ءدۇلدۇلدىڭ شابىسىنداي «دۇنيە شىركىن...»

تۋمىسىنان دا، تۇلعاسىنان دا ونەرپازدىق، سۋرەتكەرلىك، سۋرەتشىلدىك، وي مەن سوزگە، ءمولدىر، تازا، نازىك سەزىمگە ىنتىزارلىق تولىق بوي كورسەتكەن يليا اعا جاقانوۆتىڭ وي-ساناسىندا، مي قازانىندا، كوڭىل سارايىندا قۇداي جاراتقان كەڭىستىكتىڭ مىڭ سان بوياۋ تۇستەرگە بولەنگەن كورىنىستەرى، سيقىرلى، كەرىم-كەربەز سۋرەتتەرى، اۋەزدى، بەينەلى، جاندى دىبىستارى، جالىندى وتتاي جايناعان ءومىر تاجىريبەسىنەن، ارمان-قيال، ماقتانىڭ دانىندەي كوڭىل دۇنيەسىنەن جيعان-تەرگەن دانالىق مونشاقتارى ءبىر مەزەتتە التىن بالىق ۇيىرىندەي شو­عىر­­لانىپ، نۇرى شالقىعان تۇتاس ءبىر ساۋلەلى قۇبىلىسقا اينالعانداي. ايدا اياق، جىلدا جىلىك جوقتىقتان با ەكەن، بەينە ءبىر ساعىم سياقتى «دۇنيە شىركىن» قۇبىلىپ، قۇلپىرعان ساۋلەتىمەن قىزىقتىرىپ، وزگەشە وزەۋرەتىپ، قۇلشىندىرىپ، سوققان جەلدەي لەزدە بۇلدىرلاپ-سۋدىرلاپ وتە شىعارىن ەستى سەزىمپاز جان ەرەكشە تۇيسىنەرى، تۇسىنەرى حاق. قىدىردىڭ قايناپ شىققان بال بۇلاعى ەسىلىپ اققان، ارعىماعى كوسىلىپ شاپقان عالامات ۇلى دا­لاسى، ماڭگىلىككە قادام باس­قان قاسيەتتى ەلى – قازىنالى جەرى – ىلەكەڭنىڭ بەرەكەلى وي-تولعانىستارىنىڭ نەگىزگى قازىعى. ول تابيعاتپەن شۇيىركەلەسەدى، رۋحاني دۇنيەسىن بايىتادى، ءسويتىپ، سۇلۋلىق، ءومىر-تىرشىلىك الەمىنە وي كوزىمەن ۇڭىلەدى، سەزىم تىلىمەن سويلەتەدى. ەگەر دە ەركە ەسىلدىڭ جاعاسىندا سارىارقانىڭ جۇپار اۋاسىنان راحات تاۋىپ تۇرىپ، ۇلى داريا ەدىل-جايىعىن ۇزدىگە ساعىنادى. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ساي-سۇيەگى ەدىل-جايىق دەپ سىرقىراسا، جان تىلەگى سوناۋ قارت قاراتاۋ بويىندا ق ۇلىن-تايداي تەبىسىپ وسكەن بالعىن داۋرەننىڭ كۋاگەرى مىرزاتاي جولداسبەكوۆتىڭ:

داۋرەن كوشىپ

بارادى قارايلاماي،

قۇبىلادى كۇن سايىن

 قالاي-قالاي! –

دەيتىن «دۇنيە شىركىن» ءانىنىڭ وسى ءبىر مەيلىنشە كەلىستى، سىپايى، سۇلۋ لەبىزدى جولدارى جان ­جۇيەسىن سولقىلداتىپ بوساتىپ، قايران، سول ءبىر بازارلى شاق­تىڭ قايىرىلماس كۇندەرى ەلەستەپ، «تاڭعاجايىپ ەرتەگى دۇ­نيەسىنە قىزىققانداي»، ەجەلگى ۇلى مەكەننىڭ ۇلاعاتتى ۇلى سارىندارىنا، دابىلدى دۇبىرلەرىنە دەن قويعانداي حال كەشتىم، تەلەگەي سىرعا كەنەلدىم دەپ جومارت پەيىلدى، مەيىرلى، بەرەكەلى ىلەكەڭ...

«دۇنيە شىركىن!» وسى ءبىر تىركەس – ادام ءومىرىنىڭ، جالعان دۇ­نيەنىڭ قيماس ءبىر كەرەمەت ءساتى­نىڭ زاتتى سيپاتتاماسى. سول سەبەپ­تى «ارناۋلى تاۋسىنشاق كۇندى» ەل جۇگىن ارقالاعان ەرلەرشە ماعى­نالى وتكىزۋ – پارىز. ءبىر ءسوز ءبىر ءسوزدىڭ قۋعىنشىسى دەگەندەي، مىرزاتاي جولداسبەكوۆتىڭ «دۇنيە شىركىن» جانە يليا جاقانوۆتىڭ «ەدىل-جايىق» اندەرىنىڭ اسەرىنەن ۇلت پەرزەنتى، قازاق ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى ساكەن سەيفۋلليننىڭ:

1) ۇزىن اققان ەدىل مەنەن جايىعىڭ!

تالاي ەرلەر ورلەي سالعان قايىعىن!

2) بار ادامزات تىنباي جورتقان قۇمىرسقا،

كورىنسە دە شىركىن ءومىر تىم قىسقا! – دەيتىن فيلوسوفيالىق وي-سىلەمدەرى كوڭىلىمە ساپ ەتە ءتۇستى.

يليا جاقانوۆتىڭ «دۇنيە شىركىن...» دەيتىن ەسسە-ەلەگيا­سىن وقي باستاعاندا-اق ادام قيالىن سەگىز قيىر شارتاراپقا شارىقتاتادى، قيساپسىز اسەرلەر، وراسان سۋرەتتەر، سيمۆوليكالىق اسسوتسياتسيالار تۋىنداتادى. قاس شەبەر ويماق تاڭداماس. ءوز ءىسىنىڭ، ويىنىڭ شەبەرى ىلەكەڭ: «سوڭعى كەزدەردە مىرزاتايدىڭ وسى ءانى ەسىمنەن شىقپايتىن بولدى. ۇيدە وتىرسام دا، جايىقتى جاعالاپ جۇرسەم دە، ۇزىن جولدا تەربەلىپ ساپار شەگىپ كەلە جاتسام دا، ءيا، كەيدە دۋىلداسقان كوڭىلدى توپتىڭ ورتاسىنا كەز بولىپ قالسام دا ەشبىر دۋ-دۋدى ەلەمەي، جۇرەك پەرنەم بۇل ءاندى تامىلجىتىپ شەرتەدى دە جۇرەدى، مەنى دۇنيە شۋى­نان بولەكتەپ»، دەپ تەبىرەنەدى. نەلىك­تەن؟ نە سەبەپتەن؟ تابيعات كوكتەمدە جاڭعىرىپ-جاڭارىپ، كورىكتەنىپ، تامىلجىپ، ءبۇر جارىپ، گۇلدەنەتىنى سياقتى، ادام بالاسى ۋىزداي ۋىلجىعان بالاۋسا شاعىندا ءومىر، تىرشىلىك، دۇنيە قۇبىلىستارىن تاپ-تازا كۇيىندە قابىلداپ، ساناسىندا تايعا تاڭبا باسقانداي، دۇعالى ءسوز وشپەس ءىز قالدىراتىنىنان دا بولسا كەرەك-ءتى. راسىندا، قاندى كويلەك ىشىكتىڭ ىشكى باۋىنداي اينىماس دوسى، مۇراتتاسى مىرزەكەڭنىڭ سول ءبىر كەزدەگى بولمىس-ءبىتىمى، كوزقاراسى، ىنتا-زەيىنى، ءىس-ارەكەتتەرى كوز الدىندا. ول – مەكتەپتەگى قابىر­عا گازەتىنىڭ رەداكتورى. جاس ناۋ­­شا پوەزيا مەن مۋزىكاعا سون­­شا­لىقتى قۇشتار ەدى. 6-سىنىپ­تا گارموندا ويناعان. گەتە، پۋش­كين، لەرمونتوۆ، اباي جىرلارىنا مەيىرلەنىپ، جاتقا سوققان. ءوزىنىڭ وي-پىكىرىن اقىنشا تولعاپ، ورنەكتەپ-مانەرلەپ شابىتتى جەت­كىزگەن. ءان-كۇيگە دەگەن تانىم-پايىمى دا وزگەشە بولعان. اسەرشىلدىگىن ايتساڭىزشى! زا­دىن­دا اقىلدىڭ، ويدىڭ، قيال­دىڭ، دۇنيەتانىمنىڭ گۇلدەنىپ كور­كەيۋىنە اسەرشىلدىكتىڭ جويقىن ىق­پال جاسايتىنى داۋسىز.

ىزگىلىگى مەن بىلىمدىلىگى جاراسىم تاپقان ماتەماتيك، فارابيتانۋشى اۋدانبەك كوبەسوۆ، ورىس ءتىلى مەن ادەبيەتىنىڭ مايتالمانى الكەن جىلقىايداروۆ پەن شىنار سارىباسوۆا، تاربيەشى ۆلاديمير ستەپانوۆيچ پۋشكارەۆ («يگراي...يگراي! ۋ تەبيا سلۋح حورو­شي...مولودەتس!» دەيدى ەكەن) سياقتى ۇستازدارىنان ءتالىم ال­عان، دانالىعىنا، كىسىلىگىنە قانعان.

قايراتكەر، ۇستاز، تۇركىتا­نۋشى، ەلشى مىرزاتاي جولداس­بەكوۆتىڭ، ياعني يليا جاقانوۆشا ايتقاندا، ء«ىرى تۇلعاعا اينالعان عۇلامانىڭ» ءومىر جولىن، شىعار­ماشىلىق ونەرناماسىن، اسىرەسە كومپوزيتورلىق ەرەكشە قابىلەت-قارىمىن بايسالدىلىقپەن بايان­­­دايدى. جاس جايناق مىر­زاتاي جولداسبەكوۆ بويىنداعى زەردەلىلىك، جەتەلىلىك، قابىلەت­تىلىك، رۋحاني سۇلۋلىق، اسەرشىل­دىك كيەلى توپىراقتان، جاقسى ورتادان، تامىر-تەكتەن بۇيىرعان قاسيەت ەكەنىن، ياعني «كوڭىل سان­دى­عىندا ءبىر باعا جەتپەس ءدۇر­دىڭ ء(ىنجۋ، يمان)» قالايشا كەمەل­دەنگەنىن، كوسىلە سامعاعانىن جارقىن ايعاق-دالەلدەرمەن جۇ­زىككە قاس قوندىرعانداي ەتىپ سويلەتەدى. سەبەبى كۋاگەردىڭ بايلامى – اقيقاتتىڭ ايعاعى.

ءان مەن كۇي – «حالىقتىڭ بەت-بەينەسى، مىنەز-قۇلقى، ءبىتىم-بولمىسى، جانى مەن جۇرەگى، ويى مەن سەزىمى»! اتىراۋ شاھارىندا، دراما تەاترى ساحناسىندا «مۋ­زارت» توبىنىڭ مۇزبالاعى، جىگىتتىڭ جامپوزى مەيرامبەك بەسپاەۆ «دۇنيە شىركىندى» بابىمەن بالبىراتىپ شىرقاعاندا، ىلەكەڭنىڭ كوڭىلىنە قايتىپ ورالماس التىن داۋرەن، وتكەن كۇننىڭ ساۋلەلى، شۇعىلالى ەلەستەرى كولبەڭدەيدى.

يليا جاقانوۆتىڭ سيپاتتاۋىنشا، «جانعا جايلى لەبىزى­مەن»، «جۇمساق سويلەيتىن ادەتى­مەن» مىرزەكەڭ بىزدەر وقى­عان كىتاپتارىمىز، ۇلى تۇلعالا­رىمىزدىڭ قادىر-قاسيەتىن باپپەن تالعاپ، وزىنەن-ءوزى جۇيەسىن تاۋىپ، اڭگىمەنىڭ ءبىر تۇسىندا مۇحتار ومارحان ۇلى اۋەزوۆتىڭ 1-كۋرستا «قازاق حالقىنىڭ اۋىز ادەبيەتى»، 2-ءشى كۋرستا «اباي­تانۋ جانە «ماناستانۋ» دەيتىن ارناۋلى كۋرستارى، 3-كۋرستا «كسرو حالىقتارى ادەبيەتى» ءپانى بو­يىنشا تەرەڭنەن قوپارىپ، تامىل­جىتا وقىعان لەكتسيالارىندا عۇلاما داريا اۋەزوۆ قازاق حالقىنىڭ ەپيكالىق مۇراسى، ەرتەگىلەرى، اڭىز اڭگىمەلەرى، تاريحي ءھام تۇرمىس-سالت جىرلارىنان باستاپ، شىعىستىڭ، باتىستىڭ جانە ورىس حالقىنىڭ ەپوسى مەن فولكلورى، الەمدىك ميفولوگيا، العاشقى قاۋىمدىق مادەنيەت، ەتنوگرافيا، انتيكا ادەبيەتى، گرەكيا تاريحى، گومەر شىعارماشىلىعى، شىڭعىسحان مەن ءامىر تەمىر تۋرالى اڭىزدار جايىندا، سونىمەن قاتار اتاقتى وقىمىستىلار، ا.ن.افاناسەۆ، ۆ.ۆ.بۋسلاەۆ، ورەست ميللەر، يۋ.سوكولوۆ، ا.ن.ۆەسەلوۆسكي، ە.ب.تايلور، دج.دج. فرەيزەر، ا.ن.پىپين، گ.ن.پوتانين، ي.تروتس­كي، كراۋ­زە، ستاسوۆ، گۋد­زي، ۆ.م.جير­مۋنس­كي، ۆ. شكلوۆسكي، پروپپ سىن­دى ءبىلىمپازداردىڭ تەو­ريا­لىق وي قيسىندارىن، تول­عام-باي­لام­دارىن، اسىرەسە «اباي­تانۋ» بويىنشا تەبىرەنە وقى­عان دارىستەرىنىڭ تاڭعاجايىپ تاريحي-كوركەم سىرلارى، «اباي جولى» ەپوپەياسىنىڭ تۇتاستاي بەل ومىرتقاسىنا اينالعان جانە دە وعان ەنبەگەن قىم-قيعاش قيساپسىز وقيعالاردى، كول-كوسىر، سەل-سەل تاريحي ايعاقتاردى ناق-ناعىمەن باجايلاپ ءتۇسىندىرۋى نە دەگەن شەبەرلىك، تاپقىرلىق دەسەڭىزشى!

ءححى عاسىردىڭ مۇناراسىنان وي كوزىمەن، ساعىنىشتى كوڭىلمەن بارلاعاندا، 1955-1960 جىلدار­دا كازگۋ-ءدىڭ قابىرعاسىندا ءبىلىم بۇلاعىنان سۋسىنداپ جۇر­گەن شاقتاردا كوسەمدەر توبى­نىڭ بىرەگەيى، اقىل-ويدىڭ تەلە­گەيى، ۇلتىمىزدىڭ داناگويى م.اۋە­زوۆتىڭ شامشىراق تۇل­عا­سى، قازاق تەاترى ونەرى تارلان­دارىنىڭ سوم بەينەلەرى، شىن مانىسىندە، ولار «عارىشتاعى جۇل­دىزدارداي بيىكتەپ، قۇدى­رەت­تەنىپ» بارادى ەكەن-اۋ! ۋني­ۆەر­سيتەتتە دراما ۇيىرمەسى ۇيىمداستىرىلعان. 1956 جىلى مىرزاتاي جولداسبەكوۆ باستاعان كۋرستاستار م.اۋەزوۆتىڭ «ايمان-شولپان» سپەكتاكلىن ساحنالاعان.

رەجيسسەر ساپارعالي ءشارىپوۆ يليا جاقانوۆ پەن ەركىنباي اكىمقۇلوۆتى م.اۋەزوۆتىڭ قا­را شاڭىراعىنا جۇمساپ، 1934 جىلدان بەرى تەاتر ساحناسىن­دا قويىلماعان «ايمان-شول­پان» پەساسىن الدىرعان. الى­­بەك رولىندە – اكادەميك ومىرزاق ايتباەۆ، جاناق اقىن­دى يليا جاقانوۆ، ايمان رو­لىن­دە – مىر­زەكەڭنىڭ جارى ءما­ريا وي­ناعان. ءماريا تاتەمىز م.اۋە­زوۆتىڭ «قاراكوز» پەساسىن­دا مارجاندى، «اباي» ترا­گە­ديا­سىندا – اجاردى، ب.ءماي­ليننىڭ «شۇعانىڭ بەلگىسىندە» – شۇعانى سومداعان. ونەرگە قۇرمەت دەگەن وسى. ناعىز ساپ تازا ۇلتتىق-رۋ­حا­ني قۇندىلىقتار، «ىشكى جان دۇنيەسى باي ينتەلليگەنتتىڭ ين­تەل­لەكتىسى كەڭ تىنىستى، تەرەڭ ءارى بيىك بولعان سايىن قوعامنىڭ دا باعى جانادى»، دەيدى. ول مىر­زاتاي جولداسبەكوۆ جايىندا تەڭىزشە تەبىرەنگەن، كوك نوسەردەي سەلدەتكەن. مىرزاتاي دوسىنىڭ تارتقان كۇيىنە دەن قويعان ىلەكەڭ: «بۇل قانداي كۇي؟» دەگەنىندە: «سارىن عوي...ايتەۋىر، وسىلاي شەرتەم» دەپ، بويىن جاسىرعان تۇلپارداي جۇمباق كۇيدە وتىرادى ەكەن. بۇل دا سايىپقىرانعا لايىق ساليقالى مىنەز-اۋ!

جۇرەگى سىرعا، جىرعا تولى مىر­زەكەڭ ونەرى كەڭ ءورىس تا­ۋىپ، اسىل جۇرتىنا ءمالىم بولىپ، ەلدىڭ نۇر نازارى وعان اي­رىقشا اۋدى. بۇنىڭ ۇستىنە ەل­شىل­دىك، مەملەكەتشىلدىك ىستە­رىمەن، VII-VIII عاسىرلارداعى ورحون ەسكەرتكىشتەرىن، ياعني ۇلت ادەبيەتىنىڭ ءتۇپ-نەگىزىن تۇبەگەيلى زەردەلەۋىمەن، ۇستازدىق ەڭبەگىمەن ەلدىڭ تورىندە، عىلىم-ءبىلىم، ونەر كوگىندە التىن ەمەندەي تامىرىن تەرەڭگە بويلاتىپ اسقاقتاتادى.

ۇلت رۋحانياتىنىڭ شى­راق­­­شىسى يليا جاقانوۆ «دۇ­نيە شىركىن» اتتى ەڭبەگىن مىر­زاتاي جولداسبەكوۆتىڭ تۇ­­تاس­­تاي كومپوزيتورلىق-يمپرو­ۆيزاتورلىق شىعارماشىلىعىنا ارناپ، ءاربىر انىنە، ءاربىر كۇيىنە، تۇقىم-جۇراعاتىنا، ءونىپ-وسكەن ورتاسىنا، ۇلگى-ونەگە العان ۇز­دىك داستۇرلەرى مەن مەكتەبىنە، قايىرلى-قۇتتى قادامدارىنا ءادىل سيپاتتاما بەرىپ وتىرادى.

الدىمەن التىن كوڭىلىنەن، جالىندى جۇرەگىنەن ءدۇر توگىل­گەن كۇمبىر كۇمىس كومەيلى، جەز تاڭداي اناسى قالدىكۇل ىرىس­قۇلقىزىنىڭ ء«اي-ۋگاي، ارماندامىن جاراتقانعا»، «بەدەل-اي، بوپەم-اي»، ء«سىرلاۋ – ءلايلىم، ءليلايىم» دەيتىن حالىقتىق-فول­كلورلىق نەگىزدە تۋعان اندەرى، ياعني سىر دەستەسى ءححى عاسىرعا ۇيادا كورگەنىن قياعا تابيعي، ءمىن­سىز قالپىمەن جەتكىزگەن مىر­زەكەڭنەن اينالدىق! ەستىلىكپەن، قۇمارلىقپەن تىڭداپ، كوڭىلگە توقىپ تولعاندىق! «مىرزاتايدىڭ حالىق مۋزىكاسىنا قانىق جۇرە­گى... حالىق اندەرىنىڭ جانعا جايلى سوزدەرىندەي تەبىرەنىستى ولەڭ شۋماقتارىن سىرلى سەزىممەن ۇيلەستىرە جازىپتى» دەپ تەبىرە­نەدى ءان-كۇي ونەرىنىڭ بىلگىرى – ىلەكەڭ.

مىرزەكەڭنىڭ تۇيعىنداي تۇ­لەپ ۇشقان ەلى – ءان قونعان، كۇي قونعان، بەرەكە-بىرلىك سالتانات قۇرعان، بي-شەشەندەر، بىلگىرلەر، دۇلدۇلدەر كەمەڭگەرلىك كەڭەس ۇيىمداستىرعان جۇماق تورىندەي ولكە.

قويناۋى قاراتاۋدىڭ

قاراعايلى، ءاي-ۋگاي،

قالىڭ ەل قاراتاۋدى

پانالايدى.

ءاي، ۋگاي،

ارماندامىن جاراتقانعا.

ساحارانىڭ جايناعان وزگەشە ءبىر قىرمىزىسى قالدىكۇل انا­سىنىڭ وسىناۋ لەبىزىندە اتالى-باتالى اتامەكەن كەلبەتى بار. ونەرلى جۇرتىنىڭ تۇنىپ تۇرعان سىرى مەن تاريحى بار.

ىلەكەڭ ءوز كىتابىندا وي-تولعا­نىستارىنىڭ «قازىعى بولاتىن باس پىكىر» رەتىندە مىرزاتاي جول­­داسبەكوۆتىڭ: «... قاراتاۋ­دىڭ تە­رىسكەي جاعىنداعى قاناتتى قىزىل، ءبازىل، ۇشبۇلاق – ءبارى دە ەسكى تاريحتىڭ كۋاسى... بورىقازعان، تاڭىرقازعان قورعاندارى ادام بالاسى تاريحىندا سوناۋ ەسكى داۋىردەن بىزگە جەتكەن قۇدىرەتتەر. كوكتالدىڭ بويى قاپشاعاي – قالىڭ تاڭبالار، جازۋ-سىزۋلار، سۋرەتتەر ەدى» دەگەن شىنايى جازبالارىنا جۇگىنەدى.

راسىندا، تالاس، تاراز توپى­را­عى – دۇنيەنىڭ ازان-قازان الاپات وقيعالارى دۇركىرەپ-كۇر­كىرەپ وتكەن قاستەرلى ايماق. مۇ­نى ايتىپ وتىرعان سەبەبىمىز، م.جولداسبەكوۆ 1969 جىلى «كو­نە تۇركى ەسكەرتكىشتەرىنىڭ قا­زاق ادەبيەتىنە قاتىسى» دەگەن تاقىرىپتا كانديداتتىق ديسسەرتاتسيا قورعاعان-دى. وسى سۇبەلى ەڭبەگىندە تۇركى قاعاناتىنىڭ قاھارماندارى: بۇمىن، ەستەمي، تونىكوك، كۇلتەگىن، بىلگە قاعان، جىراۋ، ساياساتكەر، ويشىل يول­لىع-تەگىن تۋراسىندا بيلەرشە تولعانعان-دى. سولاردىڭ ىشىندەگى جوعارى ءبىلىمدى ەستەمي قارا ەرتىس پەن ىلە، شۋ، تالاس، تاراز ارالىعىندا 552-575 جىلدارى بيلىك قۇرعان-دى. ۇلى بيلەۋشى ەستەميدىڭ جازعى رەزيدەنتسيا­سى تالاس وزەنىنىڭ بويىندا ورنا­لاسقان-دى. ول ۆيزانتيامەن وداق­تاسىپ، ۆيزانتيالىق ەلشى­لەر زەمارحتى، ەۆتيحانى، ۆالەن­تينانى، حەروديانانى، پاۆەل كيليكيسكيدى قابىل­داعان. كورەگەن ەستەمي تالاس وزەنى بويىنداعى ورداسىندا پەرسيا ارقىلى قىتاي مەن ۆيزانتيا اراسىندا ەركىن جىبەك ساۋداسىن جاساۋدى ۇيىمداستىردى. بۇل رەت­تە ايتايىن دەگەنىم، ەستەمي رۋحىنىڭ ءبىر ۇشقىنى تالاس تو­پىراعىندا قايتا ءتىرىلىپ، جان­دانىپ، م.جولداسبەكوۆ ەڭبە­گى ارقاسىندا گۇلدەپ، وركەن جاي­عانداي، كەڭ ءورىس تاپقانداي.

XVIII عاسىردىڭ ىشىندە مىر­زاتاي جولداسبەكوۆتىڭ بەسىنشى اتاسى «ەلدىكتى، تەكتىلىكتى تەرەڭ­نەن تولعايتىن» تەمىر ءبيدىڭ كوشى سىر بويىنان اق پاتشانىڭ تەگەۋرىندى باسقىنشىلىعىنان وڭتۇستىككە ىعىسىپ، تالاستىڭ جاعا­سىنداعى ۇشارالعا جەتۋى سونشالىقتى ماعىنالى ساپار. سونداي-اق ساڭىرىق باتىر مەن ۇلبيكە اقىن تۋرالى مالىمەتتەر دە وقىرماندى قىزىقتىرادى. ءيىنى كەلگەندە، مىرزاتاي جول­داس­بەكوۆتىڭ «كۇندەرىمنىڭ كۋاسى» (استانا، «كۇلتەگىن»، 2012. V-توم، 1-2 كىتاپ) كىتاپتارىنداعى ادەبي-تاريحي، مادەني دەرەكتەردى سويلەتىپ وتىرادى. «بالا بولىس» اتانعان، قارا ءۇزىپ شىق­قان قاتاردان، كوپتى كورگەن، كوكىرەگىنە تۇيگەن، جيعان-تەرگەنى دە ولشەۋسىز م.جولداسبەكوۆتىڭ: «مەن سۇگىردى ەكى رەت كوردىم. سۇ­گىر كۇيشى قارشىعاداي عانا قا­عىلەز، رەڭى اقسارى، ءجۇزى جۇم­ساق، جۇقا كىسى بولاتىن. كوپ سويلەمەيتىن تۇيىق كىسى ەدى» –دەگەن پىكىرىن تىلگە تيەك، ويعا جيەك ەتە وتىرىپ، ايتپەنبەت، ءشامشىلدا، ءمادى، بورانقۇل كۇيشىلەر حاقىندا وي تولعايدى. م.جولداسبەكوۆتىڭ رۋحاني كەل­بەتى ەل ونەرپازدارىنىڭ ۇلت­تىق بەت-بەينەسىمەن تامىر­لاس-تاعدىرلاس. تالاپتى، تالانت­تى ەر حالىقتىق-پوەزيالىق وزىق داستۇرلەرىنىڭ رۋحىندا قانات­تانعان، ونەردىڭ شىرقاۋ بيىگىنە قادام باسقان. ول جاستايىنان ومىرگە، ونەرگە مازداۋ ءۇشىن كەل­گەنىن بەك تۇسىنگەن، سوعان تاۋە­كەلدەپ بەل بۋعان.

ء«ان – جۇرەكتەن تۋادى، كۇي – كوڭىلدەن تۋادى» دەپ افو­ريستىك وي جۇيەسىمەن تول­عا­­عان م.جولداسبەكوۆتىڭ «تو­تى­قۇس»، «دۇنيە شىركىن»، «قىز داۋرەن – اقبوتا»، «بايتەرەك»، «اتانعانىم مىرزاتاي ەل ارقا­سى»، «سەن بولماساڭ» دەيتىن اندەرىنىڭ جازىلۋ تاريحى، گار­مو­نيالىق ىشكى ۇيلەسىمى، ارحيتەكتونيكاسى، فورماسى، شى­عا­رىمپازدىق زەرتحاناسى، پوە­زيالىق قادىر-قاسيەتتەرى، سيمۆو­ليكالىق، پوليفونيالىق سيپاتتارى، فيلوسوفيالىق قىرلارى ساليقالىلىقپەن تەرەڭ تالدانادى. مەيلىنشە ۇعىنىقتى، جاتىق، تابيعي. تانىمدىق، تاعلىمدىق ءمانى ايرىقشا.

كوڭىلى جۇيرىك يليا جاقانوۆ ءجۇز ويلانىپ، مىڭ تولعانىپ جازعان ەڭبەگىندە «قوسباسار» كۇيىنىڭ سىرى مەن سىمباتىن، ىشكى قۇپيا اعىس-تولقىندارىن، كوركەمدىك ءمانى مەن ءمانىسىن، داستۇرلىلىك پەن جاڭاشىلدىق قىرلارىن بىلگىرلىكپەن تالدايدى. بۇل كۇيدە كونە تاريحقا دەگەن تاماشا كوزقاراس بار. دۇنيە، زامان، مەزگىل جايلى وي-سارىندارى بار. ول ويىن بىلايشا ساباقتايدى: «قوسباسار» – ۇشى-قيىرى جوق تولعانىس. مىرزاتايدىڭ عىلىمي ەڭبەگىن وقىعاندىقتان با، ەرەكشە تاڭعالعانىم – بۇل كۇي مەنى مونعولدىڭ بوز مۇنار تاۋلارىنا... ونىڭ ەتەگىندەگى كەڭ اڭعار – ورحون وزەنىنىڭ جاعاسىنا الىپ بارادى». جانە دە كۇي تا­بي­عاتىنىڭ ەرەكشەلىكتەرى مەن شەبەرلىك قولتاڭباسىن دا با­تىل ايقىندايدى، «ناعىز يم­­پ­رو­ۆيزاتسيانىڭ ايشىقتى ۇلگى­لەرى» ەكەنىن، سونىمەن بىرگە ونەر زەرتتەۋشىسى اسپاپتىق مۋزىكا تاريحىنداعى «قىرىق بۋىن قوسباسار» جايىنا، اتاپ ايتقاندا، ارقا ەلىندە شەرتپە كۇيدىڭ ءپىرى تاتتىمبەت باستاعان توقا، اققىز، قىزداربەك، ءابدي، سەمبەكتەردىڭ كۇيشىلىك ونەرى، سونداي-اق قاراتاۋ بويىنداعى داڭقتى سۇگىر قالىپتاستىرعان مەكتەپتىڭ وكىلدەرى ءمادي شاۋ­تيەۆ، جاپپاس قالامباەۆ، تولە­گەن مومبەكوۆ، بورانقۇل كوش­ماعامبەتوۆ، گەنەرال اسقاروۆ­تاردىڭ دامىتا تولعاپ، كەلىستىرە ورىنداعانىن مەيلىنشە نازىك يىرىمدەر مەن ورالىمدارمەن بايىتقانىن ايعاق-دايەكتەرمەن باجايلاپ تۇسىندىرەدى.

يليا جاقانوۆتىڭ كورسە­تۋىنشە، «قوسباسارداي» كۇي جاۋھارىن سىيلاعان م.جول­داسبەكوۆتىڭ «عاجايىپ تولعاۋ گالەرەياسىنا» قوسىلعان «ويتول­عاۋدىڭ» وزىندىك مانەرى، وزىندىك ورنەگى، وزىندىك فيلوسوفيالىق ايتارى، وزىندىك كومپوزيتورلىق جاڭالىعى بار. كۇيشى جانعالي جۇزباەۆتىڭ پايىمداۋلارىنا قاراعاندا، تسيكلدىق كۇيلەردىڭ توبىندا قوبىزشى ىقىلاستىڭ «كەرتولعاۋ»، «قوڭىر»، «ەر­دەن» سياقتى كۇيلەرىمەن جەلى­لەس، بايىرعى تولعاۋلاردىڭ داستۇرلىك قۋاتىن پوليفونيالىق تۇرعىسىنان بايىتا تۇسكەن دەيدى. دەمەك «قوسباسار» – سىرلى تول­عا­نىستار الەمى. مازمۇندىق ارقاۋى – بولمىس، ۋاقىت، ءداۋىر. ول «قوسباسار» كۇيىنىڭ ىشكى قاسيەتتەرىن تامىرشىداي تانيدى. سوندىقتان دا وسى ءبىر جاۋھار شىعارمالار «شەرتپە كۇيدىڭ ءتورت مەكتەبى»، «ۇستازدىڭ پەداگوگيكالىق رەپەرتۋارى» دەيتىن حرەستوماتيالارعا ەنگەن.

مىرزاتاي جولداسبەكوۆتىڭ شىعارىمپازدىق ونەرىن جان-جاقتى، تولىق، تۇگەلدەي دەرلىك تەكسەرۋ بارىسىندا ىلەكەڭ وي ەركىندىگىنە، قيال سامعاۋىنا، سالىستىرمالى سيپاتتاۋلارعا، كوركەمدىك اسسوتسياتسيا تۋدىراتىن قۇبىلىستارعا جۇگىنىپ وتىرادى. بۇل ورايدا ول ءبىرجان سال، اقان سەرى، ۇكىلى ىبىراي، بالۋان شولاق، كەنەن سەكىلدى اقىن-كومپوزيتورلاردىڭ مۇراسىنا، نەمەسە كونە تۇركى ميفتەرىنە، وعىز اڭىزدارىنا، كارەل-فين ەپوسى «كالەۆالاعا» قاتىستى جاندى وي-پىكىرلەر وربىتەدى. ارينە، بۇل جايتتار م.جولداسبەكوۆتىڭ اندەرى مەن كۇيلەرى تەرەڭ تامىرلى قۇبىلىس، ۇلتتىق يگىلىك ەكەندىكتەن، ءارى وسىلايشا وي تەربەۋ ونىڭ اندەرى مەن كۇيلەرىنىڭ ىشكى قۇرىلىمىنان، مەلودياسىنان، ءماتىن تابيعاتىنان ورىستەپ-ءوربىپ جاتادى. ەكىنشىدەن، مۋزى­كالىق قۇبىلىستار الەمىنە بارلاۋ جاساۋدا، بەلگىلى ءبىر ءتۇيىندى تۇجىرىمدار جاساۋ ماقساتىندا الەمنىڭ ايگىلى كومپوزيتورلارى مەن اقىن-جازۋشىلاردىڭ ليۋدۆيگ ۆان بەتحوۆەن، ۆولفگانگ امادەي، موتسارت، يوزەف گايدن، يوگاننەس ر.بەحەر، يان فرەنكەل، فرەدەريك شوپەن پىكىرلەرىنە ورتاقتاستىرادى. سەبەبىن، نەگىزگى ويىن تۇزدىقتاپ، شىنايىلىقپەن كوركەيتىپ بەرۋ ءۇشىن. ۇشىنشىدەن، يليا جاقانوۆتىڭ «دۇنيە شىر­كىن» كىتابىندا ورەن تۇلعا م.جول­داسبەكوۆتىڭ كۇيلەرى مەن اندەرىن قۇمارپازدىقپەن، شەبەرلىكپەن ورىنداۋشىلار مەيرامبەك بەسپاەۆ، گۇلميرا سارينا، جان­عالي جۇزباەۆ، گۇلزيرا بوكەي­حان، كلارا تولەنباەۆا ونەرى ىج­داعاتتى اڭگىمەلەنەدى. اسىرەسە شىعارماشىلىق زەرتحاناسى، سۋرەتكەرلىك قولتاڭباسى.

«دۇنيە شىركىن» و، داريعا، قايران ءازىز ءومىر! «سەنىڭ التىن ساۋلەڭە نە جەتەدى». كوزدى اشىپ-جۇمعانشا، ياكي كىرپىك قاق­قانشا ءوتىپ كەتەر شەكەر دۇ­نيەنىڭ قىزىعىنا كىم تويار دەيسىڭ! «تارازى دا، قازى دا ءوز بويىڭدا» دەپ اباي ايتقانداي، ادەپتى، ءىرى بولعانعا، ءتىرى بولعانعا، ءبىر كەمەنىڭ ىشىندە ساپار شەككەنگە نە جەتسىن! جالعان دۇنيە كىرپىك قاققانشا ءوتىپ كەتەتىن ءبىر راۋشان ءسات. «بارلىق ءتىرى جاننىڭ ءومىرى – كۇن سيپاتتى. جىگىتتەردىڭ كۇنى – شىعىستا، قارتتاردىڭ كۇنى – باتىستا. جاس بولساڭ دا ءولىم قاۋپىنەن حابارسىز بولما» (كابۋسناما). قازاقتىڭ بايىرعى دۇنيەتانىمىندا «دۇنيە-اي، ويلاپ تۇرساڭ – شەكەر دۇنيە!»، «دەگەندە دۇنيە شىركىن وتەر-كەتەر، تۇبىنە سۇم دۇنيەنىڭ كىم­دەر جەتەر!»، «دۇنيە ويلاپ تۇر­ساڭ ءتۇپسىز داريا، باتپايتىن دا­رياعا كەمە كەرەك!». نەمەسە: «دۇ­نيە ويلاپ تۇرساڭ قوس قۋىس­تاي!» دەيتىن حالىقتىق ۇعىم­دار، تۇسىنىكتەر، كوزقاراستار مىر­زاتاي جولداسبەكوۆتىڭ ساعىم دۇنيەنىڭ سالتاناتىن تۇڭ­عيىق سەزىم تىلىمەن، شىنايى مول­دىرلىكپەن، ساپ تازالىقپەن سوي­لەتكەن «دۇنيە شىركىن» انىندە سۇلۋ جاراسىم تاۋىپ، كوركەمدىك-فيلوسوفيالىق مازمۇنعا يە بولعان.

سەرىك نەگيموۆ،

قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى،

فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور