يادرولىق تەحنولوگيالار – قاۋىپسىز تىرشىلىك كوزى

ۋراندى بەيبىت ماقساتتا پايدالانۋدىڭ جولى كوپ

الەم ەلدەرىنىڭ كوپشىلىگى ەنەر­گەتيكالىق ەمەس باعىتتا، ياعني اۋىل شارۋاشىلىعى، مەدي­تسينا، ونەركاسىپتە يادرولىق ونىم­دەر مەن راديويزوتوپتاردى پاي­دالانۋدىڭ وزىق جەتىستىكتەرىن يگەرۋدە. قازاقستاندا يادرولىق تەح­نو­لوگيالار عىلىمىن دامىتۋ وسىدان 65 جىل بۇرىن اكادەميكتەر قانىش ساتباەۆ، جاباعى تاكiباەۆ نەگىزىن قالاعان يادرولىق فيزيكا ينستيتۋتىنىڭ تاريحىنان باستاۋ الادى.

الەمدىك دارەجەدەگى ينستيتۋت ۇدەسىنەن شىعۋ ماقساتىندا قول­دانبالى جانە ىرگەلى عىلىمي جوبالاردى جۇزەگە اسىرىپ وتىر­عان ينستيتۋتتىڭ زاماناۋي ونىم­دەرى ەلىمىز عانا ەمەس، شەتەل نا­رىعىندا دا زور سۇرانىسقا يە. باس ديرەكتور، فيزيكا-ماتەماتيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، قازۇجعا اكادەميگى سايا­بەك ساحيەۆ كەشەندى زەرتتەۋلەر­مەن تانىستىرىپ، ينستيتۋت مامان­دارى بۇگىندە ماس­سا­چۋسەتس تەح­نو­لوگيالىق ۋنيۆەر­سيتە­تىمەن ال­عاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ ارىپ­تەستىككە قول جەتكىز­گەنىن اتاپ ءوتتى.

ونىڭ ايتۋىنشا، 1956 جىلى شۆەيتساريادا قۇرىلىمدانعان ەۋروپا ەلدەرى مەن امەريكا، كانادا سياقتى 24 مەملەكەتتىڭ باسىن بىرىكتىرەتىن ەۋروپالىق يادرولىق زەرتتەۋلەر ورتالىعىمەن (CERN)، رەسەيدىڭ دۋبنا قالاسىندا ورنالاسقان بىرىككەن يادرولىق زەرتتەۋلەر ينستيتۋتىمەن عىلىمي-تەحنيكالىق ىقپالداستىق جوبالارىنا قاتىسىپ كەلەدى ەكەن. بىرىككەن يادرولىق زەرتتەۋلەر ينستيتۋتىندا بۇگىندە ناقتى سانى 104 قازاقستاندىق عالىم يادرولىق فيزيكا عىلىمىنداعى زاماناۋي جاڭالىقتاردى يگەرىپ، تاجىريبە جيناقتاۋدا. ال ينستيتۋت ماماندارى ميۋنحەن تەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتى (گەرمانيا)، لاۋە-لانجەۆەن (فرانتسيا)، پاۋل شەررەر ينستيتۋتتارى (شۆەيتساريا) سياقتى الەمنىڭ ءىرى نەيتروندى ورتالىقتارىمەن بىرلەسىپ، نىساندى بۇلدىرمەي باقىلاۋ مەن ىشكى قۇرىلىسىن زەرتتەۋ ءادىسىن عىلىمدا دا، ينجەنەرلىك باعىتتا دا ءتيىمدى قولدانىپ كەلەدى.

يادرولىق فيزيكا ينستيتۋتى اۋماعىندا 2016 جىلدان باستاپ ازايتىلعان ۋراندى پايدالانۋ ماقساتىندا جاڭارتىلعان رەاكتور جۇمىس ىستەيدى. يادرولىق فيزيكا – باسىمدىعى جوعارى سالا ەكەنىن نازارعا الساق، ساراپشىلار ۋران وندىرۋدەن الەم بويىنشا العاشقى ورىندا تۇرعان قازاقستان شيكىزاتىن شەتەلگە جىبەرمەي، ەل يگىلىگىنە پايدالانسا، ودان الىناتىن ەنەرگيا كوزى ادامزات ءومىرىنىڭ بارلىق سالاسىندا پايداعا اساتىنىن ايتادى.

عىلىمداعى جاڭالىقتارىمەن ەرەكشەلەنەتىن ەلدەر­مەن قاتار قازاقستاندىق عالىمداردىڭ يادرو­لىق فيزيكا سالاسىنداعى جەتىستىكتەرىنە Clarivate Analytics جاريالانىمدارىنداعى كورسەت­كىش­تەر ايعاق. ينستيتۋتتا ماتەريالتانۋ، يادرولىق تەحنولوگيالار، گەوفيزيكا، ارحەولوگيا، پالەون­تو­لوگيا سالاسىندا قولدانىلاتىن نەيتروندى راديوگرافيا جانە توموگرافيا قوندىرعىسى قولدانىستا. مىسالى، عالىمداردىڭ جىلدار بوي­عى ىزدەنىسىنىڭ ناتيجەسى ىسكە اسقان – نەيتروندى ءادىس­تىڭ رەنتگەن راديوگرافياسى مەن توموگرافياسىنان ايىرماشىلىعى قاتتى دەنەلەردى تۇبەگەيلى زەرتتەۋىمەن بايلانىستى. نەيتروندى راديوگرافيا ارحەولوگيالىق زەرتتەۋلەر ماقساتىندا، ياعني 3D مودەلى ارقىلى ارحەولوگيا سالاسىندا سوڭعى جاڭالىقتاردى يگەرۋگە بولادى. يادرولىق فيزيكانى قۇرىلىس سالاسىندا دا جەتىلدىرۋگە مۇمكىندىك زور. اۋىل شارۋاشىلىعىندا زيانكەستەردى، ارامشوپتەردى جوياتىن تەحنولوگيالار دا وسى عىلىمنىڭ جەتىستىگى. ينستيتۋتتىڭ جاسىل ەنەرگيا­نى دامىتۋداعى جەتىستىكتەرى ءوز الدىنا ءبىر بولەك.

ەكولوگياداعى راديواكتيۆتى يزوتوپتاردىڭ بەلسەندىلىگى زەرتتەلۋدە

ينستيتۋتتاعى كەشەندى ەكولوگيالىق زەرتتەۋ­لەر ورتالىعى ماماندارى ونەركاسىپ پەن اۋىل شارۋاشىلىعىندا راديواكتيۆتى يزوتوپتاردىڭ بەلسەندىلىگىن تالداۋمەن، زەرتتەۋمەن اينالىسادى. ورتالىق ديرەكتورى ۆيكتور گلۋششەنكو كەيىنگى جىلدارى ىسكە اسا باستاعان ەلەمەنتتىك جانە ميكروەلەمەنتتىك تالداۋ بارىسىمەن تانىستىردى. مۇندا ءارتۇرلى راديوحيميالىق ادىستەرگە جانە الفا-بەتا-گامما-سپەكترومەترياعا نەگىزدەلگەن راديونۋكليدتىك تالداۋ ادىستەرى ناتيجەسىن بەرىپ كەلەدى. اناليتيكالىق تاسىلدەر ارحەولوگيا، مەديتسينا، بيولوگيا سالاسىندا قولدانىلسا، نەگىزگى زەرتتەۋلەر مەتاللۋرگيادا، گەولوگيادا، سونىمەن بىرگە ەكولوگيا جانە راديوەكولوگيادا – ونەركاسىپتىك ايماقتارداعى جانە يادرولىق سىناق پوليگوندارىن باقىلاۋدا ءتيىمدى قولدانىلۋدا. سوڭعى ون جىلدا بۇل ورتالىق ەلىمىزدەگى رادياتسيالىق قاۋىپتى وبەكتىلەردىڭ راديوەكولوگيالىق تاۋەكەلىن تومەن­دەتۋ ماقساتىندا قورشاعان ورتانىڭ راديا­تسيالىق جانە ەكولوگيالىق قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتەتىن تەحنولوگيالاردى ازىرلەۋمەن اينالىسۋدا.

قاتەرلى ىسىك اۋرۋلارىن ەمدەۋ مەن ەرتە دياگنوستيكالاۋداعى راديوفارمپرەپاراتتار

الەمدە مەديتسينالىق جانە ونەركاسىپتىك ماقساتتاعى راديويزوتوپتاردى وندىرۋمەن بايلانىستى رادياتسيالىق تەحنولوگيالاردى قول­دا­نۋ­عا قاجەتتىلىك ارتىپ كەلەدى. راديو­فارم­پرە­­پاراتتاردى پايدالانۋ ءارتۇرلى اۋرۋدى ەرتە كە­زەڭدەردە دياگنوستيكالاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. وسى ماسەلەنى شەشۋ جانە يمپورتقا تاۋەلدىلىكتى ەڭسەرۋ ءۇشىن يادرولىق فيزيكا ينستيتۋتى ماماندارى كەيىنگى بىرنەشە جىلدا اسا ماڭىزدى مەديتسينالىق يزوتوپتار مەن راديوفارمپرەپاراتتار تەحنولوگيالارىن ازىرلەدى. وسى ورايدا راديو-حيميا جانە يزوتوپتار ءوندىرىسى عىلىمي-تەحنيكالىق ورتالىعىنىڭ جەتەكشىسى اندرەي گۋرين شيكىزاتتى وڭدەۋدەن باستاپ دايىن ءونىم شىعارۋعا دەيىنگى ءوندىرىس بارىسىمەن تانىستىردى. GMP سەرتيفيكاتىنا يە ورتالىقتا راديويزوتوپتار، ياعني دياگنوستيكا مەن تەراپياعا ارنالعان سەرتيفيكاتتالعان ءتورت دارىلىك پرەپارات ءوندىرىسى جولعا قويىلعان. ونەركاسىپتىك يزوتوپتار رەسەي، گەرمانيا نارىعىنا ەكسپورتتالادى. جاپونيامەن دە بىرلەسكەن جوبالار بار. يادرولىق فيزيكا ينستيتۋتىنىڭ كەلەشەگى دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىنداعى يننوۆاتسيالىق الەۋەتتى، دياگنوستيكالىق جانە تەراپيالىق پروتسەدۋرالاردى جەتىلدىرۋ باعدارلامالارىن، جاڭا دارىلىك زاتتاردى ءوندىرۋ جانە دامىتۋمەن بايلانىستى. بۇگىندە ينستيتۋت وندىرگەن راديوفارمپرەپاراتتار قاتەرلى ىسىك اۋرۋلارىن دياگنوستيكالاۋ جانە ەمدەۋدە ءتيىمدى قولدانىلىپ كەلەدى.

ازىق-ت ۇلىك پەن مەديتسينالىق بۇيىمداردى راديواكتيۆتى ساۋلەلەر ارقىلى زالالسىزداندىرۋ

جىلدامداتۋ تەحنولوگيالار باسقارماسى باس­تىعىنىڭ ورىنباسارى يگور دانكو قولدا­نىس­تاعى ۇدەتكىش قوندىرعىلار كومەگىمەن راديا­تسيالىق تەحنولوگيالاردى دەنساۋلىق ساقتاۋ، فار­ماتسەۆتيكا، تاماق ونەركاسىبى، ءبىلىم جانە عىلىم تاۋارلارى مەن قىزمەتتەردە پايدالانۋعا بولاتىندىعىن اتاپ ءوتتى. مۇنداعى ەلەكتروندى ۇدەتكىشتەر مەديتسينالىق بۇيىمداردى، ياعني ءبىر رەت قولدانىلاتىن شپريتس، كاتەتەر، تاڭعىش، ماقتا، حيرۋرگيالىق قولعاپ، پلاستيك بوتەلكە، نارەستەلەرگە ارنالعان ءبىر رەتكى مايلىق، ت.ب. بۇيىمداردى رادياتسيالىق وڭدەۋدەن وتكىزەدى. وسى ورايدا ينستيتۋت بازاسىندا وندىرىلەتىن مەديتسينالىق، كوسمەتيكالىق اپپليكاتسيالاردىڭ سوڭعى ون جىلدان استام ۋاقىتتا ىشكى نارىقتا ۇلكەن سۇرانىسقا يە ەكەندىگىن اتاپ وتۋگە بولادى. «يادرولىق فيزيكا ينستيتۋتى» وندىرەتىن Aqua dress مەديتسينالىق-كوسمەتيكالىق ماقساتتاعى ستەريلدى گيدروگەلدى تاڭعىشتار جارانى زارارسىزداندىرىپ، ينفەكتسيا تۇسۋدەن قورعايتىن بولسا، تەرىگە ارنالعان شۋنگيتتى ماسكالاردىڭ دا بەت كۇتىمى ءۇشىن پايداسى زور. بۇل باعىتتاعى ءوندىرىستىڭ جىلدىق قۋاتتىلىعى ميلليون دانانى قۇرايدى.

بۇگىندە رادياتسيالىق وڭدەۋ ءادىسى الەمنىڭ كوپتەگەن ەلىندە ۇزاق ۋاقىت بويى قولدانىلىپ كەلەدى. مىسالى، ءۇندىستان، قىتاي، ەۋروپانىڭ بىرقاتار ەلىندە رادياتسيالاۋ ءتيىمدى ىسكە اسۋدا. وسى ورايدا الەمدە سۋ تاپشىلىعى، سۋدان تارايتىن اۋرۋلار بار ەكەنىن قاپەرگە الساق، ساۋلەلەنگەن سۋدا بولاتىن حيميالىق رەاكتسيالار زياندى ورگانيكالىق زاتتاردىڭ، سونىڭ ىشىندە زيان­دى ميكروورگانيزمدەردى جويۋعا اسەرى جوعارى. ناتيجەسىندە، سۋدىڭ ءتۇسى وزگەرەدى، ءدامى جاقسارىپ، ەڭ باستىسى، سۋ دەزينفەكتسيالانادى. سونىمەن قاتار رادياتسيالىق وڭدەۋ وزوندالۋعا قاراعاندا ارزانىراق كەلەدى، حلورلاۋمەن سالىستىرعاندا سۋدا ۋلى زاتتار قالمايدى. ادامزات ءۇشىن تاعى ءبىر وزەكتى ماسەلە – ازىق-ت ۇلىك تاپشىلىعى. ال ونىڭ ومىرشەڭدىگى ءۇشىن حيميالىقتان گورى، رادياتسيالىق زالالسىزداندىرۋدىڭ پايداسى زور. ازىرگە بۇل ءادىس ەلىمىزدە تاجىريبە كۇيىندە قالىپ، كەڭ قولدانىس تاپپاي وتىر. ماماندار تاياۋ كەلەشەكتە وسى سالاداعى زاڭنامالىق قۇجاتتار جۇيەلەنەتىن بولسا، ونىڭ ەل ەكونوميكاسىنا تيگىزەتىن پايداسى ۇشان-تەڭىز ەكەنىن ايتادى.

بۇگىندە ينستيتۋت عالىمدارى عىلىمي ىقپال­داستىقتى نىعايتۋ ماقساتىنداعى وقۋ ورىندارىمەن بايلانىستى كۇشەيتىپ كەلەدى. يادرولىق فيزيكاداعى تىڭ جاڭالىقتار وتاندىق عىلىمنىڭ دامۋىنا عانا ەمەس، تابىس تاۋىپ، قازاقستان عىلىمىن الەمدىك كەڭىستىكتە ناسيحاتتاۋعا زور مۇمكىندىك بە­رە­دى. سوندىقتان دا عىلىمعا جاس­تار­دىڭ كوپتەپ كەلۋىنە مۇمكىندىك جاساۋ تىڭ جاڭا­لىقتاردىڭ ورىستەۋىنە، يادرولىق تەحنولوگيالاردى بەيبىت ماق­سات­تا پايدالانۋعا كەڭىنەن جول اشاتىنى انىق.

الماتى