كونستيتۋتسيالىق باقىلاۋ ينستيتۋتى: زاڭ ۇستەمدىگىنىڭ كەپىلى

كونستيتۋتسيالىق سوتتىڭ نەگىزگى ماق­ساتى ساياسي بيلىك پەن ساياسي شەشىم­دەردىڭ تورەشىسى رولىندە عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە زاڭ ۇستەمدىگىنىڭ كەپىلى رەتىندە دە كورىنىس تابادى. سونىمەن قاتار كونستيتۋتسيالىق سوت­تىڭ سوڭعى فۋنكتسياسى باسىم، ول كەز كەل­گەن بيلىك ينستيتۋتىنىڭ ەركىنەن ەمەس، مەملەكەتتىڭ جوعارعى زاڭىنىڭ ماز­مۇ­نى – كونستيتۋتسيادان تىكەلەي تۋىندايدى.

قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆ 2022 جىلعى 16 ناۋرىزداعى حا­لىققا جولداۋىندا ەلىمىزدە كونستيتۋ­تسيا­لىق سوت قۇرۋدى ۇسىندى: «قازاقستاندا كونس­تيتۋتسيالىق كەڭەس ءتۇرلى نورمالارعا تۇسىن­دىرمە بەرەدى. الايدا ازاماتتار بۇل ورگانعا تىكەلەي جۇگىنە المايدى. كوپ­تەگەن ەلدە كونستيتۋتسيالىق سوت ينستي­تۋتى بار، تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىل­دارىندا مۇنداي ورگان قازاقستاندا دا بول­عان. سونداي-اق ساراپشىلار بۇل مەكەمە كونستيتۋتسيا ەرەجەلەرىنىڭ مۇل­تىك­سىز ساقتالۋىن قامتاماسىز ەتەدى دەپ سا­نايدى. وسىنى ەسكەرە وتىرىپ، مەن ەلىمىزدە كونستيتۋتسيالىق سوت قۇرۋدى ۇسىنامىن».

قازاقستاندا سوت-قۇقىقتىق رەفور­ما­سىنىڭ جالپى ستراتەگياسى شەڭ­بەرىن­دە ىسكە اسىرىلاتىن كونستيتۋتسيا­­لىق نورمالاردى، ازاماتتاردىڭ قۇقىق­تارى مەن بوستاندىقتارىن قورعاۋ­دىڭ تيىمدىلىگىن كۇشەيتۋ مىندەتتەرى شەت مەم­لەكەتتەردىڭ قۇقىق قولدانۋ پراكتي­كاسىندا كونستيتۋتسيالىق باقىلاۋ جۇ­يە­سىن جەتىلدىرۋدىڭ وڭ جانە تەرىس تاجى­ري­بەسىن جۇيەلى زەرتتەۋدى تالاپ ەتەدى. وسى­­عان بايلانىستى ءارتۇرلى قۇقىقتىق جۇيەلەر شەڭبەرىندەگى كونستيتۋتسيالىق باقىلاۋدى قۇقىقتىق رەتتەۋ سالاسىنداعى زەرتتەۋلەر وتە وزەكتى.

قازىرگى ۋاقىتتا الەمدە 100-گە جۋىق ما­مانداندىرىلعان كونستيتۋتسيالىق باقى­لاۋ ورگانى جۇمىس ىستەيدى (فەدە­را­تيۆتى قۇرىلىمى بار ەلدەردەگى فەدەراتسيا سۋبەكتىلەرىنىڭ كونستيتۋتسيالىق سوت­تارى، اسىرەسە رەسەي فەدەراتسياسى مەن گەر­­مانيا فەدەراتيۆتىك رەسپۋبليكاسى سۋبەك­تىلەرىنىڭ كونستيتۋتسيالىق سوتتارى).

كونستيتۋتسيالىق باقىلاۋ ينستيتۋتى­نىڭ تاريحىن بىرقاتار شەتەلدىڭ تاجىري­بەسىنەن بايقاۋعا بولادى.

قازىرگى تۇسىنىكتەگى كونستيتۋتسيالىق باقىلاۋ ينستيتۋتى العاش رەت اقش-تا پايدا بولدى: ۋ.مەربەري مەن دج.مەديسون ىستەرى بويىنشا 1803 جىلى جوعارعى سوت دج.مارشالل توراعالىق ەتۋىمەن فەدەرالدى كونستيتۋتسيا – بۇل ەلدىڭ ەڭ جوعارعى زاڭى جانە كونستيتۋتسياعا قايشى كەلەتىن كەز كەلگەن كونگرەسس زاڭىن سوت كونستيتۋتسيالىق ەمەس دەپ تانۋى مۇمكىن دەپ مالىمدەدى. بۇل مىسال كەيىنىرەك لاتىن امەريكاسىنىڭ بىرقاتار مەملەكەتىنەن الىندى (1891 جىلى برازيليا، 1917 جىلى ۋرۋگۆاي جانە ت.ب.). ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا دەيىن ونى كەيبىر ەۋروپا ەلدەرى – نورۆەگيا، گرەكيا، ءىشىنارا شۆەيتساريا ۇستاندى.

ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن ەۋروپادا كونستيتۋتسيالىق باقىلاۋدىڭ وزىندىك مودەلى جاسالدى، ول قازىر باسقا كونتينەنتتەرگە تارالا باستادى. قالاي بولعاندا دا، ونى پوستسوتسياليستىك ەلدەر­دىڭ بارلىعى نەمەسە بارلىعى دەرلىك قابىلدادى. ەۋروپالىق مودەلدىڭ يدەيا­سى الەمگە ايگىلى عالىم – اۋستريالىق زاڭگەر حانس كەلسەن (Hans Kelsen)، 1920 جىلعى ءتيىستى اۋستريالىق فەدەرالدى كونس­تي­تۋتسيالىق زاڭنىڭ جوباسىن دايىن­داۋعا قاتىسۋشى، سودان كەيىن وسى ەلدىڭ كونستيتۋتسيالىق سوتىنىڭ مۇشەسى.

بۇگىندە شەتەلدەردە ەكى نەگىزگى كونس­تي­تۋتسيالىق باقىلاۋ (نىسانى) مودەلى قالىپتاستى.

ءبىرىنشى مودەلدە (ونى «امەريكالىق» دەپ اتايدى) كونستيتۋتسيالىق باقىلاۋ­دى جالپى سوت جۇيەسى جۇزەگە اسىرادى. مۇندا ەكى نۇسقا بار: ءار سوت ساتىسىنا نەمەسە تەك جوعارعى سوتقا وسىنداي قۇ­قىق بەرىلەدى. ءار سوت ساتىسىنا كونس­تيتۋ­­­تسيا­لىق باقىلاۋ قۇقىعىن بەرۋ سوت­تارعا نەعۇرلىم كەڭىنەن جۇگىنۋگە مۇم­كىن­دىك بەرەدى، بىراق ناقتى قۇقىقتىق ماسە­لەلەر بويىنشا وسى ءبىرىنشى ساتى­داعى سوت پەن جوعارعى سوتتىڭ پوزيتسيا­لارى اراسىنداعى الشاقتىقتار جوققا شى­عارىلمايدى. الايدا سايىپ كەلگەندە، سوڭعىسىنىڭ پوزيتسياسى باسىم بولادى.

بۇگىنگى امەريكادا كونستيتۋتسيانى باقىلاۋدى فەدەرالدى جوعارعى سوت جۇزەگە اسىرادى جانە كوپتەگەن زاڭ سالا­سىن­داعى عالىمداردىڭ پىكىرىنشە، بۇل سوتتىڭ قىزمەتىندەگى جەكە جانە نەگىزگى باعىت بولىپ تابىلادى.

جوعارعى سوتتىڭ بەلگىلى ءبىر نورمانىڭ كونستيتۋتسيالىعى تۋرالى شەشىمى ونىڭ كەيىننەن مەملەكەتتىك دەڭگەيدە تىكەلەي قولدانىلۋىن بىلدىرەدى. كونستيتۋتسيالىق باقىلاۋ سالاسىنداعى شتاتتاردىڭ ارقاي­سىسىنىڭ ۇلكەن قۇقىقتارىنا قاراماستان، نەگىزگى ميسسيا اقش جوعارعى سوتىنىڭ ءومىر بويى تاعايىندالعان توعىز مۇشەسىنە جۇكتەلەدى. كونگرەستى كىم باسقاراتىنىنا قاراماستان، قوعامدىق پىكىردى زەرتتەۋ بو­يىنشا گەللان ينستيتۋتى قانداي اقپارات جاريالايتىنىنا قاراماستان، ولار ءوز ىستەرىن جاسايدى.

انگلو-ساكسوندىق قۇقىق جۇيەسىنىڭ كوپتەگەن ەلىندە (اۋستراليا، ءۇندى­ستان، كانادا، اقش) بۇل فۋنكتسيانى جالپى سوتتار، ياعني نەگىزگى ماقساتى قىل­مىستىق جانە ازاماتتىق ىستەردى قاراۋ بولىپ تابىلاتىن سوتتار ورىندايدى. كەي­بىر ەلدەردە بۇل فۋنكتسيالاردى بار­لىق جالپى سوتتار جۇزەگە اسىرا الادى، ال تۇپكىلىكتى شەشىمدى ەڭ جوعارعى ساتى­داعى سوت (سكانديناۆيا ەلدەرى، اقش، جاپو­نيا)، باسقالارىندا – تەك جوعارعى سوت­تار (گانا، شري-لانكا، ەستونيا)، ال فەدە­را­تسيالاردا شتاتتاردىڭ جوعارعى سوت­تارى ء(ۇندىستان، كانادا، مالايزيا) قابىل­دايدى. سوڭعى جاعدايدا تۇپكىلىكتى شەشىم­دى مەملەكەتتىڭ جوعارعى سوتى قابىلدايدى.

ەكىنشى مودەلدە (ونى «ەۋروپالىق» دەپ اتايدى) كونستيتۋتسيالىق باقىلاۋدى ارنايى قۇرىلعان ورگان نەمەسە سوت ورگانى جۇزەگە اسىرادى.

ارنايى كونستيتۋتسيالىق سوتتارى بار ەكىنشى مودەل قازىر اۋستريا، گەرمانيا، يتاليا، يسپانيا، پورتۋگاليا، بەلگيا­دا جۇمىس ىستەيدى. قازىرگى ەۋروپادا تەك بىرنەشە ەلدە ( ۇلىبريتانيا، نيدەرلاند، ليۋكسەمبۋرگ) كونستيتۋتسيالىق باقىلاۋدى جۇرگىزەتىن ورگان جوق.

ەۋروپالىق جۇيە كونستيتۋتسيالىق باقىلاۋدىڭ ارنايى سوتىن نەمەسە كۆازي-سوت ورگاندارىن قۇرۋدى قاراس­تىر­عان. مۇنداي ورگاندار، مىسالى، يتاليادا كونستيتۋتسيالىق سوت، پول­شادا كونس­تي­تۋتسيالىق سوت، فرانتسيادا كونس­تي­تۋ­­تسيالىق كەڭەس جانە ءىشىنارا مەم­لەكەتتىك كەڭەس، مىسىردا جوعارى كونس­تي­تۋتسيالىق سوت، گەرمانيادا فەدەرالدى كونستيتۋتسيالىق سوت. جاقىندا ەۋرو­پالىق جۇيە لاتىن امەريكاسىنا دا ەنىپ كەتتى: 1988 جىلعى برازيليا فە­دە­را­تيۆتىك رەسپۋبليكاسىنىڭ كونس­تي­تۋتسياسى بويىنشا ارنايى كونستيتۋتسيالىق باقى­لاۋ­دى جۇزەگە اسىراتىن ورگان – فەدە­رالدى جوعارعى تريبۋنال; 1991 جىلعى كولۋمبيانىڭ ساياسي كونستيتۋتسياسى ءدال كون­ستيتۋتسيالىق سوتتى قاراستىردى; كوستا-ريكادا كونستيتۋتسيالىق باقىلاۋ ورگا­نى بولىپ جوعارعى سوتتىڭ كونستي­تۋتسيالىق پالاتاسى جۇمىس ىستەيدى.

كونستيتۋتسيالىق باقىلاۋدىڭ ەۋرو­پالىق مودەلىندە كونستيتۋتسيالىق ىستەر قاراپايىم ىستەردەن مىنامەن ەرەك­شە­لەنەدى: مۇنداي ىستەر ساياسي نەمەسە سوت ورگاندارىنىڭ، ءتىپتى جەكە تۇلعا­لاردىڭ تى­كەلەي ءوتىنىشى بويىنشا قوزعا­لۋى مۇم­كىن جانە ارنايى قۇرىلعان كونستي­تۋ­تسيالىق باقىلاۋ ورگاندارىنىڭ ەرەكشە قاراۋىنا جاتادى.

بۇل ورگانداردىڭ، ونىڭ ىشىندە قان­داي دا ءبىر اكتىنىڭ نەمەسە ءىس-ارەكەتتىڭ كونس­تيتۋتسيالىعىنا قاتىستى جانجالدار تۋىن­دامايتىن جاعدايلاردا مىندەتتى سوت شەشىمىن شىعارۋعا قۇقىعى بار.

كونستيتۋتسيا بويىنشا بىرقاتار ەلدە كونستيتۋتسيالىق باقىلاۋ ورگانى سوت بيلىگى جۇيەسىنە ەنگىزىلگەن (گەرمانيا، تۇر­­كيا، رەسەي، گرۋزيا، ارمەنيا جانە ت.ب.)، باسقالارىندا جەكە ورگان رەتىندە ارە­­كەت ەتەدى (فرانتسيا، يتاليا، يسپانيا، پولشا جانە ت.ب.).

ەۋروپالىق مودەلدىڭ ءبىر ءتۇرى – فرانتسۋز مودەلى، وندا ارنايى قابىلدانعان ورگانعا ءالى كۇشىنە ەنبەگەن زاڭ جوبا­لارى­نىڭ كونستيتۋتسيالىعىن تەكسەرۋ قۇ­قىعى بەرىلگەن. اتالعان ەلدە كونستي­تۋتسيا­لىق باقىلاۋ وكىلەتتىگى بىردەن ەكى ورگانعا: مەملەكەتتىك كەڭەسكە جانە كونس­تيتۋتسيالىق كەڭەسكە بەرىلدى.

بۇل ورگانداردىڭ قۇزىرەتىندەگى ايىرماشىلىق تەكسەرىلەتىن زاڭناما­لىق اكتىلەردىڭ زاڭدى كۇشىمەن انىقتالا­دى. مەملەكەتتىك كەڭەس زاڭعا تاۋەلدى اكتىلەردىڭ، رەگلامەنتتەردىڭ، ياعني ات­قارۋ­شى ورگانداردىڭ اكتىلەرىنىڭ كونس­تيتۋ­تسيالىعىن تەكسەرەدى. كونستي­تۋتسيالىق كەڭەس زاڭ كۇشى بار اكتىلەردى تەكسەرەدى. بۇل باقىلاۋ ورگاندارىنىڭ باستى ايىر­ماشىلىعى – كونستيتۋتسيالىق كەڭەس تەك كونستيتۋتسيانى باقىلاۋ فۋنكتسيالارىن جۇزەگە اسىرادى، ال مەملەكەتتىك كەڭەس اكىمشىلىك سوتتار جۇيەسىندەگى ەڭ جوعارى ورگان بولىپ تابىلادى.

قازاقستاندا، ماروككودا، سەنەگالدا فرانتسياداعى سياقتى كونستيتۋتسيالىق كەڭەستەر جۇمىس ىستەيدى. بۇل ەلدەردەگى كونستيتۋتسيالىق كەڭەستەردىڭ ەرەكشەلىگى – ولار نەگىزىنەن مەملەكەت باسشىسى قول قويعانعا دەيىن پارلامەنت قابىلداعان زاڭداردىڭ كونستيتۋتسيالىعىن قاراس­تىرادى. كونستيتۋتسيالىق كەڭەستەر، ادەت­تە، سۋديالار كورپۋسىنىڭ قاتىسۋىنسىز قۇرىلادى. كەيبىر ەلدەردە ولاردى پرەزيدەنتتەر تاعايىندايدى، فرانتسيادا كەڭەس قۇرامىنىڭ 1/3 بولىگىن پرەزيدەنت جانە ۇشتەن ءبىرىن – پارلامەنتتىڭ ەكى پالاتاسىنىڭ توراعالارى تاعايىندايدى.

گەرمانياداعى كونستيتۋتسيالىق باقى­لاۋ جۇيەسى مامانداندىرىلعان با­قى­لاۋ ورگانىنىڭ بولۋىمەن سيپاتتالادى. كونس­تيتۋتسيالىق سوت تورەلىگى ورگانى تەك قانا كونستيتۋتسيالىق-قۇقىقتىق ىستەر­دى قاراۋعا وكىلەتتى. گەرمانياداعى مۇن­داي مامانداندىرىلعان ورگاندار – بۇل باستاپقى جانە كەيىنگى كونستيتۋتسيا­لىق باقىلاۋدى جۇزەگە اسىراتىن فەدە­رالد­ى كونستيتۋتسيالىق سوت. بۇل ورگان­نىڭ وكىلەتتىكتەرىنىڭ كولەمى وتە كەڭ. ول فەدەرالدى زاڭدار مەن فەدەرا­تسيا سۋبەك­تىلەرى زاڭدارىنىڭ كونستي­تۋ­تسياعا سايكەستىگى ماسەلەلەرىن شەشەدى، كونس­تي­تۋ­تسيانىڭ نورمالارىن تۇسىندىرەدى جانە كونس­تيتۋتسيانىڭ قايشىلىعىنا نەگىز­دەل­گەن زاڭنامالىق اكتىلەردىڭ كۇشىن جويادى.

يسپانياداعى سوتتىق-كونستيتۋ­تسيا­لىق باقىلاۋ ورگانى كونستيتۋتسيا­لىق باقىلاۋ جۇيەسىنە ۇقساس. يسپانيا كونس­تيتۋتسياسىندا كونستيتۋتسيا­لىق باقى­لاۋ وكىلەتتىكتەرىن ماماندان­دىرىل­عان سوت ورگانى – كونستيتۋتسيالىق سوتىنا جۇكتەلگەن. كونستيتۋتسيالىق سوتقا سۇراۋ سالۋلارمەن جانە شاعىمدارمەن ءوتىنىش جاساي الاتىندار: ۇكىمەت توراعاسى، حالىقتىڭ قورعاۋشىسى، كەمىندە 50 ادامنان تۇراتىن دەپۋتاتتار مەن سەناتورلار، دەربەس وبلىستاردىڭ وكىلدى جانە القالى اتقارۋشى ورگاندارى، سوتتار، ال كونستيتۋتسيالىق قۇقىقتاردىڭ بۇزىلۋىنا شاعىمدارمەن – ازاماتتار مەن زاڭدى تۇلعالار، پروكۋرورلار.

شەتەلدەردىڭ مىسالىندا كونستيتۋ­تسيا­لىق باقىلاۋدى جۇزەگە اسىرۋ ءتار­تىبىن قاراستىرا وتىرىپ، ۇسىنىلعان باقىلاۋ مودەلدەرىنىڭ ەكى مىسالىنىڭ (امەريكالىق جانە ەۋروپالىق) ەڭ ءتيىمدىسى ەۋروپالىق مودەل دەپ قورىتىندى جاساۋعا بولادى، ولاردىڭ اراسىندا گەرمانيا مەن يسپانياداعى مودەلدى ەرەكشە اتاپ وتۋگە بولادى. بۇل ەلدەردە ول مامانداندىرىلعان باقىلاۋ ورگانىنىڭ – كونستيتۋتسيالىق سوتتىڭ بولۋىمەن سيپات­تالادى، ونىڭ وكىلەتتىكتەرى تەك كونس­تي­تۋتسيالىق باقىلاۋ فۋنكتسيالارىمەن شەكتەلەدى.

ەۋروپالىق جۇيەنىڭ ارتىقشى­لىقتارى:

- كونستيتۋتسيالىق قۇقىقتارى مەن مۇددەلەرى بۇزىلعان كەز كەلگەن ادام كونستيتۋتسيالىق سوتقا (مامان­داندى­رىلعان ورگانعا) ءوتىنىش جاساي الادى;

- كونستيتۋتسيالىق سوت ءىسىن جۇرگىزۋدى جۇزەگە اسىراتىن سوتتار كونستيتۋتسيالىق قۇقىق بويىنشا ماماندار بولادى، بۇل شىعارىلاتىن شەشىمدەردىڭ بىلىكتىلىگى مەن قۇقىقتىق دالدىگىن ايقىندايدى.

وسىلايشا، كونستيتۋتسيالىق باقىلاۋ­دىڭ نەگىزگى مىندەتى كونستيتۋ­تسيالىق قۇ­رى­لىستىڭ نەگىزدەرىن قورعاۋ جانە سونىڭ سالدارىنان ازاماتتاردىڭ قۇقىق­تارى مەن مىندەتتەرىن قامتاماسىز ەتۋ بولماق. سوتتىق كونستيتۋتسيالىق باقىلاۋ قولدانىستاعى زاڭناما نورمالارىنىڭ نەگىزگى زاڭعا سايكەستىگىن قامتاماسىز ەتۋدەگى نەعۇرلىم پارمەندى تەتىك. كونس­تيتۋ­تسيالىق باقىلاۋ دايەكتى جانە ۇزدىك­سىز دامۋ جاعدايىندا مەملەكەت پەن قوعام­نىڭ تۇراقتىلىعىن قامتاماسىز ەتۋدىڭ قۇرالى بولىپ تابىلادى.

الەمدىك تاجىريبە كورسەتكەندەي، كونس­تيتۋتسيالىق سوتقا كونستيتۋتسيانىڭ ۇستەم­دىگىن قامتاماسىز ەتۋگە باعىتتالعان كونس­تيتۋتسيالىق باقىلاۋ فۋنكتسياسى جۇك­تەلگەن. بۇل ءرول تەكسەرۋ، انىقتاۋ، بەلگىلەۋ جانە كونستيتۋتسيانىڭ نورما­تيۆتىك اكتىلەرىنىڭ سايكەسسىزدىكتەرىن جويۋ ارقىلى جۇزەگە اسىرىلادى، ولاردىڭ بارىسىندا كونستيتۋتسيالىق باقىلاۋ ورگانى انىقتالعان سايكەسسىزدىكتەردىڭ كۇشىن جويۋعا قۇقىلى.

قازاقستاننىڭ بۇكىل اۋماعىندا جانە قۇقىقتىڭ بارلىق سۋبەكتىلەرىنە قاتىستى كونستيتۋتسيانىڭ ۇستەمدىگىن جانە تىكەلەي قولدانىلۋىن قامتاماسىز ەتەتىن كونستيتۋتسيالىق سوت قۇرۋ قاجەتتىگى ءپىسىپ-جەتىلدى. قوعام كونستيتۋتسيالىق سوت ارقىلى مەملەكەتتىك بيلىك جۇيەسىنىڭ ارەكەتتەرىنە، ونى جۇزەگە اسىرۋدىڭ نىسانى مەن تاسىلدەرىنە داۋ ايتۋعا قۇقىلى. كونستيتۋتسيالىق سوت ميسسياسىنىڭ بىرەگەيلىگى ونىڭ تىكەلەي مىندەتى ساياساتتى زاڭعا، ساياسي اكتسيالار مەن شەشىمدەردى – كونستيتۋتسيالىق-قۇقىقتىق تالاپتار مەن نىساندارعا باعىندىرۋدى قامتيتىن جالعىز مەملەكەتتىك ورگان بولۋى كەرەك.

كونستيتۋتسيالىق سوت ماماندان­دىرىلعان كونستيتۋتسيالىق باقىلاۋدىڭ ەڭ جوعارى كونستيتۋتسيا­لىق ورگانى بولىپ تابىلادى. ول مەملەكەت­تىك بيلىكتى شەكتەۋ جانە بيلىكتىڭ تەپە-تەڭدىگىن، تابي­عي قۇقىقتىڭ جاريادان ۇس­تەم­دىگىن، كونستيتۋتسيانى زاڭداردان، قۇقىق قاعي­داتتارىن ساياسي جانە اكىمشىلىك قالاۋ­لارعا قاتىستى قامتاماسىز ەتۋ ماق­ساتىن­دا قۇرىلادى.

ەرجان ەگەمبەرديەۆ،

زاڭ عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، جوعارعى سوت جانىنداعى سوت تورەلىگى اكادەمياسىنىڭ پروفەسسورى،

رۋسلان سۇلتانوۆ،

زاڭ عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، جوعارعى سوت جانىنداعى سوت تورەلىگى اكادەمياسىنىڭ دوتسەنتى