مايمىلشەشەك اۋرۋى تارالا باستادى

مايمىلشەشەك دەرتى بۇرىننان بار. بۇرىن ول ادام ومىرىنە اسا قاۋىپ تۋدىرمايتىن، الايدا مەديتسينا عالىمدارى «قازىرگى ۆيرۋستىڭ قالپى وزگەشە»، دەپ الاڭداپ وتىر. وكسفورد ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پاندەميا عىلىمدارى ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، پروفەسسور پيتەر حوربي: ء«بىز مۇلدەم جاڭا جاعدايدا تۇرمىز، بۇل ۆيرۋس ءبىزدى تاڭعالدىرىپ وتىر. تەز ارادا قاجەتتى شارا قولدانباساق، وتە قاۋىپتى»، دەيدى. مايمىلشەشەكپەن اۋىراتىن ناۋقاستاردى ەمدەگەن دوكتور حيۋ ادلەر دە «بۇل ءبىز بۇرىن كورگەن مايمىلشەشەك ەمەس»، دەپ ارىپتەسىنىڭ ءسوزىن راستادى.

ەۋروپانىڭ دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىم­دارى دەرتتىڭ ۇلىبريتانيا، يسپانيا، پور­تۋگاليا، گەرمانيا، بەلگيا، فران­تسيا، نيدەرلاند، يتاليا جانە شۆە­تسيادا تىركەلگەنىن مالىمدەدى. ۇلى­بري­تانيادا العاشقى جاعداي وسى جىل­دىڭ 7 مامىرىندا تىركەلگەن ەدى. ۇلى­بريتانيانىڭ دەنساۋلىق ساقتاۋ ءمينيسترى سادجيد دجاۆيد قازىردە 20 جا­ع­داي انىقتالعانىن حابارلادى. ۇلى­بريتانيا بيلىگى ەلدى شەشەك اۋرۋىنا قارسى ۆاكتسينامەن قامتىپ جاتىر. ەكپە مايمىلشەشەك ينفەكتسياسىنىڭ «جو­عارى دەڭگەيى» بار ادامدارعا ەگىلە باستاعان. سونىمەن قاتار جەرگىلىكتى El País گازەتى يسپانيانىڭ دەنساۋلىق ساقتاۋ ورگاندارى ىندەتپەن كۇرەسۋ ءۇشىن مىڭداعان ەكپە ساتىپ العانىن جازدى. ال ۆيكتوريا دەنساۋلىق ساقتاۋ دەپار­تامەنتى اۋسترالياداعى العاشقى جاعداي ۇلىبريتانياعا بارعاننان كەيىن اۋىرىپ قالعان ەر ادامدا بولعانىن مالىمدەدى.

مەديتسينا عالىمدارى ۆيرۋستىڭ اتىنا ساي تەك مايمىلداردان عانا ەمەس، جابايى جانۋارلار، كەمىرگىشتەردەن جۇعاتىنىن ايتادى. دەرتكە شالدىققان ناۋقاستاردىڭ تەرىسىندە بورتپە پايدا بولىپ، سۋلى كوپىرشىكتەرگە اينالادى، كەيىن قىرتىستانا باستايدى دەپ سيپاتتادى دارىگەرلەر. اۋرۋدىڭ باستى بەلگىلەرى دەنە قىزۋى، باس اۋرۋى، ءىسىنۋ، بۇلشىقەت اۋىرۋى جانە شارشاۋ. دەرتپەن كۇرەسۋ 14 كۇننەن 21 كۇنگە دەيىن سوزىلادى.

«مايمىلشەشەگىنە قارسى ار­نا­يى ۆاكتسينا جوق، بىراق جالپى شەشەك اۋرۋى­نا قارسى ەگىلەتىن ەكپە دەرت­تەن 85% قورعايدى، ويتكەنى ەكى ۆيرۋس وتە ۇقساس. قالاي بولعاندا دا بۇل اۋرۋدى جۇق­تىرۋدىڭ جاڭا جاعدايلارى تىركەلە بەرە­دى. ويتكەنى ول جۇقپالى»، دەپ مالىم­دەدى لوندون مەديتسينا مەكتەبىنىڭ پروفەسسورى دجيممي ۋيتۆورت. دەگەن­مەن عالىم وزگە مەديتسينا عالىمدارى­نىڭ كۇدىگىن سەيىلتىپ وتىر. «بۇل دەرتتى COVID-19 ىندەتى­مەن سالىستىرۋعا بولماي­دى. ماي­مىلشەشەك اۋرۋى جاڭا ۆيرۋس ەمەس، بۇرىن­نان بەلگىلى. ءبىز ونىڭ ەمدەۋ ادىستەرىن بىلە­مىز، شەشەككە قارسى ۆاكتسينا بار. بۇل نەگىزىنەن جەڭىل اۋرۋ، بىراق ول بالا­لار، جۇكتى ايەلدەر مەن يممۋندىق جۇ­يەسى ءالسىز ادامدار ءۇشىن قاۋىپتى بولۋى مۇمكىن»، دەدى دجيممي ۋيتۆورت. دەگەن­مەن دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيى­مىنىڭ ەۋروپاداعى ايماقتىق ديرەكتورى حانس كليۋگە: «جازعى ماۋسىم قاشاندا قاۋىپتى. اسىرەسە جاپپاي جينالىس، فەس­تيۆال، ءتۇرلى كەشتەر كەزىندە ۆيرۋستى جۇقتىرۋ دەڭگەيى جوعارى. ءال بەرمەي كەتۋى مۇمكىن»، دەپ ەسكەرتەدى. ال دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمى تاعى دا جاڭا 50 جاعداي تىركەلۋى مۇمكىن ەكەنىن مالىمدەدى. 

مايمىلشەشەك دەرتىنىڭ تاريحىنا كوز جۇگىرتەر بولساق، ۆيرۋس العاش رەت مايمىلدان تابىلعان. 1970 جىلدان بەرى افريكانىڭ 10 ەلىندە ىندەت تۇراقتى تىركەلىپ كەلەدى. اسا قاۋىپتى دەرت قاتارىنا جاتپاسا دا وڭتۇستىك افريكا ەلدەرىندەگى ءولىم كورسەتكىشىنىڭ سەبەبى بولىپ كەلەدى. 2003 جىلى اقش-تا ىندەتتىڭ 81 جاعدايى تىركەلدى. ناۋقاستار ەلگە اكەلىنگەن ۇساق سۇتقورەكتىلەر جانە يتتەرمەن جاقىن قارىم-قاتىناستا بولعان كەزدە جۇقتىرعان. ال 2017 جىلى نيگەريا ەڭ قيىن ىندەتتى باستان وتكەردى. بۇل ەلدە 172 جاعداي تىركەلىپ، قايتىس بولعانداردىڭ 75 پايىزى 21 مەن 40 جاس ارالىعىنداعى ەر ادامدار بولدى.

P.S. مايمىلشەشەك اتاپ وتكەنىمىزدەي، ەۋروپا ەلدەرىندە انىقتالىپ جاتىر، ازىرگە ازيا، ورتا ازيا ەلدەرىنە جەتە قويعان جوق. دەگەنمەن ساراپشىلار قازىرگى دۇنيە ءجۇزى ەلدەرىنە ساياحاتتايتىن ادامداردىڭ كوپ ەكەنىن ايتىپ، ساق بولۋدى ەسكەرتەدى. ويتكەنى دەرتكە شالدىققان ەۋروپالىقتار ىندەتتىڭ ناعىز تارالعان وشاعىنان ەمەس، جۇقتىرۋ قاۋپى نولدىك كورسەتكىشكە تەڭ جەرلەردە جۇقتىرعان.