ۇلاعاتتى ۇستاز

جايما-شۋاق ساتتەردە بالا­لىق، جاستىق شاق جايلى توگىلتىپ اڭگىمە شەرتكەندە، بەينە ءبىر مە­نىڭ ءومىرىم تۋرالى ايتىپ وتىر­­عانداي اسەردە قالاتىنمىن. ايىر­­ماشىلىعىمىز – نۇرەكەڭ كەگەن­نىڭ العاباسىنان الماتىعا العاش كەلگەندە پويىزدى كورىپتى، ال مەن قار­ماقشى اۋدانىنىڭ «ديىرمەنتوبە» بەكە­تىندە كۇن سايىن تەمىر جولدىڭ سولقىلىنان وياناتىن­مىن. ءسىرا، ءبىزدى مىنەز-قۇل­قىمىزدىڭ ۇقساستىعى، عى­لىم-ءبىلىم جولىنداعى بىرەگەي باعى­تىمىز، سونداي-اق رۋحاني-ەستەتيكالىق كوزقاراسىمىزدىڭ ورتاقتىعى تابىستىرعان بولۋى كەرەك. كەزەكتى ءبىر عالىمدار باس­قوسۋىندا تانىسقاننان بەرى ءبىر-ءبىرىمىزدى بالا كەزىمىزدەن بىلەتىن سىرالعى جاندارداي، توننىڭ ىشكى باۋىن­داي سىيلاسىپ كەتتىك.

اعا-دوستىڭ، ءىلىم-ءبىلىمى ءوز الدىنا، ىشكى رۋحاني قۋاتى ەرەن. شامداعاي بويىنان، شال­قار ويىنان زيالىلىق پەن زيات­كەرلىكتىڭ اسىل قاسيەتتەرى اسىپ-توگىلىپ تۇرادى. تالعامپاز. تەك­تى. تەگەۋرىندى. بالكىم، وسى مى­نەز بەن ەرەسەن ەڭبەكقورلىق، ىلكىمدى ىزدەنگىشتىك ونىڭ جىگەرىن جاسىت­پاي، قۇشتارلىعىن قانات­تاندىرىپ، عىلىمنىڭ بيىك شى­ڭىنا شىعارعان شىعار. ءوزى وقىپ بىتىرگەن قازاق مەملەكەتتىك ۋني­ۆەرسيتەتىندە، الماتى حا­لىق شارۋاشىلىعى ينستيتۋتىن­دا وقىتۋشى، ماسكەۋدەگى اتاقتى گ.پلەحانوۆ اتىنداعى حا­لىق شارۋا­شىلىعى ينستيتۋتىندا اسپيرانت بولعان كەزەڭ­دەر، كانديداتتىق ديسسەر­تا­تسيا­سىن تىڭ تاقىرىپتا مەر­زىمىنەن بۇرىن قورعاعان جەمىستى ءسات، «نارحوزداعى» كافەدرا مەڭ­گەرۋشىسى، پرورەكتور، رەكتور قىزمەتتەرىنە ساتىلاپ كو­تەرى­لىپ، ەلىمىزگە تانىمال ءبىلىم ورداسىن جاڭا زامانعى تالاپ­تارعا ساي جاڭعىرتۋ، جاڭارتۋ جولىنداعى جانكەشتى جىلدار – نۇرعالي مامىروۆتىڭ ونە­گەلى ءومىربايانىنىڭ وشپەيتىن بەتتەرى. سول كەزدە ول باسقارعان ينستيتۋتتىڭ ابىرويى دۇرىلدەپ تۇردى. ستۋدەنتتەرگە ارنالىپ وزىق ۇلگىدەگى جاتاقحانالار سالىندى، وقىتۋشى-پروفەسسورلىق قۇرام ءۇشىن تۇرعىن ۇيلەر بوي كوتەردى. ءبىلىم ساپاسى جوعارعى دەڭگەيگە جەتتى. سوندىقتان دا تالاپكەرلەر الدىمەن ات باسىن وسىندا تىرەيتىن ەدى. ويتكەنى «نار­حوزدى» بىتىرگەندەر ءبىرىنشى كەزەكتە جۇ­مىسقا قابىلداناتىن.

جاقسى ادامدا جاتتىق بولا ما، ما­س­كەۋ­گە نۇرەكەڭمەن بىرگە ساپارلاپ بارعان ۋا­قىتىمىزدا الىپ قالانى ارمانسىز ارالاۋشى ەدىك. «سەن جوعارى وقۋ ورنىن وسىندا ءبىتىردىڭ، كان­دي­داتتىق، دوكتورلىق ديسسەر­تا­تسيا­­لا­رىڭ­دى دا ماسكەۋدە قور­عادىڭ، سوندىقتان مە­گاپوليستىڭ تىرشىلىگىن بۇگە-شەگەسىنە دەيىن بىلەسىڭ عوي، قاي جاققا اپارساڭ دا، جەتەگىڭە ەرە­مىن»، دەپ كۇلە­تىن.

اعا-دوستىڭ تىرلىگىن ورىنداپ، كوڭىلىنەن شىعۋ ءۇشىن تاريحي ورىنداردى تاماشالاتىپ، قىزىل الاڭدا ءتۇننىڭ بىرۋاعىنا دەيىن قىدىراتىنبىز. ايگىلى «گۋم»-دى ارالا­عانىمىزدا، نۇرەكەڭنىڭ اسا تالعامپازدىعىن اڭعاردىم. جىلتىراق زاتتارعا قىزىقپاي، باعاسى قىمباتتاۋ بولسا دا ساپالى، ۇزاققا شىداس بەرەتىن، ازىرگە «مودادان تۇ­سە قويمايتىن» دۇنيەلەردى ساتىپ الاتىن. بالالارىنا ارنال­عان سالەمدەمەلەرى ءبىر اتانعا جۇك، «ۇل-قىزدا­رىمنىڭ ءبىر قۋان­عانىنىڭ ءوزى – ۇلان-اسىر توي ەمەس پە»، دەپ اقتالىپ الەك بولادى. ءبارىمىزدىڭ باسىمىزداعى جاعداي عوي، كۇلەم دە قويام.

كەيىن بايقادىم، نۇرەكەڭ شەت ەلدەرگە ساپارلاعاندا، ىڭ­عايىن كەلتىرىپ، بالا-شاعاسىن بىرگە ەرتىپ جۇرەدى. جاستايىنان تورت­كۇل جۇرتتىڭ ديدارىن كورىپ، تانىم-تۇسىنىگى كەڭەيسىن دەگەنى. اكەنىڭ اياۋلى ماحابباتى مەن قامقورلىعىنىڭ ارقاسىندا ۇر­پاعى دا زامانعا ساي ءوسىپ-جە­تىلدى. جارى مونشاققا دەگەن ما­حابباتى بولەك. الاقانىنا سالىپ ايالاپ، وشاقتىڭ تىرلىگىن بىرلەسىپ كوتەرىسەدى. كەشەگى نارىق قاتىناستارىنا ءوتۋ كەزەڭىندە ۇيدە وتىرىپ قالماسىن، زاما­نىنىڭ اعىمىنا ىلەسسىن دەپ، ءوز الدىنا قارجى-كونسالتينگ فيرماسىن اشىپ بەرىپ، تالابىن ۇشتادى. وتىز جىلدان استام وتاسقان جان-جارى بۇگىندە ەكونوميكا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، بەرەكەلى وتباسىنىڭ وتىن مازداتىپ، نۇرەكەڭنىڭ نەمە­رەلەرىنىڭ قىزىعىن كورىپ وتىر. ايتۋلى ازاماتقا ارنالعان ەستەلىك كىتاپتىڭ باسى-قاسىندا جۇرگەن دە سول. قاي ءبىر كۇنى تەلەفون شالىپ، «نۇرەكەڭ ءسىز تۋرالى ءجيى ايتىپ وتىراتىن»، دەپ ءلامىن بىلدىرگەندە، اياۋلى اعا-دوسپەن بىرگە وتكىزگەن جىلداردى ساعىنىشپەن ەسكە الىپ، جازۋ ۇستەلىنە وتىرعانىم وسى...

نۇرعالي قۇلشىمان ۇلى – جو­عارعى مەك­تەپتەردى باسقارۋ جانە ۇيىمداستىرۋ ءىسىنىڭ ءىرى وكىلى عانا ەمەس، ۇلتتىق ەكونو­ميكا عى­لىمىنا جاڭالىق اكەلگەن، عىلىمي تۇجىرىمدارى ءوندىرىس سالاسىنا باتىل ەنگىزىلگەن ۇل­كەن عالىم. ءبىزدىڭ قازاقتا ول سياقتى حالىقارالىق دەڭ­گەيدەگى قايراتكەر عالىم نەكەن-ساياق. عى­لى­مي كونفەرەنتسيالاردا، تاقى­رىپتىق كەڭەستەردە ونىڭ پايىم-پىكىرى ۇدايى باعالانىپ، ارىپ­تەستەرى اراسىندا ءسوزسىز قول­­داۋ تاباتىن. نۇرە­كەڭنىڭ جال­پى ەكونوميكانىڭ نەگىزدەرى، ونىم­دەردىڭ ساپاسىن ارتتى­رۋ، ونەركاسىپتە ەڭبەكتى ۇيىمداس­تىرۋدىڭ مەتوديكالىق ماسەلە­­لەرى، تابيعي قورلاردى پايدالانۋ تيىم­دىلىگى جايلى ەڭبەكتەرى عىلىمي ورتادا اسا باعالاندى ءارى تۇراقتى اينالىمعا ەندى. اكا­دەميكتىڭ تابيعي دارىنى ەلىمىز تاۋەلسىزدىگىنىڭ قالىپتاسۋ جىلدارىندا جارقىراي كورىنىپ، ۇلان-عايىر ىزدەنىستەرىنىڭ ناتيجەسىندە تۋىن­داعان قۇندى دۇنيەلەرى ۇلت­تىق ەكونوميكا عىلىمىن دا­مى­تۋعا قوماقتى ۇلەس قوستى. نا­رىق قاتىناستارىنىڭ جاڭا تۇجىرىمدامالارى جارىققا شىقتى. «مەنەدجمەنت جانە رى­نوك. قازاقستان مودەلى»، «قا­زاق­ستان ەكونوميكا جانە ءبىلىمدى دامىتۋدىڭ وزەكتى ماسەلە­لە­رى»، «قازاقستان جاعدايىندا ونەر­كاسىپتى نارىققا بەيىمدەۋدىڭ الەۋ­مەتتىك-ەكونوميكالىق نە­گىزدەرى» (گ.دوعالوۆامەن بىرگە) اتتى ءىرى عىلىمي ەڭبەكتەرى جاس مەم­­­­لەكەتىمىزدىڭ جاڭا ەكو­نو­­­مي­كالىق ساياساتقا كوشۋ ستراتەگياسىن بەلگىلەپ بەرگەن بىلىكتى باعىتتار ەدى.

كەڭەس وكىمەتى كەزىندە جوعارى وقۋ ورنىندا وقىتقان جوسپارلى ەكونوميكا ساباقتارى ەندى ەشنارسەگە جارامايتىن بولدى. جاس مامانداردىڭ بۇگىنگى كۇننىڭ قاتال تالاپتارىنا يكەم­­­­­دەلۋى دە وڭاي شارۋا ەمەس. وسىنى بىردەن سەزىنگەن عالىم جوعارى مەكتەپ ستۋدەنتتەرىنە ارناپ «ميكروەكونوميكا»، «كا­­­سىپ­كەرلىك نەگىزدەرى»، «قا­زاق­­ستان جاعدايىندا ەكونومي­كانى مەملەكەتتىك رەتتەۋ» وقۋ­­­­­لىقتارىن جازىپ، الەمدىك دەڭ­گەي­دەگى وقىمىستى-ەكو­نو­­ميس­تەر س.فيشەر مەن دورن­بۋش­­­تىڭ «ماكرو­ەكونوميكا»، «پ.سامۋەلسوننىڭ «ەكونومي­كا» كىتاپ­تارىن تۋعان تىلىمىزگە ءتار­­جى­مالادى. بۇل ەندى «ينەمەن قۇ­دىق قازعانداي» جۇمىس ەدى.

نۇرەكەڭنىڭ جاستاردى عى­لىمعا باۋلۋداعى قىزمەتى ءوز الدىنا ءبىر توبە. وسى ۋاقىت ىشىندە 76 جاس عالىمنىڭ كانديداتتىق ديسسەرتاتسيا قورعاۋىنا جەتەك­شىلىك ەتسە، ءبىرتۋار عالىمنىڭ القاۋىمەن 35 عىلىم دوكتورى ءوز جولدارىن دارالاپتى. بۇل – ءبىر ۋنيۆەرسيتەتتىڭ تۇتاس وقىتۋشى-پروفەسسورلىق قۇرامى دەگەن ءسوز.

ءومىر بىرىڭعاي ساتتىلىكتەردەن تۇرادى دەپ كىم ايتتى؟ قو­عام­داعى وقشاۋ وقيعالار مەن توسىن جاعدايلاردان تۋىندايتىن ادىلەتسىزدىكتەن، قياناتتان، اسىرا سىلتەۋشىلىكتەن اركىم دە زارداپ شەگەدى، قۋعىن كورەدى. وسىن­داي جايتتى نۇر­ەكەڭ دە باسىنان كەشىردى. وتكەن عاسىر­داعى جەلتوقسان كوتەرىلىسى قازاق ۇل­تىنىڭ بوستاندىق، ازاتتىق ءۇشىن كۇرەسىنىڭ قارلىعاشى بولسا دا، قىزىل يمپەريانىڭ قىلپۋلى قىلىشى تالاي مارعاسقالاردىڭ توبەسىندە اجالداي وينادى. ول­تىر­­مەگەنمەن، ءولىمشى ەتتى. قا­­نا­تىنان قايىردى، ەركىنەن ايىردى. كوكپ ورتالىق كومي­تەتىنىڭ «قازاق ۇلتشىلدىعى تۋرا­لى» اتىشۋلى قاۋلىسى 37-ءشى جىلدىڭ ەلەسىندەي ەلگە ويران سالىپ، جازىقسىز جانداردى قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراتتى. «كولباداعى كوسەمنىڭ» قاھارى، اسىرەسە، قازاق زيالىلارىنا ءتۇستى. «جاستاردى دۇرىس تاربيەلەمەدى، جوعارى وقۋ ورىندارىندا قا­زاق ۇلتىنىڭ ۇلەسى وتە كوپ»، دەگەن جەلەۋمەن قازمۋ-دىڭ رەك­­تورى ءو.جولداسبەكوۆ، دەكان ت.قوجاكەەۆ، حالىق شارۋا­شىلى­عى ينستيتۋتىنىڭ رەكتورى ن.ما­مىروۆ قىزمەتىنەن بوساتىلىپ، پار­تيالىق جاۋاپكەرشىلىككە تار­تىلدى. ولار­دى قىزمەتكە قا­­بىلداماۋ جونىندە نۇسقاۋ بە­رىلدى. ايدىڭ-كۇننىڭ امانىندا جازىقسىز جازاعا ءىلىنۋ كىمنىڭ دە بولسا جىگەرىن جاسىتىپ، رۋحىن سىندىراتىنى راس. بىراق ءبىزدىڭ نۇرەكەڭ قياناتقا قايىسپادى، قۇدايعا شۇكىر، اللا سىيلاعان تالانت بار، ادام بەرگەن ءبىلىم بار، جەردە قالمايتىنى حاق ەدى. كىمنىڭ الدىنا بارىپ جەتى ناسىرىن جەرگە بۇگەدى. جاقسى ادامعا قاي جەردە دە ءبىر ورىن تابىلادى. ەندى الماتىدا قالۋدىڭ رەتى جوق. كولبيننەن بۇرىن سىرتىنان عايباتتاعان ءوز قانداستارى ءبارىبىر تىنىش جۇرگىزبەيدى سو­نىمەن تاۋەكەل دەپ الدىمەن ماسكەۋگە، سوسىن تاجىكستاننىڭ اس­تاناسى – دۋشانبەگە بارىپ عى­لىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارىن­دا ەڭبەك ەتتى. شەت جەردە سىيلى، قۇر­مەتتى بولدى. نۇرەكەڭ سول جىل­داردىڭ زوبالاڭدارى تۋرا­لى اڭ­گىمەلەگەندە، وسىناۋ شا­عىن دەنەلى، ۇلكەن جۇرەكتى اعا-دوس­تىڭ قا­جىر-قايراتىنا تاڭعالۋشى ەدىم.

«اققا – قۇداي جاق» دەپ قازاق بەكەر ايت­پاعان. اقىرى قايىرلى بولدى. تاۋەلسىز ەلى­مىز­دىڭ قالىپتاسۋ كەزەڭىندە «كۇل استىنان كوتە­رىلگەن فەنيكس قۇس­تاي» تۇلەپ، قۋاتىنا مىن­گەن عا­لىم ۇلتتىق عىلىمىمىزدىڭ ءوسىپ-ور­كەندەۋى جولىندا جانىن سالا قىزمەت ەتتى. ۋني­ۆەرسيتەت باسقاردى، اكادەميك اتاندى، مەم­لەكەتتىك سىيلىقتى يەلەندى. ارتىندا وشپەس ءىز قالدىردى. ءبىز سياقتى ءىنى-دوستارى، شاكىرتتەرى كەمەڭگەر ازاماتتى، قارىمدى قاي­راتكەردى ءاردايىم ەسىنە الىپ، ەسىمىن قۇرمەت تۇتادى.

باقبەرگەن دوسمامبەتوۆ،

ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى