توققوجا قوجاعۇلوۆ: ناعىز ونەر بۇكىل ادامزاتقا ورتاق

– قىلقالامعا قۇشتارلىق قايدان تۋدى، ءبارى قالاي باستالىپ ەدى؟

– سۋرەت سالۋ – قۇدايدان بەرىلەتىن قا­­سيەت. ونىڭ كوزىن اشىپ، ارناسىن كەڭەيتۋ، بولماسا تالانت تاسقىنىن دەر شا­عىن­دا ۇستاپ قالۋ – ءار پەندەنىڭ ءوز ەنشىسىندەگى ءىس. اۋىل بالالارى سەكىلدى مەنى دە ارمان قاناتىنا مىن­گەستىرىپ، ونەرگە ىڭكار ەتكەن تۋعان ولكە تابيعاتى، اينالامنان العان اسەر. بۇعان باستى سەبەپكەر دەپ ەڭ الدىمەن، اكە مەن انانىڭ تاربيەسىن، قازاقى اۋىلدىڭ قوڭىر تىرشىلىگىن، بالا قيالدان ءبۇر جارعان اپپاق ءۇمىتتى اتاعان بولار ەدىم. 14 بالا وسىرگەن كوپبالالى وتباسىنىڭ پەرزەنتىمىن. وقۋشى كەزىمدە تاستان اباي­دىڭ ءمۇسىنىن قاشادىم. ونى كورگەن اكەم: «نەمەنە ماعان ەسكەرتكىش قويۋعا اسىعىپ ءجۇرمىسىڭ؟!» دەدى. اكەدەن ەرەكشە يمەنەتىن اۋىل بالاسى رەتىندە بۇل ءسوز مەنىڭ جانىما قاتتى اسەر ەتتى. ابدىراپ قالعانىم سونشا، اكەمە قاراپ باسىمدى شايقاي بەرگەنىمدى بىلەم. سودان سوڭ ءمۇسىن قا­شاۋ­عا قايتا اينالىپ سوقپادىم. بىراق سۋرەت سالۋدى توقتاتقان جوقپىن. 4-سىنىپتا ءوزىم سەكىلدى قارا دومالاقتارمەن بىرگە اۋىل سىرتىندا قوزى باعاتىنمىن. سوندا كوڭىلىمدە قاتتالىپ قالعان مىنا ءبىر ەپيزود بار. قىردا جايىلىپ جۇرگەن قوزىلارعا الىس­تان كوز تاستاپ قويىپ كىتاپ وقيمىز، جالىققاندا ءتۇرلى ويىندار وينايمىز. ءبىر كۇنى قاتارىمىزداعى ءبىر بالا ويىن كارتاسىن اكەلدى. ول زاماندا مۇنداي دۇنيە تاڭسىق ەدى ءار كوپ تابىلا بەرمەيتىن. ۇيگە قايتاردا الگىدەن قوياردا-قويماي تاڭەرتەڭ قايتىپ اكەلىپ بەرەمىن دەپ كارتاسىن سۇراپ الدىم. ول ء«بىلىپ قويسا اكەم ولتىرەدى» دەپ ارەڭ بەردى. مەن سول ءتۇنى تاڭعا دەيىن ۇيىقتاماي كارتون قاعازداردى قيىپ الىپ، الگى كارتانىڭ تۇپ-تۋرا كوشىرمەسىن جاساپ شىقتىم. ەكى جاق بەتىنىڭ سۋرەتتەرىنە دەيىن ءار دەتالدى قاز-قالپىندا كوشىرىپ بوياپ تا قويدىم. ەرتەڭىنە بالالاردىڭ ءبارى مەنىڭ كارتاما تاڭعالىپ، سونىمەن وينايتىن بولدى. وزىمنەن كىشى سابەتبەك دەگەن بالا مەنەن الگى كارتانى ءبىر سومعا ساتىپ الدى. سول اقشانى اناما اكەلىپ بەردىم. ول كىسى اقشانى قايدان العانىمدى تاپتىشتەپ سۇراپ العاننان كەيىن عانا ارەڭ قابىلدادى. الگى اقشانى اناما ۇسىنىپ تۇرىپ: «شەشە، مەن سەندەردى سۋرەت سالىپ اسىرايمىن» دەپ ەدىم. قۇداي اۋزىما سالعانى شىعار، بالاڭ تىلەگىم قابىل بولىپ، ءومىر ورنەگىم راسىندا دا سولاي ءوربىدى. وسى ۋاقىتقا دەيىن سۋرەت ونەرى مەنىڭ جان راحاتىم عانا ەمەس تىرشىلىگىمنىڭ تىرەگى بولىپ كەلەدى. الماتىعا كەلىپ جاس وتباسى رەتىندە باسپانا تاۋقىمەتىن از تارتقانىمىز جوق. وسى قيىندىقتىڭ بارلىعىن قىلقالاممەن ەڭسەردىك.

– شابىتىڭىزدىڭ باستاۋ بۇلاعىندا اكە مەن انا تۇرعانىن ايتىپ قالدىڭىز. ءسىزدى كوپشىلىككە تانىتقان تىرناقالدى شىعارمالارىڭىز دا وسى جاندارعا ارنالعانىنان حابارىمىز بار.

– ونىڭ راس. قازاق بالاسى ءۇشىن قاسيەتتى قارا شال – ادالدىقتىڭ تۇمارى، ەڭ ۇلكەن تاربيە مەكتەبى. سول سەكىلدى ماڭدايداعى ءاجىمى تاعدىر جولىنداي تارامدالعان عازيز انالار ءبىزدىڭ ءومىر تىنىسىمىز. مەنى سەزىم بيىگىنە تارتقان ەڭ اۋەلى وسى جاندار ەدى. 1979 جىلى ارمان قۋىپ الماتىعا كەلگەنىمدە اكەم مۇقاجان باقيلىق بولدى. اپىل-عۇپىل اۋىلعا جەتىپ، كوڭىلىم اكەمدى ىزدەپ قۇلازىدى. ەسىك اشىلعان سايىن ۇيگە اكەم كىرىپ كەلەردەي ەلەڭدەي بەردىم. ونىڭ بۇكىل بولمىسى كوز الدىمنان ءوتىپ جاتتى. اكە الدىنداعى وتەلمەي قالعان پەرزەنتتىك پارىزىمدى، كەۋدەدە قالعان ساعىنىشىمدى بوياۋمەن بەرۋگە بەكىندىم. اكەمنىڭ پورترەتىن سالىپ تورگە ءىلىپ قويدىم. بۇعان بۇكىل سەزىمىمدى قۇيىپ بەردىم دەسەم بولادى. ەسىكتەن كىرىپ كەلگەن كىشى شەشەمىز سۋرەتتى كورىپ «و، قۇداي-اۋ، مىناۋ جاكەمنىڭ ءوزى عوي» دەپ قايىناعاسى ءتىرىلىپ كەلگەندەي قۋانعانى بار. بۇل پورترەتتىڭ ارتقى فونىنا ۋاقىتتىڭ سيمۆولى رەتىندە دومبىرانى جانە تاعى ءبىر تۇسىنا تۇلكىگە ۇقساس ەلەمەنتتى قوسا بەردىم. جاستىق جالىندا جانىمىزعا مەدەت بولعان اكەدەن ايىرىلىپ قالامىز دەپ ويلاماۋشى ەدىك. سول ءسات ورناعاندا «جالعاننىڭ ارتى اشىلدى» دەگەن وسى ەكەن-اۋ دەپ تەرەڭ مۇڭعا باتقانىم بار. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، بۇل پورترەتتە تەك اكە تۇلعاسىن ەمەس، بۇلاڭداعان قۋ دۇنيەنىڭ وتكىنشى كەيپىن قوسا كورسەتكىم كەلدى.

كوركەمسۋرەت فاكۋلتەتىندە وقىپ جۇر­گەنىمىزدە ءۇي جۇمىسى رەتىندە كولەمدى پورترەت سالۋدى تاپسىراتىن. قاتەلەسپەسەم 3-كۋرستا وقيتىن كەزىم. جازعى دەمالىسقا اۋىلعا باردىم. مۇقاعاليدىڭ كىتابىن پاراقتاپ وتىرىپ، مىنا ءبىر ولەڭى جانىما قاتتى اسەر ەتتى.

«انام مەنىڭ ءيىلىپ بارا جاتىر،

قاي كۇنى كەلەر ەكەن نالا باتىر.

جەل كەلىپ سىبىرلايدى ايات وقىپ،

ءبىر كۇنى ايىرىلاسىڭ قارا دا تۇر.

انام مەنىڭ يىلگەن سۇراۋ بەلگى،

از عانا شاتتىق كوردى، جىلاۋ كوردى.

قالاي عانا قالپىنا كەلتىرەرسىڭ،

داۋىلدار مايىستىرعان مىناۋ بەلدى».

بۇل ولەڭدە مۇقاعاليدىڭ عانا ەمەس، مەنىڭ دە انامنىڭ پورترەتى جاتقانداي ەدى. 14 قۇرساق كوتەرگەن انانىڭ كەشكەن بەينەتى از بولا ما؟ جاس بوسانىپ وتىرعانىندا تولىپ تۇرعان قازاندى كوتەرەمىن دەپ بەلى كىلت ەتە قالسا كەرەك. يىلگەن سۇراۋ بەلگىدەي بۇكىرەيىپ جۇرەتىن. ءبىر كۇنى شەشەمنەن دە ايىرىلىپ قالامىن-اۋ دەگەن قورقىنىشتى وي ساناما مازا بەرمەدى. كوزى تىرىسىندە ونىڭ پورترەتىن سالۋىم كەرەك دەگەن بايلامعا كەلدىم ءارى جازعى دەمالىستاعى ءۇي تاپسىرماسىنىڭ كەيىپكەرى جاقىننان تابىلعانىنا قۋان­دىم. دەمالىستان ورالعان سوڭ الگى سۋرەت ۇستازدارىمنىڭ قىزىعۋشىلىعىن تۋدىرىپ ينستيتۋتتىڭ ادىستەمەلىك قورىنا تاڭ­دالىپ الىندى. ءبىر كۇنى ۇستازىم توق­تار اسقارباي ۇلى مەنى شاقىرىپ: «اناڭنىڭ پورترەتىن ينستيتۋتتان الىپ ال، بۇل بۇكىل جانىڭمەن جازىلعان دۇنيە، قالتارىستا قالماسىن، كەيىن كورمەگە قويۋىڭا بولادى»، دەپ اقىلىن ايتتى. مايلى بوياۋدان ءوز بەينەسىن كورگەندە انام ەرەكشە قۋانىپ، باتاسىن بەردى. سول باتانىڭ قۋاتى ءوزىڭ ايتقانداي مەنىڭ ونەردەگى جولىمدى اشىپ، شىعارماشىلىق الەمىنە الىپ كەلدى. ءوز ۋاقىتىندا بۇل پورترەت رەسپۋبليكالىق كورمەگە قويىلىپ، ول تۋرا­لى «رەاليزم ونەرىنە تىڭ لەپ كەلدى» دەگەن سارىندا ماقالا دا جازىلدى. سەبەبى شىعارماشىلىق ورتا بۇل تۇستا رەاليزمنەن ابستراكتسيا، سيۋرەاليزم، كۋبيزم باعىتىنا اۋىتقىپ بارا جاتقان كەزەڭ بولاتىن. سول ونەر جارمەڭكەسىنەن كەيىن بۇكىلوداقتىق كورمەدە كوپشىلىك كوزىنە تۇسكەن «مەنىڭ انامنىڭ پورترەتى» دەپ اتالعان بۇل شىعارمامدى ماسكەۋدىڭ كوركەمسۋرەت ديرەكتسياسى ساتىپ الدى.

– ايگىلى ۆينسەنت ۆان گوگ: «مەن عي­باداتحانالاردى سالعاننان گورى ادام­نىڭ جانارىنا ۇڭىلگەندى ۇناتا­مىن. ادام جان دۇنيەسى الدەقايدا قىزىقتى» دەگەن ەكەن. ءسىزدى بەينەلەۋ ونەرىنىڭ بيى­گىنە الىپ شىققان ءدال وسى ادام بەي­نەسىن سالۋ. جالپى، پورترەت جانرى تۋرا­لى نە ايتاسىز؟

– پورترەتتىڭ باستى مۇراتى اينىتپاي ۇقساتىپ، كوشىرمە جاساۋ ەمەس. باستى ءمان ۇقساستىقتا بولسا پورترەتتىڭ فوتوسۋرەتتەن قانداي ايىرماشىلىعى بار؟ كەيىپكەردىڭ ىشكى جان دۇنيەسىمەن سىرتقى سۇلبا قابىسقاندا عانا وبراز پايدا بولادى. سوندىقتان بۇل كۇردەلى جانر كەز كەلگەن ونەر يەسىنىڭ وڭتايىنا كەلە بەرمەيدى. پورترەت – سوناۋ ەسكى زامانداردان كەلە جاتقان بەينەلەۋ ونەرىندەگى ەڭ ءبىر كونە جانر. ەرتە زاماندارداعى تاسقا قاشالعان سۋرەتتەر، جەر-جەردەن تابىلعان بالبال تاستارداعى بەينەلەر وسىعان دالەل. اتال­عان جانر ەڭ العاش مىسىر مەن گرەك جەرىندە وركەن جايدى. ادامنىڭ سىرتقى فورماسىن جاساۋدان باستالعان باعىت كەيىننەن وزگەرىستەرگە ۇشىراپ، اكادەميالىق تالاپ-تىلەكتەردى ورىندايتىن دارەجەگە دەيىن جەتتى. قايتا ورلەۋ داۋىرىندە بۇل باعىت تىپتەن شىرقاۋ بيىككە قۇلاش سەرمەدى. سىرتقى ۇقساستىقتان بۇرىن، ىشكى جان دۇنيەگە تەرەڭ ءمان بەرىلە باستادى. بۇل كەزەڭ لەوناردو دا ۆينچي، ميكەلاندجەلو، رەمبراندت، رافاەل سەكىلدى كەسەك تۇلعالاردىڭ دۇ­نيە­گە كەلۋىمەن ەرەكشەلەندى. ال قازاق بەينەلەۋ ونەرىندە پورترەت جانرىن العاش قولعا العان – ءابىلحان قاس­تەەۆ. جوعارىدا ايتىپ وتكەنىمىزدەي، تەح­نيكانىڭ وركەندەۋى سالانىڭ دامۋىنا سەرپىن بەردى. فوتواپپاراتتاردىڭ پايدا بولۋى ءتىپتى «پورترەت كەرەك پە؟» دەگەن ساۋال تۋىنداتتى. ويتكەنى تەحنيكانىڭ كومەگىمەن ءبىز ادام بەينەسىن گيپەررەاليزم دارەجەسىندە تارتا الاتىن بولدىق. تەحنيكا قانشا جەردەن كوككە ورلەسە دە شىنايى ونەردىڭ قۇندىلىعى بيىك تۇراتىنىن ۋاقىت ءوزى دالەلدەدى. تەحنيكا سۋرەتشىنىڭ ىشكى سەزىمىن بەرە المايدى. باستى ايىرماشىلىق وسىندا جاتىر.

 داڭقتى پيكاسسو كەزەكتى كەيىپكەردىڭ سۋرەتىن سالعاندا، الگى كىسى: «بۇل ماعان مۇلدە ۇقسامايدى عوي!» دەپتى. سوندا ۇلى سۋرەتكەر: ء«سىز وتىز جىلدان كەيىن وسىن­داي بولاسىز»، دەسە كەرەك. شىنىن­دا سول كىسى، ارادا جىلدار وتكەن سوڭ ءدال سونداي بولعان دەسەدى. دەمەك، سۋرەتشى ءوزىنىڭ الدىنداعى كەيىپكەرىنە قاراپ وتىرىپ، قيالىمەن ونىڭ بولاشاعىنا ساياحات جاساۋى، ياكي وتكەن ءومىرىنىڭ تۇڭعيىعىنا سۇڭگىپ كەتۋى مۇمكىن. ناعىز قىلقالام شەبەرى ۋاقىت پەن كەڭىستىكتىڭ شەڭبەرىندە شەكتەلىپ قالمايدى.

– كوپتەگەن جاس سۋرەتشىمەن اڭگىمە­لەسۋ بارىسىندا رەاليزم مەن سيۋرەليزم­نەن، اكادەميزمنەن الشاقتاي الماي جاتىرمىز. ەۋروپا ەلدەرىندەگىدەي جاڭا­شىلدىققا، جاڭا دەڭگەيگە، ءومىردىڭ جاڭا بەينەسىن ونەر ارقىلى اشۋعا تىرى­سۋىمىز كەرەك دەگەن پىكىر ايتادى. اكا­دەميزمنەن الشاقتاي الماي وتىرمىز دەگەن سۋرەتشىلەردى تەجەپ وتىرمىز با؟

– ءبىزدىڭ جوعارى وقۋ ورنىندا باستى نەگىزگە الىپ وتىرعانىمىز – رەاليستىك باعىت. سيۋرەاليستىك باعىتتىڭ نەگىزىن قالاعان سۋرەتشى سالۆادور دالي: «سەنى ەل مويىنداۋى ءۇشىن ەڭ الدىمەن، رەاليزمدى جەتە مەڭگەر، ءوزىڭدى وسى باعىتتا كورسەتكەننەن كەيىن باسقا باعىتتا قالام سىلتەسەڭ، سەنى جۇرت مويىندايدى»، دەيدى. البەتتە ادام قيالىن شەكتەۋگە بولمايدى. دەسە دە بەينەلەۋ ونەرىنىڭ الىپپەسى – رەاليزم. ءارىپتى ۇيرەنبەي تۇ­رىپ، ءسوز قۇراي المايتىن سەكىلدى، رەا­ليستىك باعىتتى يگەرمەگەن سۋرەتشى باسقا باعىتتا جەتىستىككە جەتەدى دەۋ قيىن. رەاليزمدى ۇيرەتىپ، ىرگەتاسىن قالاعاننان كەيىن عانا ءبىز بالانىڭ قابىلەتىنە قاراي ەركىندىك بەرەمىز. ەلىمىزدىڭ ءار ايماعىنان كەلگەن بالالاردىڭ بوياۋ ءتۇسىن كورۋى دە ءارتۇرلى. زامانىندا ماسكەۋدە وقىپ كەلگەن جىگىتتەر وزدەرىنىڭ جەتەكشىسىنە ەلىكتەپ، سۋرەتتى تۋرا ءوزىنىڭ ۇستازىنداي سالاتىن. ويتكەنى كەڭەس زامانىندا ءار سۋرەتشىنىڭ مەكتەبىن قالىپتاستىرۋ دەگەن جالاڭ ۇران بەلەڭ الدى. بۇل – ونەر ادامىن تۇن­شىقتىرۋ. بالا بويىنداعى دارىندى باي­قاپ، ونىڭ ءوز باعىتىن تابۋعا سەپتەسۋ كەرەك. رەاليزمدى الىپ كەتە الماعانداردى، وزدەرى بەيىم باعىتقا باعىتتايمىز. اي­تالىق، ءبىر كەزدەرى «سوروس» كومپانياسى ابستراكتسيالىق باعىتتاعى سۋرەتتەردى قىمباتقا ساتىپ الىپ، رەاليستىك باعىت­تاعى ۇلتتىق شىعارمالاردى قابىل­دامايتىن. ابستراكتسيالىق سۋرەتتەر قىمباتقا ءوتىپ جاتقاندىقتان، وسى باعىتقا ەرىكسىز كەلگەندەر دە بولدى. مۇنىڭ استارىندا شەتەلدىڭ سۇرقيا ساياساتى تۇردى. ءبىزدى ءوز باعىتىمىزدان تايدىرىپ، ءتۇپ-تامىرىمىزدان اجىراتقىسى كەلدى. ءبىزدىڭ قازىرگى مىندەتىمىز – وزىمىزدە بار جاقسى دۇنيەلەردى جوعالتىپ الماۋ. ۇلتتىق ونەر ۇلتتى بىرىكتىرۋگە ءتيىس. ءار جاقتان كەلگەن ونەردى وزىمىزگە ەنگىزە بەرەتىن بولساق، ءتول ونەرىمىز شاشىراپ كەتەدى. ونەر ادامدارىنا مەملەكەت جانە ۇلتتىق كومپانيالار، جەكەلەگەن اۋقاتتى ادامدار تاراپىنان قولداۋ كەرەك. سۋرەت – ىرىققا باعىنبايتىن شەكاراسى جوق الەم. سوندىقتان سۋرەتشى قيالىن تەجەي المايسىڭ. ال شىعارمالاردىڭ قۇندىلىعىن ۋاقىت ءوزى ەكشەيدى. ەڭ باس­تىسى، ونەر ادامى ءوزىنىڭ رۋحاني دىڭىنەن اجىراماعانى ابزال. سۋرەتكەردى تاريح شىڭىنا الىپ شىعاتىن ونىڭ سالعان سۇرلەۋى، ونەردەگى وزىنە عانا ءتان دارا جولى. ماسەلەن، گوگەننىڭ ءبىر شىعارماسىن سال دەسەڭىز كەز كەلگەن سۋرەتشى اينىتپاي سالىپ بەرەدى. بىراق ونى كوشىرە سالعانىمەن، ول گوگەن بولا المايدى، ويتكەنى ول ونى ويلاپ تاپقان جوق. مۇنداعى نەگىزگى ءمان سۋرەتشى سول تىڭ بەينەنى العاش بولىپ ومىرگە اكەلۋىندە. بەينەلەۋ ونەرىنە ءوز باعىتىڭدى الىپ كەلگەندە عانا سەن سال­ۆادور بولىپ قالاسىڭ. رەمبراندت پسي­حولوگيالىق پورترەتتەرىمەن، دجوتتو ادام سۇلباسىن وزگەشە كەيىپتەۋىمەن، لەوناردو دا ۆينچي ادامنىڭ سەگىزگە بولىنەتىنىن، وندا باس نەگىزگى ولشەم بولاتىنىن ايشىقتاۋىمەن الەمدىك تاريحتا قالدى. مونە ەكى مىڭنان استام سۋرەت سالعانىمەن، ونىڭ ەكى ءجۇزىن عانا الىپ قالىپ، قالعانىن ورتەپ جىبەرگەن. سەبەبى ول سۋرەتتەردى ەشكىمگە كەرەك ەمەس، ايتارى جوق دۇنيەلەر دەپ ەسەپتەگەن. ياعني وزىنە سىن كوزبەن قاراپ، ونەر ولشەمىن بيىك قويعان. ونەرگە تالاپتانعان جاس­تار زيگمۋند فرەيدتىڭ پسيحولوگياسىن، ۋتوپيستەردىڭ ەڭبەكتەرىن شولىپ شىعۋى قاجەت. بەيساناداعى دۇنيەنى جارىققا شىعارۋ ءۇشىن سۋرەتشىدە زياتكەرلىك ءبىلىم بولعانى دۇرىس. سۋرەتشى بەلگىلى ءبىر كومپوزيتسيانى سومداماس بۇرىن ءوزىنىڭ العاشقى ويى مەن سوڭعى ماقساتىن انىق كورىپ، سول ارقىلى شىعارمانىڭ ءمانىن تارازىلاعانى ءلازىم.

– پابلو پيكاسسو: «سۋرەتشى – ءار جەردەن: اسپاننان، جەردەن، قاعازدىڭ سىبدىرىنان، وتكىنشى فورمالاردان، توردان، تاۋلاردان، دالادان، تابيعاتتىڭ ءارتۇرلى كورىنىستەرىنەن كەلەتىن ەموتسيالاردىڭ ورتاسى» دەپتى. اركىم ءارتۇرلى پايىم ايتسا دا قىلقالام قۇپياسىن مەڭگەرۋ ەكىنىڭ بىرىنە بەرىلگەن قاسيەت ەمەس قوي. جالپى، ءسىزدىڭ ۇعىمىڭىزدا سۋرەتشى دەگەن كىم، ونىڭ ميسسياسى نە؟

– سۋرەتشى – باسقا ادامداردىڭ قۋا­نىشىن ءبولىسىپ، قايعىسىنا ورتاقتاساتىن، شىندىقتى دارىپتەيتىن ءھام اسەمدىكتى ايگىلەيتىن ىزدەنىمپاز جان. كوپ عاسىرلار بويى ادامدار جاساعان ۇلى كوركەمدىك قۇندىلىقتاردى وقىپ-ۇيرەنبەي، ونەردى ءتۇسىنۋ جانە ءسۇيۋ مۇمكىن ەمەس. سۋرەتشى – ءداۋىردىڭ ايناسى. ونىڭ ۇلى ميسسياسى – ۋاقىت ءۇنىن كەلەشەككە جەتكىزۋ. ءبىز سۋرەت ونەرىنە ات ءۇستى قاراماي وعان تەرەڭ تانىممەن ءۇڭىلۋىمىز كەرەك. تۇپتەپ كەلگەندە، سۋرەتشى ۇلى جاراتۋشىنىڭ قۇدىرەتىن ايگىلەيتىن تۇلعا. ايتالىق، قىلقالام شەبەرى كەيىپكەردىڭ سەزىمىن ءدال سومداپ اينىتپاي بەدەرلەگەنىمەن وعان جان بىتىرە المايدى. مىنە، وسى جەردە ول ءوزىنىڭ السىزدىگىن مويىنداپ، بارلىق قۇدىرەت قۇدايعا عانا لايىقتى ەكەنىن پاش ەتەدى. ال مۇنى تەرەڭ زەردەلەي الماعاندار بەينەلەۋ ونەرىن دىنگە قايشى قۇرال رەتىندە كورسەتكىسى كەلىپ ءجۇر. مەنىڭشە بۇل قاتە پايىم. قولىنىڭ يكەمى بار ادامدى بەينەلەۋ ونەرىنە ۇيرەتىپ، شەبەر سۋرەتشى جاساۋعا بولاتىن شىعار. بىراق ودان ناعىز سۋرەتشى شىعارا المايسىڭ. ونەر دەگەن ىشكى اۋرۋ. وزەگىڭدى ورتەگەن كەرۋەن ويلاردى سىرتقا شىعارماساڭ جانىڭ جاي تاپپايدى. سۋرەتشىنىڭ قالامگەرلەردەن ايىرماشىلىعى سالعان سۋرەتىن وزگە تىلدەرگە اۋدارىپ اۋرەلەنبەيدى. سەبەبى ونەردىڭ ءتىلى تۇتاس ادامزاتقا ورتاق. ونى ءار ۇلت ءوز ورەسىندە، ءوز تانىمىندا تۇيسىنەدى. كەنەپتىڭ تاعى ءبىر ميسسيا­سى مادەنيەتتەردى جاقىنداستىرۋ ارقىلى ادامزاتتى ىنتىماققا ۇيىستىرۋ. سۋرەت ونەرىنەن ۇلتتىڭ تاريحىن، قاسيەت-قالى­بىن، تىرشىلىك ارناسىن كورۋگە بولادى.

– بىرەۋلەر سۋرەتتى ساۋداعا اينالدىرۋ ونەردەگى تازالىعىڭدى جوعالتۋ دەسە، ەندى بىرەۋلەر كەرىسىنشە قۇداي بەرگەن تالانتىڭدى كاسىپكە اينالدىرىپ، تابىس تابۋ كەرەك دەگەندى ايتادى. جانە وسى ەكى پىكىردى اقتايتىن دا ءۋاج تابىلادى. ءسىز قايسىسىن قۇپتاعان بولار ەدىڭىز؟

– بۇل ەكەۋىنىڭ ورتاسىن تابۋ كەرەك. جالپى، سۋرەتشى باي ادام بولعانى ابزال. ويى ەركىن، ماتەريالدىق جاعدايى جاقسى ادام تەك سونىمەن اينالىسادى. تاريحتا مۇنداي سۋرەتشىلەر دە بولعان. باسقا ەشتەڭەمەن اينالىسپاي تەك قانا سۋرەت سالىپ ومىردەن وتكەن. بىراق ولاردىڭ ءبارىن عاجاپ سۋرەتشى بولعان دەپ ايتا المايسىز. الدىنا بار جاقسىنى ءۇيىپ قويعانىمەن، كوڭىل كوكجيەگىنە ىلكىمدى وي قونباي ءوتۋى دە مۇمكىن عوي. كەرىسىنشە ءومىرى قايشىلىقپەن، جوقشىلىقپەن وتسە دە، تالقانى تاۋسىلعانشا سۋرەت سالعان جاندار بار. سۋرەتىن ساتقانداردىڭ دا، ونەردى ساۋداعا سالماۋ قاجەت دەگەن پىكىردى بەرىك ۇستانعانداردىڭ دا، جالپى بارلىق سۋرەتشىنىڭ ارمانى ءتۇبى ءبىر جارق ەتۋ. ءوزىنىڭ ءبىر شىعارماسىمەن تاريحتا قالۋ. قۇداي بويىڭا وسى ونەردى دارىتقان سوڭ ونەر ارقىلى تابىس تابۋدىڭ ەش ابەستىگى جوق. ونەر دەگەن بايگە. بۇل بايگەدە بىرەۋلەر العاشقى اينالىمدا العا وزسا، ەندى بىرەۋلەر ءومىرىنىڭ سوڭىنا قاراي كورىنە باستايدى. ەڭ دۇرىسى ءومىر بويى جارقىراپ ءوتۋ. بويىڭداعى بارىڭدى بەرە الماي كەتسەڭ ناعىز وكىنىش سول. قانشاما سۋرەتشى قيىندىققا شىداماي ونەردەن قول ءۇزدى. بيزنەسكە، باسقا سالالارعا بەت بۇردى. قازىر ولارمەن وتىرىپ سىرلاسقاندا مىنا نارسەگە انىق كوزىم جەتەدى. ماتەريالدىق جاعدايلارى جاقسى بولعانىمەن، رۋحاني جۇدەۋ. ءبارىبىر ونەردى اڭساپ تۇرادى. قايتا قولعا الايىن دەسە، ىشكى الەمى بوي بەرمەيدى. سول سەكىلدى تەپەڭدەپ ءجۇرىپ-اق جارىپ شىققان تالانتتار بار. ولار سالعان ءۇيدى كەيىننەن بۇلار دا سالدى، ولار جەتكەن يگىلىككە كەشتەتىپ بۇلار دا جەتتى. دەگەنمەن كەيىنگىلەر باقىتتى، جۇرەكتەرى تىنىش، كوڭىلدەرى توق. ەڭ باس­تىسى، ارتىندا شىعارماشىلىق مول مۇرا قالدى. ونەر دە عىلىم سەكىلدى. باسى كەدەيشىلىكپەن باستالادى، شاڭ باسقان ارحيۆتەردە جۇرەسىز، قاتارىڭىز جاقسى اقشا تاۋىپ كەڭ-مولىنان ءومىر ءسۇرىپ جاتقاندا، ءسىز جۇپىنى تىرشىلىك كەشۋىڭىز ىقتيمال. بىراق ەڭ سوڭىندا ءبارىبىر قۋىپ جەتەسىز ءارى ءسىز جەڭىمپازسىز. مال جۇتاعانىمەن، ونەر، ءبىلىم تۇگەسىلمەيتىن بايلىق. سوندىقتان ادام ءوز جولىن ءوزى تاڭدايدى. مۇنداعى باس­تى پرينتسيپ قيىندىقتان قاشپاۋ، سوڭىنا دەيىن كۇرەسۋ. زامانىندا گوللانديادا كىشى گوللاندىقتار دەگەن سۋرەتشىلەر پايدا بولدى. ولار ناتيۋرمورت جانرىنىڭ قالىپتاسۋىنا اسەر ەتكەن بولاتىن. ناتيۋرمورت كەيىننەن بەينەلەۋ ونەرىنە ءبىر جانر رەتىندە كىردى. كوشەدە وتىرعان سۋرەتشىلەردىڭ اراسىندا دا مايتالمان سۋرەتشىلەر جەتەرلىك.

– ءومىر ورنەگىن ۇستازدىق جولمەن قاتار ءورىپ كەلەسىز. كاسىبي سالاعا قا­تىستى جاۋاپتى قىزمەتتەردىڭ تىزگى­نىن ۇستاپ جۇرگەنىڭىزدى دە بىلەمىز. جال­پى، قىزمەت شىعارماشىلىق ادامىنا كەدەرگىسىن تيگىزە مە؟

– قىزمەت ونەرگە مۇلدەم قولبايلاۋ بولمايدى دەسەم جالعان ايتقان بولار ەدىم. كوڭىلدە جۇرگەن جۇمىستاردىڭ كوبى كەنەپكە تۇسپەي قالىپ جاتادى. بۇل – وكىنىش. 2017 جىلى مەملەكەتتىك ورتالىق مۋزەيدە جەكە كورمەم ءوتتى. كورمەگە كەلۋشىلەر تاراپىنان مەنىڭ سالعان اۆتوپورترەتتەرىمە قاتىستى ء«سىز نەگە ءوزىڭىزدىڭ پورترەتىڭىزدى سالا بەرەسىز، ءسىرا، ءوزىڭىزدى قاتتى جاقسى كورەسىز؟» دەگەن سىڭايدا ساۋالدار قويىلدى. مەن بۇل سۇراقتارعا بىلايشا جاۋاپ بەردىم. 1991 جىلدان بەرى ۇلكەندى-كىشىلى قىزمەتتەردە وتىردىم. دەمالىسسىز جۇمىس ىستەدىم. سۋرەتشى ءۇشىن قول، كوز، مي ۇشەۋى بىردەي جۇمىس ىستەپ وتىرۋى كەرەك. ويتكەنى كوزدىڭ كورگەنىن مي قورىتىپ، سونى قول ورىنداۋعا ءتيىس. ۇشەۋىنىڭ بىرەۋى ءوز ميسسياسىن دۇرىس اتقارماسا سۋرەت سولعىن شىعادى. قاۋىرت جۇمىستىڭ اراسىندا ءجۇرىپ كىمدى وتىرعىزىپ قويىپ سۋرەتىن سالاسىڭ. وي ورنىندا بولماعان سوڭ، كەلگەن ادامعا بۇگىن قولىم جۇرمەي تۇر، ەرتەڭ كەلشى دەپ تاعى ايتا المايسىڭ. مىنە، وسىندايدا وڭاشا وتىرىپ ءوز پورترەتىمدى سالام. قايتا ءوشىرىپ، قايتا شيمايلاپ ادام بولمىسىن ءوز بەينەم ارقىلى بەرۋگە تىرىستىم. ونىڭ ۇستىنە ءبىزدىڭ ەلدە باسشىلىق قىزمەتتەگى قوعامدىق جۇمىستار تولىق جۇيەگە قويىلعان جوق. باسقارۋ جۇيەسىندە، ءدال سولاي وقۋ جۇيەسىندە دە قالىپقا تۇسپەگەن دۇنيە كوپ. جاڭا ءبىر تاپسىرما كەلە قالسا، بۇرىنعىنى اتتاپ ءوتىپ زەرتتەپ، زەردەلەمەي، تالداماي سوعان ناۋقانشىلدىقپەن كىرىسىپ كەتەمىز. گەرمانيا، فرانتسيا ەلدەرىندەگىدەي شىعارماشىلىق قىزمەتتە مامىراجاي اۋان قالىپتاستى دەپ ايتۋعا ەرتە. ونىڭ ۇستىنە ۇستاز بولعان سوڭ عىلىممەن اينالىساتىن ادامبىز. وسىنىڭ ءبارى ءوز دەڭگەيىندە قالامىڭدى تەجەيدى.

پەداگوگيكالىق قىزمەتتىڭ شىعارما­شى­لىق ادامى ءۇشىن ءبىر جاقسى جاعى بار. ونەردىڭ تەوريالىق قىرىن ءبىلۋ ار­قى­لى پراكتيكالىق تۇرعىدان دامۋعا بو­لا­دى. قاراپايىم مىسال. ماسەلەن، جى­لى ءتۇس پەن سۋىق ءتۇستىڭ اراسىن قالاي باي­لانىستى­رامىز. تەوريانى وقىعان ادامعا بۇل وپ-وڭاي. ۇستازدىقتىڭ تاعى ءبىر پايداسى ءوزىڭ ۇيرەتە ءجۇرىپ ۇيرەنەسىڭ. جاس­تاردىڭ بويىن­داعى ەموتسيا، جالىن-جىگەر كەيدە وزىڭە دە قۋات بەرەتىن كەزدەر بولادى. جاس ۇلعايعان سايىن ادامدى اقىل جەڭىپ، ەمو­­تسيا ازايا باستايدى. ال مۇلدە ەموتسيا بول­­­ماسا، ول شىعارمادان اسەر الۋ مۇمكىن ەمەس.

– جەكە كورمەلەرىن ءجيى وتكىزۋ سۋرەت­شى شىعارماشىلىعىن شىڭداۋعا قا­لاي اسەر ەتەدى؟ جالپى، كورمەگە كوز­قاراسىڭىز قالاي؟

– كورمە سەنىڭ بۇكىل رۋحاني الەۋە­تىڭدى كورسەتەدى. تۇپتەپ كەلگەندە، ونەرتا­نۋشىلار مەن سۋرەتشىلەر كورمەگە سەنى سىناۋ ءۇشىن كەلەدى. مۇنى كولكىگەن ماقتاۋ ەستۋ ءۇشىن ناۋقانشىلدىققا اينالدىرساڭ ونەردى قادىرلەمەگەنىڭ. سەن ءوز دەڭگەيىڭدى ءبىلۋىڭ كەرەك. ال وزىڭە سىن كوزبەن قاراي الماي، قۇر ماقتاۋعا ەلىرۋ ونەرىڭدى وشىرمەسە، وسىرمەيدى. بۇل ءاربىر سۋرەتكەردىڭ ىشكى مادەنيەتىنىڭ ولشەمىنە ءتان دۇنيە.

– اڭگىمەڭىزگە راحمەت.

اڭگىمەلەسكەن

ارمان وكتيابر،

«Egemen Qazaqstan»

الماتى