جەڭىمپاز جيۋل ۆەرن

عىلىمي فانتاستيكا عىلىمي فانتاستيكا دەپ اتالماس بۇرىن، عىلىمي رومانتيكا دەپ اتالعا­نى بارىمىزگە بەلگىلى. فەنتەزي، رەاليزم جانە فۋ­تۋريستىك يدەيالار مەن بالاما تەحنولوگيالارعا ءتان ەلەمەنتتەردى ءوزارا بىرىكتىرەتىن بۇل جانر ورتا عاسىر مەن قازىرگى زامان اراسىنداعى التىن كوپىر بولدى. بۇل ماقالامىزدا ءبىز وسى سالانى دامىتۋعا ۇلەسىن قوسقان فرانتسۋز جازۋشىسى جيۋل ۆەرننىڭ ادەبي مۇرالارى حاقىندا سويلەمەكپىز. ونىڭ اتى اتالعان جەردە تۇتاس دۇنيە جۇزىنە تارالعان كىتابى «تەڭىز استىنداعى جيىرما مىڭ شاقىرىم» اتتى فانتاستيكالىق رومانى باستى نازاردا بولادى. ۆەرن قالامى تۋدىرعان سان حيكمەتتىڭ ءبىرى ەسەبىندەگى بۇل تۋىندىنىڭ عىلىمي رومانتيكا جانە فانتاستيكانىڭ دامۋىنداعى ەرەكشەلىگىن ايتا كەتكەن ءجون.

جيۋل ۆەرننىڭ تاعدىرى ونىڭ ءار جازعان كىتابىنا بايلانىستى وزگەرىپ وتىرعان دەسەدى. دەمەك شىعارماشىلىق الەمنىڭ سان قىرلىلىعى، مىنە، وسىندا. 1862 جىلى ۆەرن پەر-جيۋل حەتتسەلمەن كەزدەستى. كوپ وتپەي حەتتسەل ۆەرننىڭ باسپاگەرى بولدى. ەكەۋىنىڭ شىعارماشىلىق بايلانىسى دا سول ساتتە باستالدى ءارى بۇل قارىم-قاتىناس جازۋشىنىڭ ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن جالعاسىن تاپتى. جاناشىر حەتتسەل ۆەرندى جىلىنا ءۇش توم جازسا، وعان تۇراقتى جالاقى بەرۋگە ۋادە بەرەدى. دوستىقتان ۇلاسقان شىعارماشىلىق وداق «تەڭىز استىنداعى جيىرما مىڭ شاقىرىم»، «ەرەكشە ساياحاتتار» سياقتى الەمدىك كلاسسيكالىق شىعارمالاردى جازۋعا سەبەپكەر بولدى. ناتيجەدە ەلۋ ءتورت كىتاپ ومىرگە كەلدى، ارينە، بۇرىن ەشكىم وقىماعان، وقيمىز دەپ مۇلدە ويلاماعان تاقىرىپتاردا.

قازىر «تەڭىز استىنداعى جيىرما مىڭ شاقىرىم»، «جەر كىندىگىنە ساياحات»، «سەكسەن كۇندە الەمدى شارلاۋ»، «ايدىڭ ارعى بەتىنە» جانە «جۇمباق ارال» سياقتى كىتاپتار عىلىمعا، ءتىپتى ادەبيەتتىڭ وسى جانرىنا قىزىققان ءار وقىرمانعا ومىرلىك وقۋلىق رەتىندە وقىلىپ ءجۇر. «تەڭىز استىنداعى جيىرما مىڭ شاقىرىم» 1871 جىلى سەريالىق تۇردە جارىققا شىقتى، كوپ وتپەي جەكە كىتاپ بولىپ باسىلدى. بۇل رومان جۇمباق كاپيتان نەمونىڭ ءومىرى، ونىڭ قىزمەتشىسى كونسەل مەن نەد لەند اتتى كەيىپكەردىڭ «ناۋتيلۋس» كەمەگە سوقتىعىسقاننان كەيىن كاپيتان نەمونىڭ تۇتقىنىنا اينالعانى جونىندە قىزىقتى وقيعالاردى ايتادى. پروفەسسور ارروناكس سۋ استى قايىقتارىنىڭ تەرەزەلەرىنەن تەڭىز ءومىرىن زەرتتەۋمەن اينالىسقاندى ۇناتسا، نەد ەركىندىكتى اڭسايدى. ولار «ناۋتيلۋستىڭ» ەكيپاجىمەن بىرگە اكۋلالارمەن تىنباي كۇرەسەدى. بۇل كۇرەس قوعامداعى ءار ادامنىڭ، جەكە تۇلعانىڭ ومىرمەن كۇرەسىمەن بارابار. بۇل شىعارمانى وقىعان قازىرگى وقىرماندار «ناۋتيلۋستى» فۋتۋريستىك قۇرىلعى رەتىندە ەلەستەتۋى ابدەن مۇمكىن، بىراق كوپ جاعدايدا ولاي ەمەس. ۆەرن بۇل شىعارماسىن جازعاندا سۇڭگۋىر قايىقتار ءالى تاپقىرلانباعانى ايدان انىق. جازۋشى سۋرەتتەگەن «ناۋتيلۋستىڭ» باستى قاسيەتى – ول ەلەكتر قۋاتىمەن جۇمىس ىستەيدى. جازۋشىنىڭ قيالىنىڭ شەكسىزدىگى سونشا، الەمدە بولماعان عاجايىپتى ەڭ العاش وقىرماندارعا وسىلاي تانىستىرادى. دەگەنمەن بۇل كىتاپتىڭ باسىم بولىگى بالىق تۇرلەرىنىڭ تىزىمىنەن تۇرادى. ءبىز ءۇشىن بۇل دا كەزىندە اشىلماعان ءبىر الەم سياقتى ەدى. جازۋشى ويىنىڭ جۇيرىكتىگى، كوپ بىلەتىنى، ادامزات بالاسى نەنى قاجەت ەتسە، سونى جازۋدى مۇرات ەتكەن ۆەرننىڭ شىعارماشىلىق بيىگى بارعان سا­يىن بيىكتەي بەردى. ول «عالامشارداعى بەس اپتا» اتتى كىتابى تۋرالى: «مەن بۇل كىتاپتا عالامشار تۋرالى جازعان جوقپىن، افريكا تۋرالى جازدىم» دەيدى. سول سياقتى «تەڭىز استىنداعى جيىرما مىڭ شاقىرىمدا» جازۋشى سۇڭگۋىر قايىقتار تۋرالى ەمەس، الىپ مۇحيت، ونداعى قايشىلىقتى ءومىر، ءبىز بىلمەيتىن مۇلدە باسقا الەم تۋرالى جازدى. «تەڭىز استىنداعى جيىرما مىڭ شاقىرىمدا» جازۋشى قابىلەتىنىڭ قاينارى، كورەگەندىك ەلەمەنتتەر دە بار، سونىڭ ىشىندە «ناۋتيلۋستىڭ» كولەمى، كۇشى جانە سۋعا ءتۇسۋ بارىسى، ءىشىنىڭ بەزەندىرىلۋى ءبارى-ءبارى اشىلماعان ارالدىڭ كەيپىندە. ءبىز ولاردىڭ سيپاتىن تەك وسى شىعارمانى وقىعان سوڭ عانا بىلە الامىز. بۇرىن مەري شەللي عىلىمي فانتاستيكانىڭ ساردارى رەتىندە اتالاتىن، ال جيۋل ۆەرن كەرەمەت كىتاپتارى ارقىلى فانتاس­تيكا سالاسىنداعى ءوز ورنىن يەلەندى ءارى ماڭگى مىزعىماستاي بولىپ بەكىدى. شىندىعىندا، ول ءار شىعارماسىندا مىنا دۇنيەدەگى كەز كەلگەن عاجايىپقا تاڭىرقايتىن سەزىمدە بولدى، ءسويتىپ، ءوزىن دە، وزگەنى دە تاڭعالدىرۋدان جالىقپادى. ونىڭ بارلىق كىتاپتارى عىلىمي رومانتيكانىڭ مىسالدارى رەتىندە وقىرمانعا قىزمەت ەتۋ ءۇشىن عىلىمعا دەگەن قىزىعۋشىلىققا، ءتىپتى قيالدىڭ شەكسىزدىگىنە سۇيەندى. سول ءۇشىن ول جازۋشىلىق كوزبەن بارلاۋدى نەگىز ەتە وتىرىپ، الەۋمەتتىك تاقىرىپتاردى ءبىر ارناعا توعىستىرۋ ارقىلى تابيعي جانە قوعامدىق قۇبىلىستاردى زەرتتەۋدى جالعاستىرا بەردى، بۇل ەڭبەك ونى جەڭىمپاز ەتتى.