىكتىك» دەگەن ءۇش شۋماق ولەڭدە ليريكالىق قاھارمان وزىنە سەنگەن سىردى قالاي بەرىك ساقتاعانىن بىلاي تۇيەدى:

«جوعالتتىم جاستىق جىلداردى

كۇز بۇلتى ءتونىپ سۇرلاندى،

ءبارى دە كوزدەن ۇرلاندى.

ايتپا دەپ ءوزىڭ تاپسىرعان

كوڭىلدە سو ءبىر سىر قالدى.

قىزعاندىم ونى داۋىلدان،

قىزعاندىم ونى اعىننان،

قىزعاندىم جاستان، كارىدەن،

قىزعاندىم جۇرتتىڭ بارىنەن،

وزىڭنەن شىققان سول سىردى.

كەلەمىن ساقتاپ ءالى مەن».

كىم بولعانىمەن، جاستىق جىلداردى قولدان بەرمەيدى، جوعالتادى، ۇرلاتادى، وپىق جەيدى. مىنە، وسى ءبىر تابيعي جاعداي تاماشا پوەزيالىق ءتىل تاپقان مىنا ولەڭدە»، دەي كەلىپ: «وسى قاسيەت وقۋشى جۇرەگىنە جەتكىزۋ ءۇشىن قانشاما سۇراپىل كۇشتەردەن قىزعانىپ قورعاۋى سىردىڭ اسىلدىعىنا، ساقتاۋشىنىڭ بەرىكتىگىنە ءتانتى ەتەدى. بۇل سەزىمدى وتكىرلەپ، قۋات بەرىپ تۇرعان الگى مازمۇنىنا ساي الىنعان ولەڭدىك فورما: بەس جولدان تۇراتىن شۋماقتىڭ ءۇشىنشى جولىنىڭ بەسىنشى جولىمەن ۇيقاسۋى («ۇرلاندى» مەن «سىر قالدى»، «كارىدەن» مەن ء«الى مەن»)، ءسوز جوق، ولەڭ قۇرىلىسىندا سىرباي تاپقان جاڭالىق. وسى ۇلگىدە جازىلعان «تۋعان جەرىم، ىستىقسىڭ سەن ءبىرتۇرلى» دەگەن ولەڭى دە سىربايدىڭ توگىلىپ تۇرعان پوە­زيا مارجانىنا جاتادى دەپ بىلەمىن»، دەيدى اكادەميك.

قازاق پوەزياسى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان سوڭ جاڭا تىنىس الىپ، قايتا تۇلەدى. قاندى قىرعىننان امان-ەسەن ورالعان قاسىم، حاميت، سىرباي جانە ت.ب. مايدانگەر اقىندار وزدەرى كورگەن سوعىستىڭ قاسىرەتىن بۋىرقانىپ جازىپ، ەلدىڭ ەڭسەسىن كوتەردى. ولاردىڭ شىعارماشىلىعىندا وت كەشكەن ەرەن ۇرپاقتىڭ ءومىربايانى جىر بولىپ توگىلدى. سىراعاڭنىڭ ءوزى ءومىر مەن ءولىم بەلدەسكەن قاھارلى كۇندەردى باسىنان وتكىزىپ، مايداننان جارالى بولىپ ورالسا دا سوعىستىڭ قاسىرەتىن ولەڭمەن ءوردى. وتانسۇيگىشتىك پەن بەيبىتشىلىكتى تەبىرەنىپ تولعادى. وسى تۇرعىدان العاندا سىرباي ماۋلەنوۆ ورىس پوەزياسىنداعى سوعىس تاقىرىبىندا بىرەگەي تۋىندىلار تۋعىزعان م.لۋكونين، س.ورلوۆ، م.لۆوۆ، س.ناروۆچاتوۆ سەكىلدى اقىندار­مەن يىقتاسىپ تۇرادى.

مىسالى:

«مىڭ قولدار ساۋ بولسىن دەپ،

مەن ءبىر قولىمدى بەردىم.

مىڭ جولدار جالعانسىن دەپ،

مەن ءبىر جولىمدى بەردىم»،

– دەگەن جىر جولدارىندا قانشاما ما­عىنا سىيىپ تۇر. سونداي-اق «سوعىس­تان قايتقان سولداتتار» اتتى ولەڭىن وقىعاندا كوز الدىڭىزعا قاسىرەتتى جىلدار قابىرعاسىن قاۋساتقان اتا مەن انانىڭ، مايدانعا اتتانعان كوكەسىن ىزدەپ، جانارى جاۋتاڭداعان جاس بالانىڭ بەينەسى كوز الدىڭىزعا كەلىپ، جۇرەگىڭىزدى مۇڭ باسادى. تالانتتى تۇلعانىڭ وسى تاقى­رىپقا جازعان «ق ۇلىن» اتتى ولەڭىن اۋزى دۋالى ادەبيەت سىنشىلارى مەن قاتارلاس زامانداستارى جوعارى باعا­لادى. «بۇل ءوزى 17 جولدىق قانا ولەڭ، ولەڭ بولعاندا قانداي ومىرشەڭ، ورنەكتى، وتكىر سيۋجەتتى!

«شاشىراعان كوك جالىننان

بۇركىپ تەمىر،

ورماننىڭ ءىشى ۇرەيلى.

ال وتتىڭ ورتاسىندا

شىركىن ءومىر

ق ۇلىن بوپ كىسىنەيدى».

جاسارىپ، جاڭالانىپ، جاڭعىرىپ جاتقان دۇنيە-تىرلىك فيلوسوفياسى وسىنداي. «ولەڭنىڭ جۇرتتى نۇرلاندىرار سۇلۋلىعى، اسەرلەندىرەر اسەمدىگى» وسىنداي. سىربايدىڭ «ق ۇلىنى» – قازاق پوەزياسىنىڭ قاناتتى تۇلپارلارىنىڭ ءبىرى. ىزدەنگىش اقىننىڭ ىزگىلىك تەڭىزىنەن تەرگەن ىنجۋلەرى وسىنداي بولىپ كەلەدى»، دەيدى بەلگىلى اقىن مۇزافار الىمباەۆ.

شىن مانىندە، سىرباي ماۋلەنوۆ قازاق ولەڭىنە قۇبىلىس اكەلدى. ونى تۇرلەنتىپ، ءتۇرلى ىزدەنىستەرگە باتىل باردى. جانە ونى وقىرماندار دا جىلى قابىلدادى. اقىننىڭ سيۋجەتتىك جىرلارى دا كوركەمدىكتىڭ ۇزدىك ۇلگىلەرىنە اينالدى. وسى ىزەتتى ىزدەنىستەرى كەيىنگى جاس اقىندارعا ۇلگى بولدى. ادەبيەت سىنشىسى سەرىك قيراباەۆ اقىننىڭ ايگىلى «اق ءتۇن» ولەڭىن وسى جولداعى ىزدەنىسىنىڭ باسى دەپ پىكىرىن ءبىلدىردى.

«وندا سۋرەتتەلەتىن لەنينگرادتىڭ اق ءتۇنى ول ءۇشىن الەمنىڭ اپپاق نۇرىنداي ەلەستەيدى.

«اق ءتۇن –

الەمنىڭ اپپاق نۇرى.

اق ءتۇن –

قۋادى قۋىستاردان

كولەڭكە،

قاراڭعىنى.

اق ءتۇن –

جەتكەن تالاي جىل بولدىرىپ،

اتالاردىڭ اق ارمانى

اق ءتۇندى – اق ارماندى

تۇر قوندىرىپ:

لەنينگراد الاڭدارى،

نەۆا ارالدارى،

كرونشتاد قامالدارى،

سمولنىي جالاۋلارى».

ولەڭ تەك ءتۇر جاڭالىعىن قۋىپ كەتپەيدى، وندا كۇشتى مازمۇن، رۋح بار. لەنينگراد الاڭدارى، نەۆا ارالدارى، كرونشتاد قامالدارى، سمولنىي جالاۋلارى» دەگەن سوزدەرىمەن زاماننىڭ وزىق يدەياسىن دا تەرەڭ جەتكىزەدى»، دەيدى ايتۋلى عالىم.

عافەكەڭنىڭ سوزىمەن ايتقاندا، سىر­باي ماۋلەنوۆ شىعارماشىلىعى ىشىندە كوز تارتار مۇلكى كوپ، جيھازى مول ونەر سارايىنا ۇقسايدى. عاجايىپ تالانت يەسىنىڭ شىعارماشىلىعى سان قىرلى. ونى شاعىن ماقالامىزدا تاۋى­سىپ ايتۋ مۇمكىن ەمەس. سىراعاڭنىڭ اۋدارماشىلىق شەبەرلىگى دە – ۇلكەن مەكتەپ. ورىس جانە تۋىسقان حالىقتار ادەبيەتىنىڭ كلاسسيكتەرى ا.پۋشكين، م.لەرمونتوۆ، ن.نەكراسوۆ، ت.شەۆچەنكو، ۆ.ماياكوۆسكي، ا.بلوك، س.ەسەنين، ن.تيحونوۆ، م.شولوحوۆ، ءا.ناۋاي جانە ت.ب. شىعارمالارىن انا تىلىمىزگە شەبەر ءتارجىمالاپ، ادەبيەتىمىزدىڭ اسىل قازىناسىن بايىتتى.

* * *

سىرباي ماۋلەنوۆتى جۇرتشىلىق سونداي-اق تالانتتى پۋبليتسيست، بەلگىلى جۋرناليست رەتىندە جاقسى بىلەدى. ۇلتتىق ءباسپاسوزىمىزدىڭ دامۋىنا ايتارلىقتاي ۇلەس قوستى. سوعىستان كەيىنگى جىلدارى قوستاناي وبلىستىق گازەتىندە قىزمەت ىستەگەندە ەل ارالاپ، ەڭبەك ادامدارىمەن جۇزدەسىپ، ولار جايىندا كولەمدى وچەرك­تەر جازدى. اسىرەسە وتكەن عاسىردىڭ ەلۋىنشى جىلدارى «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى بولعاندا ۇلتتىق سانانى وياتۋعا زور ىقپالىن تيگىزدى. وسى جىلدارى كەڭەستىك ساياساتتىڭ قىلى­شىنان قان تامىپ تۇرعانىنا قاراماستان ۇلتقا قاتىستى ماسەلەلەردى باتىل كوتەردى. ول كەزدە ۇلت تۋرالى ءسوز ايتۋ قاۋىپ­تى ەدى. اقىرى ارداقتى ازاماتقا ۇلت­شىلدىق دەگەن ايىپ تاعىلىپ، قىز­مەتىنەن بوساتىلدى. «جۇلدىز» جۋرنالىن باسقارعاندا ادەبيەتىمىزدىڭ كەڭى­رەك ورىستەۋىنە جول اشىپ، جاستارعا جانا­شىر بولدى. سىراعاڭنىڭ ءازىل اڭگىمە­لەرىنىڭ ءوزى اڭىزعا اينالىپ كەتكەن. ازامات­تىق بولمىسىن دا زامانداستارى جوعارى باعالاعان. وتباسىلىق ومىردە دە كۇلجامال اپامەن ۇزاق تا باياندى ءومىر ءسۇردى.

قابىرعالى قالامگەر ءابىش كەكىل­باي ۇلى «سىرشىلدىق پەن سۋرەتكەرلىك سىربايى» اتتى ماقالاسىندا ءوز بۋى­نىن بالا كۇنىنەن سىربايشا وقۋعا، سىر­بايشا جازۋعا، سىربايشا سويلەۋگە ۇم­تى­لىپ وسكەن ۇرپاق ەكەندىگىن ايتىپتى.

«قازىرگى ادەبيەتتەگى الپىسقا كەلگەندەر مەن تومەنگى بۋىننىڭ بارلىعىنىڭ ادەبي بولمىسىندا سىربايدىڭ رۋحى، سىربايدىڭ اسەرى بار دەسەم، اسىرا ايتقان بولماسپىن. سىرباي – تەك ءوز مەكتەبى بار اقىن عانا ەمەس، قازاق پوەزيا­سىن جارقىراعان جاڭا كەزەڭگە كوتەرىپ بەرە العان كەمەل تۇلعا. بۇل تۇرعىدان كەلگەندە، سىرباي – قازاقتىڭ ۇلتتىق ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى. كلاسسيك دەگەن ۇعىم كەز كەلگەن كىسىگە ايتىلۋعا ءتيىس ەمەس. كەز كەلگەن دارىندى، تالانتتى ادام كلاسسيك بولا المايدى. تەك قانا ءوزى ەمەس، بۇكىل ۇلتتىق ادەبي بولمىسقا ءوزىنىڭ ءىزىن، ونەگەسىن تاستاعان ادام عانا وسىنداي اتقا لايىق بولۋعا ءتيىس. بۇل رەتتەن كەلسەك، قازىرگى قازاق پوەزياسىنىڭ كوش باسىنداعى ساربازدارى سىربايدى دا الدىمەن اۋىزعا الادى دەپ ويلايمىن»، دەپتى. اسىل اقىن تۋرالى اق جارىلىپ جازعان ءابىش اعامىزدان اسىرىپ ايتا المايمىز.

بيىل قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى سىرباي ماۋلەنوۆتىڭ تۋعانىنا 100 جىل تولادى. تورعاي توسىنەن قاناتتانىپ ۇشقان اقيىق اقىن قازاق پوەزياسىنىڭ كوگىندە ەركىن سامعادى. جارتى عاسىرلىق شىعارماشىلىق جولىندا ادەبيەت مايدانىندا ءونىمدى ەڭبەك ەتىپ، مول مۇرا قالدىردى. قىرىققا جۋىق جىر جيناعى جارىق كوردى. تۋعان حالقىنىڭ قۇشاعىندا باقىتتى عۇمىر كەشتى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، اقىننىڭ ءومىرى دە، ونەرى دە، ولەڭى دە قۇبىلىس دەر ەدىك.