اقش: قارۋ قولدانۋدا ساياسات جوق

تەحاس شتاتىنىڭ ۋۆالدە قا­لا­سىن­داعى روبب مەكتەبىندە بول­عان اتىس اقش-تا سۋىق قارۋعا قول جەتكىزۋ ماسەلەسىن قايتادان تالقىعا سالۋعا تۇرتكى بولدى. بۇ­گىندە اتىس قۇربانى بولۋ امەري­كالىقتار ءومىرىنىڭ «اجىراماس بو­لىگىنە» اينالعانداي. «1968-2017 جىل­دار ارالىعىندا 1،5 ملن ادام اتىس كەزىندە كوز جۇمعان، بۇل 1775 جىلى اقش تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن كۇ­رەسە ءجۇرىپ قازا تاپقان ساربازدار سانىنان الدەقايدا كوپ»، دەيدى ساراپشىلار. 2020 جىلدىڭ وزىندە عانا 45 مىڭنان استام امەريكا­لىق (قاساقانا كىسى ءولتىرۋ نەمەسە ءوزىن-ءوزى ءولتىرۋ) سۋىق قارۋدان قازا تاپقان.

«الايدا وسىنداي اۋىر ستا­تيستيكا­لىق مالىمەتتەرگە قارا­ماستان، كونگرەسس قارۋدى باقىلاۋ تۋرالى زاڭنامانى بىرنەشە رەت قابىلداي المادى. جالپى، اقش-تا قارۋدى قاتاڭ باقىلاۋ تۋرالى زاڭدار قابىلداۋعا كەدەرگىلەر كوپ»، دەپ مالىمدەدى تاۋەلسىز ساراپشىلار. «ويتكەنى بۇل – ساياسي ماسەلە. قارۋ قولدانۋشىلار وزدەرىنىڭ كونستيتۋتسيادا رۇقسات بەرىلگەن قۇقىقتا­رىن العا تارتىپ، قارۋ تۋرالى قاتاڭ زاڭدى قابىلداۋعا كەدەرگى كەلتىرۋدە»، دەپ تۇسىن­دىرەدى ولار.

وسى جىلدىڭ 4 ايىندا امەري­كادا 213 جاپپاي وق اتۋ وقيعاسى تىركەلگەن، ونىڭ اربىرىندە كەمىندە ءتورت ادام قازا تاپقان. ۋۆالدە قالاسىنداعى اتىستان ەكى اپتا بۇرىن قارۋلانعان تۇرعىن بۋف­فالوداعى (نيۋ-يورك) ازىق-ت ۇلىك دۇكەنىنە وق جاۋدىرىپ، 10 ادامدى جايراتىپ سالعان بولاتىن. قازا بولعانداردىڭ كوبى – افرو­امەريكالىقتار.

دۇنيە جۇزىندەگى جەكە قولدا­نىس­­تاعى قارۋلاردىڭ سانىن انىق­تاۋ قيىن بولعانىمەن، شۆەي­­تساريا­لىق جەتەكشى Small Arms Survey زەرتتەۋ جوباسىنىڭ مالىمەتتەرى 2018 جىلى اينالىمدا 390 ملن قارۋ بولعانىن كورسەتە­دى. ونىڭ باسىم بولىگى اقش حالقىنا تيەسىلى. ماسەلەن، ونداعى 100 تۇرعىنعا 120،5 قارۋدان كەلەدى، 2011 جىلى 100 ادامعا شاققاندا 88 قارۋ بولعان ەدى. بۇل كورسەتكىش الەمنىڭ باسقا ەلدەرى­مەن سالىستىرعاندا الدەقايدا جوعارى. سوڭعى بىرنە­شە جىلدا قارۋعا يەلىك ەتۋ ايتار­لىق­تاي وسكەن. بيىلعى اقپان ايىندا Annals of Internal Medicine جۋرنالى قارۋعا قاتىستى جاسا­عان زەرتتەۋىن جاريا­لادى. 2019 جىل­­دىڭ قاڭتارى مەن 2021 جىل­دىڭ ءساۋىرى ارالىعىن­دا 7،5 ملن امە­ريكالىق ەرەسەك، ياعني حالىقتىڭ 3%-ى قارۋدى العاش رەت يەلەنگەن دەپ كورسەتەدى زەرتتەۋ ناتيجەسى. جال­­پى اقش-تا قارۋ يەلەرىنىڭ جار­­­­ت­ىسىنا جۋى­عى – ايەلدەر، 40%-ى – قارا ءناسىل­دى ازاماتتار مەن يس­پاندىقتار.

وتكەن جىلى Morning Consult/Politico وتكىزگەن ساۋالداماعا ساي­كەس، امەريكا­لىقتاردىڭ 84 پا­يى­زى قارۋ ساتىپ الاردا جەكە دەرەك­تەرىنىڭ ءجىتى تەكسەرىلۋىنە قار­­سى ەمەس. ال Gallup جۇرگىزگەن ساۋالداما اقش تۇرعىندارى­­نىڭ 52%-ى قارۋدى قاتاڭ باقىلاۋ­دى قولدايتىنىن كورسەتسە، 35%-ى بۇ­رىنعىسىنشا قالۋ كەرەك­تى­گىن ايتقان. ساۋالداماعا قاتىس­قان­داردىڭ 11 پايىزى «زاڭ­داردى شەكتەۋدى ازايتۋ كەرەك» دەدى. وكىنىشتىسى، وسى از عانا پا­يىز تۇرعىنداردىڭ «تىلەگى» ورىندالىپ، بىرقاتار شتات قارۋدى قول­­دانۋعا قاتىستى قابىلدان­عان شەكتەۋلەردى الىپ تاستادى. مى­سالى، 2021 جىلدىڭ ماۋسىم ايىندا تەحاس شتاتىنىڭ گۋبەرناتو­رى گرەگ ەببوت شتات تۇرعىندارىنا ­ليتسەنزياسىز نەمەسە وقىتۋسىز ­اتىس قارۋىن الىپ جۇرۋگە مۇمكىن­دىك بەرەتىن زاڭعا قول قويدى. ­«وسى زاڭنىڭ «ناتيجەسى» ۋۆالدە­دەگى اتىسقا الىپ كەلدى»، دەيدى زەرت­تەۋ توبىنىڭ ساراپشىلارى.

اقش كونگرەسىندەگى دەموكراتتار ەلدەگى جاپپاي وق اتۋ سانىن ازايتۋعا باعىتتالعان قارۋ تۋرالى زاڭداردى قاتايتۋ تۋرالى وزگەرتۋلەر مەن تولىق­تى­رۋ­لارىن سەناتقا بىرنەشە رەت ۇسىنعان. اتاپ ايتساق، كونگرەسس 2013 جىلى كوننەكتيكۋت شتاتى نيۋتاۋن قالاسىنداعى سەندي-حۋك باستاۋىش مەك­تە­بىندەگى قاندى وقيعادان بىرنەشە اي وتكەن سوڭ، قارۋ-جاراق قولدانۋدى قاتاڭ با­قىلاۋ تۋرالى زاڭ جوباسىن قا­بىلداۋعا ارەكەتتەندى. الايدا رەس­پۋب­­ليكاشىلداردىڭ كوپشىلىگى زاڭ جوباسىنا قارسى بولعاندىقتان، زاڭ جوباسى سەناتتىڭ قاراۋىنا جەتپەدى. سەنات­قا جەتكەننىڭ وزىندە دە بۇل زاڭ جوبا­سىنىڭ قولداۋ تاباتىنىنا ساراپشىلار كۇمانمەن قارايدى. ويتكەنى دەموكراتتاردىڭ سەناتتاعى سانى قاجەتتى 60 داۋىس­قا جەتكىلىكسىز. دەموكراتيالىق پارتيا وكىلى، سەناتور دجو مان­چين دە سەيسەنبىدە قارۋدى باقى­لاۋ تۋرالى زاڭعا تۇزەتۋ ەنگىزۋدى قولدامايتىنىن ايتتى. «ويتكەنى بۇل زاڭنىڭ دا ناتيجەسىز بولاتىنى انىق»، دەيدى ساراپشىلار. الايدا دجو ءمانچيننىڭ بۇل ارە­كەتى دەموكراتتاردىڭ قارۋ تۋ­رالى زاڭداردى قاتايتۋ ارە­كەت­­تەرىنەن باس تارتادى دەگەندى بىل­­دىرمەيدى. وسى ورايدا كون­گرەس­­تىڭ قارۋدى باقىلاۋعا قاتىس­تى ارە­كەتسىزدىگىن قاتتى سىناعان سەندي-حۋك قاۋىمداستىعىنىڭ وكى­لى، كوننەكتي­كۋت شتاتىنان ساي­لانعان سەناتور كريس مەرفي سايلاۋ­شىلارعا ۇندەۋ تاستادى. «وسى جىل­دىڭ قاراشا ايىندا وتەتىن سايلاۋدا رەفورماعا قارسى رەسپۋبليكاشىلداردى كۇشتەپ شىعا­رۋعا مۇمكىندىكتەرىڭىز بار»، دەپ مالىمدەدى ول.

اقش-تاعى ۇلتتىق اتقىشتار قاۋىم­داستىعى (National Rifle Association) – ەڭ قۋاتتى قارۋ-جا­راق لوببيلىك توپ سانالادى. «ونىڭ ايتارلىق­تاي قوماقتى بيۋدجەتى كونگرەسس مۇ­شەلەرىنىڭ قارۋ-جاراق ساياساتى­نا قارسى تۇرۋلارىنا جول بەرمەي وتىر»، دەيدى الەم ساراپشىلارى.

ۇلتتىق اتقىشتار قاۋىمداس­تىعى­نىڭ تاريحىنا توقتالساق، بۇل ۇيىمدى 1871 جىلى ازاماتتىق سوعىستىڭ ەكى ارداگەرى «عىلىمي نەگىزدە مىلتىق اتۋدى ناسيحاتتاۋ جانە ىنتالاندىرۋ» ماق­ساتىندا قۇرعان. NRA-نىڭ ساياسي لوببيگە باعىتتالعان جولى 1934 جىلى ول ءوز مۇشەلەرىنە اتىس قارۋى تۋرالى الداعى زاڭ جوبالارى تۋرالى اقپارات جىبەرە باستاعاننان باس­تاۋ الدى. اتالعان قا­ۋىم­داستىق­تى قارۋدى باقىلاۋ تۋرالى ەكى نەگىز­گى زاڭعا – 1934 جىلعى «ۇلتتىق اتىس قارۋى تۋرالى» (NFA) جانە 1968 جىلعى «قارۋدى باقىلاۋ تۋرالى» قۇجاتتارعا (GCA) قولداۋ كورسەتىپ، 1970 جىلى GCA قابىلدانعاننان كە­يىن ساياساتقا ارالاسا باستادى. 1975 جىلى ­ول جاڭادان قۇ­رىلعان لوببيستىك ورگان – ­زاڭ شى­عارۋشىلىق ارەكەت ينستيتۋتى ار­­قى­لى ساياساتقا تىكەلەي اسەر ەتۋگە تىرىستى. 1977 جىلى قاۋىمداس­تىق قاراجاتىن زاڭ شىعارۋشىلار­عا باعىتتاۋ ماقساتىندا ءوزىنىڭ ساياسي ارەكەت كوميتەتىن قۇرادى. وسىلايشا، زاڭ شىعارۋشىلار­دى وزىنە باعىنىشتى ەتكەن NRA قا­زىر اقش-تاعى ەڭ قۋاتتى، مۇددەلى لوببيلىك توپتاردىڭ ءبىرى، ونىڭ بيۋدجەتى كونگرەسس مۇشەلەرىنە قارۋ-جاراق ساياساتىنا ىقپال ەتۋ ءۇشىن ماڭىزدى. قاۋىمداستىق­تىڭ اتقارۋشى ۆيتسە-پرەزيدەنتى – ۋەين لاپەر. الايدا قۇقىق قورعاۋشىلار قاۋىمداستىقتى ­با­­­قى­لاۋلارىنا الدى. قازىرگى ۋاقىت­­تا نيۋ-يورك پەن ۆاشينگ­تون پروكۋرورلارى ۇيىمدى تا­راتۋ ءۇشىن جوعارى باسشىلىق قايى­­رىم­دى­لىق قورىنداعى اقشانى جەكە شىعىندارعا باعىتتاۋ ار­­قىلى تەرىس پايدالاندى دەگەن ايىپ­تاۋلار تاعىپ، سوت ءىسىن جۇر­گىزۋدە. NRA بولسا قۇقىق قور­عاۋ­شىلاردىڭ بۇل ارەكەتىن «نەگىزسىز، قاساقانا جا­سالعان شابۋىل» دەپ سيپاتتادى.

NRA ەلدە قارۋ نەعۇرلىم كوپ بولسا، ەل سوعۇرلىم قاۋىپسىز بولادى دەگەن ۇستانىمدا. ول اقش كونستيتۋتسياسىنا وزگەرىس ەنگىزۋگە ۇسىنىلعان ازاماتتارعا ۇكىمەت­تىڭ باقىلاۋىنسىز قارۋ الىپ ءجۇرۋ قۇقىعىن بەرەتىن ەكىنشى تۇزەتۋلەردى قولداپ وتىر. سەندي حۋكتا 2012 جىلى بولعان اتىستى لاپەر «مەكتەپتە قارۋلى كۇزەتشىلەردىڭ جوقتىعىنان ادامدار قازا تاپتى» دەپ ايتقان ەدى. «وسىدان كەيىن ول سىنعا ۇشىراپ، قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ ىزىنە تۇسۋىنە سەبەپ بولدى» دەپ جازادى ساراپشىلار. ول جالپى قارۋعا يەلىك ەتۋدى شەكتەيتىن جەرگىلىك­تى، شتاتتىق جانە فەدەرالدىق زاڭ­­دار­دىڭ كوپشىلىگىنە ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسى. مىسالى، ول پولي­تسيا تار­كىلە­گەن مىلتىقتار­دى قاي­تا ساتۋدى قولداپ، «قارۋدى جويۋ – ولاردى ىسىراپ ەتۋ» دەپ مالىمدەدى.

قاۋىمداستىقتىڭ بيۋدجەتىن سارالايتىن بولساق، ۇيىم قارۋ-جاراق ساياساتىنا اسەر ەتۋ ءۇشىن جىلىنا شامامەن 3 ملن دوللار جۇمسايدى. ماسەلەن، 2014 جىلى ونىڭ لوببيگە جۇمساعان سوماسى 3،3 ملن دوللاردى قۇراعان. «وسى ۋاقىتقا دەيىن وسى ماقساتقا جىل سايىن تۇراقتى قارجى ءبولىپ، ونى رەسمي تۇردە جاريالاپ كەلەدى»، دەيدى ساراپشىلار. سونىمەن قاتار، ساراپشىلار NRA ءوزىنىڭ ساياسي بەلسەندى مۇشەلەرى ارقىلى ايتارلىقتاي ىقپالعا يە ەكەنىن اتاپ كورسەتەدى. ۇيىمدى جاقتاۋشىلار قاتارىن­دا جوعارى لاۋازىمدى تۇلعالار بار، سونىڭ ىشىندە اقش-تىڭ بۇ­رىن­عى پرەزيدەنتى ۇلكەن دجوردج بۋش، بۇرىنعى ۆيتسە-پرەزيدەنتكە ۇمىتكەر سارا پەيلين جانە كينو اكتەرلەرى توم سەللەك پەن ۆۋپي گولدبەرگ بولدى. ال اكتەر چارل­تون حەستون 1998-2003 جىلدار ارا­لىعىندا NRA پرەزيدەنتى قىزمەتىن اتقاردى.

P.S. اقش پەدياتريا اكادەمياسى 2021 جىلى جاريالاعان جەكە زەرتتەۋىندە پاندەميا كەزىندە بالالار مەن جاسوسپىرىمدەردىڭ قارۋ قولدانۋ كورسەتكىشىنىڭ جانە ولار تاراپىنان جاسالاتىن قىلمىستىڭ وسكەنىن ايتادى. قولىنا قارۋ الىپ، مەكتەپ وقۋشىلارىنا اشىق وق جاۋدىرعان كۇدىكتى جاسوسپىرىمدەردىڭ بارلىعى دەرلىك وقيعا ورنىندا پوليتسيانىڭ قارسى باعىتتالعان وعىنان قازا تابادى. امەريكالىق قۇقىق قورعاۋشىلار بەيبىت حالىققا وق جاۋدىرعانداردى وسىلاي جازالايتىن سەكىلدى...