تىرشىلىگىندە توزاققا تۇسكەندەر

كەيىپكەر ءحىح عاسىردا نەمەسە ودان دا بۇرىنىراقتا ءومىر ءسۇردى دەگەنىمىزبەن، مۇنداي ادامدار قازىر دە بار ارامىزدا. الايدا وتە سيرەك. جوققا ءتان. بىراق بار. وعان قۋانباساق، رەنجۋدىڭ قاجەتى جوق شىعار. ول باسقا اڭگىمە. ال سۋرەتكەر سومداعان كەيىپكەردىڭ سۇرى مىناۋ: «يوسيحيدە جايلى وڭعان پىكىر ايتاتىن ادام جوقتىڭ قاسى-تىن. ونى جاماندامايتىن تەك ءوزىنىڭ ءبىر-ەكى جولداسى ەدى. سوسىن ونىڭ سۋرەتتەرىن عانا كورگەن، ءوزىن بىلمەيتىن ادامداردىڭ جامانداماۋى مۇمكىن. ايتكەنمەن يوسيحيدەنىڭ ءتۇرى عانا سيىقسىز ەمەس-ءتى، مىنەزى دە ءبىر جەكسۇرىن بولاتىن، ءوزى دە سونىسى ءۇشىن ابدەن كورەسىسىن كورىپ ءجۇردى.

ال ونىڭ مىنەزىنىڭ سيقى مىناداي ەدى: سۋ شىعارماس ساراڭ، ۇيالۋدى بىلمەيتىن بەتپاق، جالقاۋ، اشكوز، ول از بولسا شادىر، وركوكىرەك. بۇكىل ەلدە مەنەن وتكەن سۋرەتشى جوق دەپ ويلايتىنى بار بولمىسىنان كورىنىپ تۇراتىن».

بۇل – اتاقتى جاپون جازۋشىسى اكۋتاگاۆا ريۋنوسكەنىڭ «توزاق ازابى» نوۆەللاسىنداعى يوسيحيدە، ۇلى سۋرەت­شى. قازاقشا سويلەتكەن – بوتاكوز قوجا­بەكوۆا. ەندى اۆتور وسىعان قاراما-قارسى تاعى ءبىر كەيىپكەر ۇسىنادى. ول – جاپون ەلىنىڭ ۇلى مارتەبەلىسى، يمپەراتور. شەكسىز مەيىرىم مەن ىزگىلىك يەسى ەسەبىندە كورسەتەدى اۆتور. اۋليە نەبىر پايعامبار بولماسا، قاي زاماننان بەرى كوپكە جاعۋ قيىن ەكەنى ەكىنىڭ بىرىنە ءمالىم. ءتىپتى سول پايعامبارلاردىڭ ءوزىن حالقى ازاپتاپ، قيناپ ولتىرگەنى تاريحتان بەلگىلى. اتالعان شىعارماداعى ۇلى مارتەبەلى كەرىسىنشە كوپتىڭ العىسىنا بولەنگەنى سونداي، اۆتور مىناداي وقيعانى العا تارتادى. «...ورىك اعاشىنىڭ گۇلدەگەن مەرەكەسىنەن قايتقاندا ۇلى مارتەبەلى مىنگەن كۇيمەگە جەگىلگەن وگىزدەر وقىس ۇركىپ، الا قاشىپتى دا، جولشىباي كەزدەسكەن ءبىر قاريانى تاپتاپ وتە شىعىپتى، سوندا الگى قاريا قولىن كەۋدەسىنە قويىپ، ۇلى مارتەبەلىنىڭ وگىزدەرىن ۇستىنەن وتكىزگەن تاڭىرگە العىس ايتىپتى دەسەدى».

بۇعان قاراپ وسىنداي زور قۇرمەتكە بولەنگەن ۇلى مارتەبەلىنىڭ جانىندا يوسيحيدە كىم دەۋگە بولمايدى. اناۋ ۇلى مارتەبەلى دەسەك، مىناۋ ۇلى سۋرەتشى. ۇلى مارتەبەلى يمپەراتورعا اناسى بوساناردا ءبىر اۋليە ايان بەرگەنى دە ايتىلادى. مىناعان دا تالانتتى قۇداي بەرگەن جانە سول ونەرىن كورەالماستىقپەن كۇندەيتىندەر كوپ. باسقالار بىلاي تۇر­سىن، يمپەراتوردىڭ ءوزى وسى سۋرەت­شىگە تاپسىرىس بەرىپ، قانشاما سۋرەت سالدىرىپ، تورگە ىلدىرەدى. بۇل ونى مويىن­داعانى ەمەي نە؟! كۇندەلىكتى ومىر­دە بىرەۋى سۇيكىمدى، ەكىنشىسى سۇي­كىم­سىز، مىنەز-ق ۇلىقتارى ءبىر-بىرىنە قايشى كورىنگەنىمەن، ەكى كەيىپكەر دە تۇپكى مۇراتىنا ادال. ومىردەگى ەڭ باس­تى قاسيەت تە سول ەمەس پە؟ بەينەلەپ ايتقاندا، ءبىرى كۇن قۇدايى، ءبىرى ءتۇن قۇدايى ەسەبىندە. سوندىقتان ءبىرى جاقسى، ءبىرى جامان دەپ بولۋدەن اۋلاقپىز جانە بۇل – ءبىزدىڭ جەكە وي. سەبەبى شىعارمانى اركىم وزىنشە تۇسىنەدى. بۇگىن باسقاشا قابىلدانعان دۇنيە ءبىرازدان سوڭ قايتا وقىسا، مۇلدە وزگەشە اسەر ەتۋى مۇمكىن. كوركەم تۋىندىنىڭ ۋاقىتقا توتەپ بەرە­تىنى دە وسى قاسيەتىنەن شىعار.

اۆتور شىعارمادا ونەردىڭ ۇلىلىعى تۋرالى، ونىڭ تاڭعاجايىپ قۇپيالارى مەن قانداي ازاپتى جول ەكەندىگىن اڭعارتقىسى كەلەتىن سىندى. ياعني «توزاق وتىن» سالۋ ءۇشىن سۋرەتشى قانشاما قۇرباندىققا بارادى. ادام ايتسا نانعىسىز ازاپتاۋلاردى كورەدى. سونىڭ ءبارىن سالىپ كەلگەندە، كارتينانىڭ ءتۇيىنى شەشىلمەي، نۇكتەسىز قالىپ تۇرادى. جۇمىستىڭ نەگىزگى بولىگىن سۋرەتتەۋ ءۇشىن اۆتور وقيعاعا كوز جەتكىزىپ، جۇرەكپەن سەزىنۋى كەرەگىن تۇسىنەدى. سۋرەتشى بۇعان دەيىن دە، تەك قانا كورىپ، سەزىنىپ بارىپ سالىپ كەلگەن تۋىندىلارىن. ءتىپتى الدەبىر كىسىگە قۇدايدان ايان كەلىپ، ول سويلەپ كەتكەندە سۋرەتشى ونى تىڭداۋدىڭ ورنىنا، الگى كىسىنىڭ بەت-ءپىشىنىنىڭ قالاي قۇبىلىپ، وزگەرگەنىن كوشىرىپ سالا باستاعان. وسى جولى دا يمپەراتوردىڭ تاپسىرماسىمەن سالىپ جاتقان توزاق تۋرالى سۋرەتتى تۇيىندەۋ ءۇشىن التىن كۇيمەدە ورتكە ورانىپ، جانى شىجعىرىلىپ جاتقان سۇلۋ، اقسۇيەك ايەلدى كورسەتۋىن وتىنەدى ۇلى مارتەبەلىدەن...

سۋرەتشى قۇدايدان جالعىز نارسە تىلەيدى – ۇلى تۋىندى سالۋ. سونىڭ جولىندا ءبارىن قۇرباندىققا شالادى جانە ومىردە جاقسى كورەتىن ءبىر-اق ادامى – جالعىز قىزى. ونى تۇرمىسقا بەرگىسى كەلمەيدى. شاڭ جۋىتپايدى. مۇنى سەزگەن ۇلى مارتەبەلى حان سۋرەتشىنىڭ قىزىن سارايعا قىزمەتكە الدىرادى. «ەمىن-ەركىن بۇلا جۇرەتىن قىزمەت ەدى» دەيدى اۆتور. سۋرەتشى يمپەراتورعا كىرىپ قانشا وتىنگەنىمەن، ول قىزدى بوساتپاي قويادى. ءتىپتى ءبىر تۋىندىسىن سالىپ اپارعاندا بيلەۋشى رازىلىقتان «نە تىلەيسىڭ؟» دەگەندە، «قىزىمدى قولىما بەرىڭىز» دەپتى. «بولمايدى» دەپ ۋادەسىندە تۇرمايدى. قىزى بولسا سارايدا اكەسىمەن اتتاس مايمىلمەن وتە جاقىن دوس بولادى. ول مايمىلدى سارايداعىلار قىزدىڭ اكەسىنىڭ سۇيكىمسىزدىگى مەن مىنەزىنىڭ يتتىگىنە بايلانىستى يوسيحيدە اتاندىرىپ جىبەرگەن. مايمىل قىزعا باۋىر باسادى، يمپەراتور دا قىزعا جاقسى قارايدى. نەگىزى كوڭىلى بولادى. اۆتور بىردە ول ءسوز ەلدىڭ وسەگى دەسە، ەندى بىردە الگى مايمىلدىڭ ىم-يشاراسىمەن ۇلى مارتەبەلى قىزدى وزىنە قاراتا الماعانىن ەمەۋرىن ەتىپ وتىرادى. قىسقاسى، نوۆەللادا اۆتوردى قوسقاندا التى كەيىپكەر بولسا، سونىڭ ءبىرى – وسى مايمىل. ەلدىڭ ءسوزى قاۋەسەت دەسەك تە، سارايداعى قىز الدەكىمنەن قاعاجۋ كورگەندەگى مايمىلدىڭ جان­اشىر ءىس-ارەكەتىن جوققا شىعارا الماي­مىز. سارايدا قىز تەك يمپەراتور­مەن عانا بايلانىستا بولعانى جازىلا­دى. «يوسيحيدەنىڭ قىزىنا ۇلى مارتەبە­لىنىڭ كوڭىلى قۇلاپتى-مىس دەگەن وسەك بۇرىن­عىدان بەتەر گۋلەي جونەلدى. كەيبىرەۋلەر ءتىپتى توزاق وتى سۋرەتىنىڭ سالىنۋىنا سول قىزدىڭ ۇلى مارتەبەلىنىڭ دەگەنىنە كونبەگەندىگى سەبەپ بولىپتى دەسىپ ءجۇردى، بىراق ولاي ەمەس ەكەندىگى امبەگە ايان».

وسىلاي ەكىۇشتى وي تاستاعاندا اۆتور نەنى مەڭزەگىسى كەلدى؟ ويلاندىرىپ قويادى. ناگارا كوپىرىنىڭ قۇرىلىسى كەزىندە ءوز ۇلىن قۇرباندىققا شالدىرعان دەلىنەدى ۇلى مارتەبەلى. ياعني ءوز ىسىنە ادالدىعى كورىنەدى بۇل جەردە. سۋرەتشى دە سولاي، شىعارماشىلىعى جولىندا ءبارىن قۇرباندىققا شالىپ كەلەدى دە، ەڭ سوڭىندا كىسى ءولتىرۋدى سۇرايدى يمپەراتوردان. جانە يمپەراتور سالدىرىپ جاتقان سۋرەتتىڭ نۇكتەسى سوندا عانا قويىلماقشى. ول تۇس – سۋرەتشىنىڭ قىزى سارايدا قينالىپ جۇرگەن كەزى: اۆتور ءتۇن ورتاسىندا ساراي اۋلاسىندا كەلە جاتقاندا، الدىنان شىرىلداپ شىققان مايمىل ەتەگىنەن ءبىر بولمەگە تارتىپ قويماعان سوڭ بۇرىلسا، قىز ءوڭى قۇپ-قۋ بولىپ شىعىپ كەلە جاتىر ەكەن. ار جاعىندا ءبىر ادام سۋىت بارا جات­قانى بايقالادى. وسىدان كوپ ۇزا­ماي يوسيحيدەنىڭ تىلەگىن ورىنداعان سا­راي ءامىرشىسى توزاق ەلەسىن كورەم دەگەن سۋرەتشىگە ءساندى كۇيمەگە سالىپ، كوزىنشە قىزىن ورتەيدى. ونداعى الەمتاپىرىق كورىنىستى شىعارمانى وقىپ بىلمەسە، سەزىپ بولمايدى. كۇيمە ىشىندە التىنعا مالىنىپ وتىرعان قىز وتقا شىجعىرىلىپ جاتقاندا، سارايدىڭ بيىگىنەن قىپ-قىزىل ورتكە كەلىپ مايمىل قۇلاپ ەدى دەيدى. ال بالاسى كوز الدىندا ورتەنگەن سۋرەتشى تىرىدەي توزاققا تۇسكەنى انىق. ءبىر ايدان سوڭ «توزاق وتى» كارتيناسى دا سالىنىپ بىتەدى. شەدەۆر ەلگە ءماشھۇر بولىسىمەن، سۋرەتشى اسىلىپ ولەدى. بۇدان شىعارماشىلىقتى ومىرىنە اينالدىرعان سۋرەتشى سەرتىن تۋ قىلىپ وتكەنىن كورەمىز. بىراق وتە اۋىر ءارى قاپالى ەمەس پە؟! اباي ايتپاقشى، «ەكى كۇيمەك ءبىر جانعا ادىلەت پە؟». بەتىن اۋلاق قىلسىن، بۇل قۇبىلىس ءالى دە سولاي سياقتى. ابايدان باستاپ ساناسا مىسال جەتكىلىكتى.

ۇلى مارتەبەلى ەل بيلەۋ ىسىندە كوپتىڭ كوڭىلىنەن شىققان، ادىلەتتىڭ جولىن تۇتقان دەر ەدىك. الايدا سۋرەتشى سۇرادى ەكەن دەپ ونىڭ تۋعان قىزىن قۇرباندىققا شالعانى قاي اقىلعا سىيادى؟ كىسى ءولتىرۋدى ويىنا العاننىڭ ءوزىن وسىلاي جازالادى دەپ اقتاپ الايىق. وندا جازىقسىز قىزىندا نەسى بار، سۋرەتشىنىڭ ءوزىن جازالاسا بولماس پا ەدى؟ دەمەك، گاپ باسقادا. سۋرەتشىنىڭ قىزىن ۇناتقان، ءتىپتى ەسسىز عاشىق بولۋى مۇمكىن. جۇرتتىڭ ءسوزى دە، مايمىلدىڭ جاناشىرلىق ارەكەتى دە تەگىن ەمەس. ولاي بولسا، ولىمگە نەگە قيدى سۇيگەنىن؟ قولى جەتپەگەن سەزىم وشپەندىلىككە ۇلاسسا، ادام بالاسىنىڭ كىم بولعانى؟

جالپى، شىعارمادا سۋرەتشىدەن كەيىنگى كۇردەلى كەيىپكەر مايمىل سەكىلدى. سارايداعى قامسىز جانۋاردىڭ ءوزى قىزدىڭ كوز جاسىن ءسۇرتىپ، بىرگە مۇڭاياتىن دەتالدار بار. كىلت مايمىل دەسەك، ۇلى مارتەبەلىڭىز ز ۇلىم دەي بەرىڭىز. ويتكەنى قىزدى ورتەر الدىندا سۋرەتشىگە قاراپ «كوردىڭ بە؟» دەگەندەي كەكەسىنمەن كۇلەدى عوي جانە باۋىر باسقان سەرىگىمەن قوسا مايمىل دا ءوزىن قۇربان ەتەدى. ءۇش بىردەي قۇربان: سۋرەتشى، قىز، مايمىل. جاۋىز دا، قىلمىسكەر دە ۇلى مارتەبەلى يمپەراتور. قىزعا قولى جەتكەنىمەن، ەركىن جاۋلاي الماعان سوڭ توزاققا بارىنەن بۇرىن تۇسكەن دە سول مارتەبەلىڭىز شىعار.

تىرشىلىكتىڭ ءوزى توزاق بولىپ شىقپاي ما سوندا؟