سۇراپىل سۇركوجەك

سۇركوجەك اتتىڭ سوڭعى بايگەسى جايلى اڭگىمە كوبەيىپ كەتتى دەپ. ونداعان جىل بايگەنىڭ الدىن بەرمەگەن جۇيرىك ەمەس، وزگەشە تۇرپاتتى تۇلپار تۋرالى اڭىز، اڭىز ەمەس، ەرتەگى-قيالعا بەرگىسىز قيسىنسىز اڭگىمە كوشىپ، الدى ءباسپاسوز بەتتەرىن قىدىرىپ جۇرگەنىن قاپەرلەپ، نۇكتەسىن جازۋشىنىڭ ءوزى قويادى. اڭىزعا اينالىپ، ادەبي شىعارماعا ارقاۋ بولعان سول سۇركوجەكتىڭ باسى كۇنى بۇگىنگە ساقتاۋلى تۇرعانىن ەستىگەن سوڭ، قۇلاگەر تاعدىرلى تۇلپار تۋرالى شىعارماعا توقتالىپ، ناقتى نە بولىپ ەدى، قالاي بولىپ ەدى، وقىرمانعا جاقىنداستىرعىمىز كەلدى.

قاراعاندىداعى شەت اۋدانىنىڭ اتىن شىعارىپ، ارقاعا داڭقى كەتكەن تۇل­پار تۋرالى نەگىزگى شىعارما – مۇحتار ماعاۋيننىڭ «سۇركوجەك اتتىڭ سوڭعى شابىسى». قۇدايبەرلى مىرزابەكتىڭ «سۇركوجەك» اتتى داستانى جانە بار. اۋىل اقساقالدارىنىڭ ايتۋىنشا، كەزىندە ساكەن ءجۇنىسوۆ تە ءبىر شىعارماعا ارقاۋ قىلام دەپ تاڭداي قاعىپ كەتكەن ەكەن. ال ماعاۋينمەن بايگەنى بىرگە تاماشالاعان اڭگىمەنىڭ كەيىپكەرى، سۇركوجەك اتتىڭ سوڭعى بايگەسىنىڭ كۋاگەرى جازۋشى كامەل جۇنىستەگى شىعارما سول قالپى بولعان وقي­عا ىزىمەن جازىلعانىن جەتكىزدى. جازۋشى م.ماعاۋين اڭگىمەسىندە ويدان ەشتەڭە قوسپاعانىن، سۇركوجەكتىڭ سوڭعى بايگەسىن ساكەن ءجۇنىسوۆ، مۇحتار ماعاۋين ۇشەۋى تاماشالاعانىن ەسكە سالدى.

«سۇركوجەك اتتىڭ سوڭعى بايگەسى تۋرالى الىپقاشپا اڭگىمە كوپ» دەپ باستايدى مۇحاڭ. بۇل كىسى وقيعانى كوركەم ويمەن كۇلتەلەمەي جازىپ وتىرعانى شىعارمادان دا بايقالادى. شەت اۋدانىنىڭ 60 جىلدىق تويىنا بارىپ، بايگەگە دەيىن كامال جۇ­سىپتەن (كامەل جۇنىستەگى) سۇركوجەك ات تۋرالى ەستيدى. اۋدان قۇرىلعان جىلدان ەسەپتەسەك، 60 جىلدىق تويى 1988 جىلى بولعانىن بىلەمىز. «اتالمىش بايگە مۇلدە باسقا سىپاتتا بولدى. كەرەك دەسەڭىز، سۇركوجەك اتتىڭ ءوزى جۇرت كەيىپتەپ جۇر­گەن ادەپكى، توپتان وزعان جۇيرىك ەمەس، مۇل­دە باسقاشا ءبىتىم، وزگەشە تاعدىرلى تۇل­پار ەدى. نىقتاپ ايتىپ وتىرعانىم – ءوز كوزىم­مەن كوردىم. اتتى دا، بايگەنى دە» دەيدى جازۋشى.

مۇحتار اعا اۋدان تويىنا كەزدەي­سوق بارماعان. قۇرمەتتى ازامات رەتىندە شا­قىرتۋ العان. ول كەزدە جازۋشىعا جۇرتتىڭ ىقىلاسى بولەك. قۇرمەتى دە جو­عارى. اۋدان تويىنا مۇحتار ماعاۋين مەن ساكەن ءجۇنىسوۆ قاتار كەلگەنىنىڭ ءوزى ءبىراز جايدى اڭعارتادى. ارينە مۇنداي كىسىلەردىڭ قاتارىندا اڭگىمە ايتىپ، بىر­گە جۇرەتىن جان كامەل جۇنىستەگى ەكەنى ەكىباستان بەلگىلى. كامەل اتا بولماعاندا، ءبىز جۋرناليست رەتىندە ىزدەۋ سالىپ، اڭگى­مەگە ارقاۋ بولعان اتتىڭ دەرەگىن، يەسىنىڭ ءجونىن تابار ما ەدىك دەگەن سۇراق مازالايدى.

سوڭعى بايگەگە قوسىلاردا سۇركوجەكتىڭ جاسى جيىرما التىدا كورىنەدى. بايگەگە، الامانعا قوسىلماعالى «تۋرا ون ەكى جىل بولىپ ەدى» دەيدى اۆتور. بىراق مۇندا مىنانى ەسكەرۋ كەرەك. وسى شىعارماداعى دەرەككە سۇيەنىپ، قانشا تۇلپار بولسا دا، 14-15 جاسىندا توقتاسادى، بولدى، سونىمەن ءبىتتى دەسەك، قاتەلەسەمىز. وعان سۇركوجەكتىڭ سوڭعى شابىسى دالەل. ويت­كەنى اۆتور اڭگىمەسىندە اۋدانداعى باي­گەنى عانا بايانداپ بەرمەيدى، الدىنا قارا سالماعان تۇلپاردىڭ تاعدىرىن كەڭىنەن تولعايدى. تۇلپار بولىپ تۋدى ەكەن، تۇلپار بولىپ ولەدى دەگەندى ايتادى. «تۇلپاردىڭ ارى – وزۋ تەك» دەمەي مە اقىن مارالتاي رايىمبەك؟ ءتىپ­تى قاي جاسىنا تاپ كەلسە دە. ميمىرت ءومىر تۇل­پاردى مەزى ەتىپ جىبەرەتىنى ەمەۋرىن ەتىلەدى. مۇنداي ويدى مۇحتار ماعاۋين نارقىزىل اتتىڭ تاعدىرىن سۋرەتتەگەن «جۇيرىك» شىعارماسىندا كەڭىرەك تولعاعانىن ەسكەرۋىمىز كەرەك. اياقتان قالعان نارقىزىل كوپ جىلقىنىڭ ىشىن­دە ۇنەمى الدىندا جۇرەتىنى ايتى­لادى. «سالدەن سوڭ كەيبىرى شەرۋ باسىنداعى قى­نالى بوزعا تەڭەسپەك. ال ول... شوقاڭداپ جەلە جونەلۋگە ءتيىس. باسقالار دا جەلىسكە كوشسە، تۇرا شابۋدان تايىنبايدى. ال باسقالار دا شابىسقا تۇسسە شە؟ ءۇش اياق­تاپ ىلەسە الا ما؟ ىلەسەر-اۋ، وزىپ، ىل­گەرى شىعا الا ما؟ شىعا المايدى، ارينە. سوندا قايتەر ەدى؟

«قۇسادان ولەر ەدى – دەپ ويلادى قارت جىلقىشى. نارقىزىل اتتىڭ ادامنان نەسى كەم؟!». ءيا، نارقىزىل اتتىڭ ادامنان نەسى كەم؟ اقىرى جىلقى بالاسىنىڭ بۇل قاسيەتى وزىنە سور بوپ جابىسادى. مۇنداي ارتىقشىلىق جىلقى بالاسىنا ازاپقا اينالعاندا، ادام بالاسىنىڭ تۇلپارىنا تىپتەن اۋىر. نارقىزىل ادام قاستىعىنان اياقتان قالىپ، سونىڭ كەسىرىنەن الامانمەن ەرتە قوشتاسادى. يەسى ماماي بولسا، اتى كىسى قاستىعىنان اقساپ، بايگەدەن كەلمەي قالعان سوڭ كوپ ۇزاماي ولەدى. اقساپ ءجۇرىپ كوپ جىلقىنى باستاعانى ءۇشىن جاس جىلقىشىنىڭ ءبولىپ الىپ ساباعانى – ايتۋعا اۋىز بارمايتىن سۇمدىق ەمەي نە؟ ال سۇركوجەك باسىنداعى جاي مۇلدە بولەك. «مىنگەنى يساتايدىڭ اقتابان-اي، ءسۇت بەرىپ، س ۇلى بەرىپ باپتاعانى-اي» دەگەندى ەسكە تۇسىرەدى. شىعارمادا اۆتور ات يەسىن تەك جىلقىشى دەپ اتايدى. جىلقىشىنىڭ ومىرىندە باپتاعان تۇل­پارى وسى سۇركوجەك قانا. كەيىن جۇگىرت­كىسى كەلمەدى ەمەس، كەلدى. قولىنا تۇل­پار تۇسپەگەن. سوعان قاراعاندا اۆتور جىل­قىشى اتاعان جۇماجان جاحمەتوۆ جىل­قى بالاسىن قاپىسىز تانىعان. شەت اۋدا­نىنداعى تالدى، بەرەكەتتى اۋىلىنىڭ تۋماسى ەكەن. بالا كەزىنەن بىرگە ويناپ، قاتار وسكەن ءبىلال دوسكەەۆتىڭ ايتۋىنشا، سۇركوجەك جۇماجان اتبەگىنىڭ اكەلەرىنەن قالعان ەسكى جىلقىلارىنىڭ تۇقىمى دەسەدى.

قۇنان جارىسىندا كوزگە تۇسكەن سۇر­كوجەك بەستىسىندە الامان بايگەدەن ءبىرىنشى كەلەدى دە، جالعىز شەت اۋدانى ەمەس، سول كەزدەگى جەزقازعان وبلىسى كولەمىندەگى بايگەلەردە الدىنا قارا سالمايدى. جى­لىنا جالعىز بايگە دەگەن جوق قوي جانە. ەكى بايگە مە، ۇشەۋ، تورتەۋ مە؟ ءسويتىپ، ارقا دالاسىندا توعىز جىل بويى بايگەنىڭ الدىن بەرمەيدى. «اقىرى تۇلپاردىڭ تۇياعى اۋىرلاي باستاعان ون ءتورت جاسىندا ەڭ سوڭعى بايگەسىنە قوسادى. ارينە، ءبىرىنشى، تالاسسىز وزعان. ەندى قانشا جاساسا، سونشا جۇرەر دەپ ەركىن جىبەرگەن» كورىنەدى. بىراق كۇتىمى كەرەمەت بولعان. جازى-قىسى جۇگەنسىز، قۇر جىبەرگەن، بيەنىڭ سۇتىنە دەيىن ءىشىپ تۇرعان. بالاشا ماپەلەگەنى ايتىلادى. ءسويتىپ جۇرگەندە بالاسىنىڭ دامەلى اتى بار اسا ءبىر سىيلاس قۇرداسى كەلىپ، قولقا سالادى. سىيلاسى ءارى بالاسىنىڭ مەسەلدەسىن قايتارماۋ كەرەك بولعاندىقتان، ولار جەتەلەپ اكەل­گەن ايماڭدايدىڭ شاپپايتىنىن بىلسە دە، كەلىسىمىن بەرىپ الىپ قالادى دا، ات­بەگى جاراتا باستايدى. سۇركوجەكتىڭ جاسى جيىرما بەستەن اسقان كەزى. جۇما­جان اتبەگى، اڭگىمەدەگى جىلقىشى «ايماڭ­دايدىڭ بەلىن جازىپ، جاكەڭنىڭ ءوزى ءمىنىپ جۇگىرتكەندە، سۇركوجەك اناداي جەردەگى ۇيىردەن ءبولىنىپ كەلىپ، قاتارلاسا شاۋىپتى». وسى جاعداي ءبىر ەمەس، ءۇش قايتالانادى جانە تۇندە اتبەگى جاراتىپ جۇرگەن اتىن سۋارۋعا شىقسا، شارباق سىرتىندا سۇركوجەك تە وتتاماي، قاڭتارىلىپ تۇرعانىن كورەدى. جايىلىپ قۇر جۇرگەن داڭقتى تۇلپارى ءوزىن بايگەگە دايىنداي باستاعانىنا كوزى جەتىپ، اتبەگى كوزىنە جاس الادى. ونى دا جاراتۋعا كىرىسەدى. باسىندا بايگە اتتارمەن بىرەر اينالىپ قويار، شىعارىپ الارمىز دەگەن. ولاي بولماي شىعادى. سۇركوجەك كۇننەن كۇن­گە جاراپ، باياعى قالپىنا ەنىپ، وزگەشە كۇيىن تابادى. سوندا جاسى جيىرما التىنى شامالاعان سۇركوجەكتى كورگەندەگى مۇحتار ماعاۋيننىڭ سۋرەتتەۋى تىپتەن بولەك: «شاتقاياقتاپ تۇرىسى وزگەشە، موي­نى بيىك، تاكاپپار اقبوزعا كوزىم تۇس­كەن. اۋەلدە وزىنە ەمەس، سيراعىنا. تىم جىڭىش­كە، قۋ سۇيەك قانا ءتارىزدى. تۇياعى تىك، ءدوپ-دوڭگەلەك، توڭكەرىلگەن كىشكەنە كەسەدەي. ال تىزەسى... شودىرايعان. قوس جۇ­دى­رىقتاي بۋىلتىق. ارتقى اياق، تىرسەگى مايىسىپ، كولبەۋ تۇر، لاپ دەسە ىتقي اتىلاتىنداي. ومىراۋى اشىق، قولتىعى كەڭ، كەۋدەلى ەكەن. ارتىنان قارادىم. سەربەگى تايقى. سيىر قۇيىمشاق، قۇلان قۇيرىق. قايتادان الدىنا شىقتىم. جالى سۇيقىل، موينى قامشىنىڭ ورىمىندەي، بىلەۋ-بىلەۋ. سەرەك قۇلاق، قۋ باس». تۇلپاردىڭ ءبىر قاراعانداعى ناقتى بەينەسى – وسى. كامەل جۇنىستەگى جەكە مۇراعاتىنان جى­بەرگەن سۇركوجەكتىڭ سۋرەتىنەن دە تۇلپار جاي تۇرعاندا شاتقاياقتاپ تۇرعانى انىق بايقالادى. شودىرايعان تىزەسى دە كوزگە ۇرىپ تۇر سۋرەتتە. «سۇركوجەكتىڭ كوزى – جىل­قى ەمەس، ادامنىڭ، مەيىربان، ىزگى ادام­نىڭ، الىپ، ءمارت ادامنىڭ كوزى سياق­تى. نۇر شاشىپ، جايناپ تۇر.

– ارۋاق ابىرويدان ايىرماسىن – دە­دىك، ەر ۇستىندە جامباستاي، سالعىرت وتىر­عان تومپاقبەت كىشكەنتاي ۇلعا قارا­تىپ» دەيدى جازۋشى. سۇركوجەك اتتىڭ سوڭ­عى بايگەسىنە شاپقان وسى تومپاقبەت كىشكەنتاي ۇلدىڭ ەسىمى قايىرجان بالاۋ­بەكوۆ – بەرەكەتتى اۋىلىنىڭ تۋماسى. ءتورتىنشى سىنىپ وقيتىن كەزى ەكەن اتقا شاپقاندا. بۇگىندە جاسى قىرىق جەتىگە كەلگەن جىگىت اعاسى.

اتتار لاپ قويعاندا، سۇركوجەك ەڭ سوڭىنان شىققانى ايتىلادى بايگەدە. سودان كەيىن سوڭعى ات پەن العاشقى ات­تىڭ اراسى بىرتىندەپ قىسقارا بەرگەن، قىس­قارا بەرگەن. جارىستى باستاپ شىققان الدىڭعى ەكى جۇيرىك – تايجيرەن مەن قاراقاسقانى ءتورتىنشى اينالىمنان اسىپ، سوڭعى، بەسىنشى اينالىمعا بەتتەگەندە باسىپ وزعاندا، حالىق «سۇركوجەك، سۇركوجەك» دەپ شۋلاپ كەتكەن. بۇل دا ارۋاقتى تۇلپاردىڭ ەل ىشىندەگى داڭقى دەر ەدىك. «كوتەرىلىپ شاپتى» دەيدى عوي جازۋشى. جانە ەكىنشى اينالىمنان كەيىن مۇحاڭ، كامەل اعا، ساكەن اعا – ۇشەۋى باي­گەنى شەڭبەردىڭ ىشىندە كولىكپەن ءجۇرىپ تاماشالاعان. قۇرمەتتى قوناقتارعا اۋدان ارنايى كولىك بولگەن. شىن تۇلپاردىڭ شابىسىنا سوندا ءمان بەرگەنىن جازادى اۆتور. «بولەكتىگى – جۇگىرىسىندە ەكەن. ءتورت اياقتاپ شابادى. ءتورت تۇياعى بىردەي. ءبىر مەزەتتە كوتەرىلەدى. وسى عۇمىرىمدا ونداعان توي، جۇزدەگەن جۇيرىك كورگەندە، سولاردىڭ ىشىندەگى تەڭدەسى جوق تۇلپار – نارقىزىل ات ەدى. مەنىڭ ۇلكەن اكەم باپتاپ، ءوز قو­لىنان وتكەرگەن. قوس اياقتاپ، تاۋ تەكەدەي ورعىپ شاباتىن. الدىڭنان ءتىزىلىپ وتكەندە، باسقا اتتاردىڭ جۇگىرىسى – تەكىرەك ءتارىزدى كورىنەتىن. مىنا سۇركوجەكتىڭ جوسىنى دا وزگەشە بولىپ شىقتى. ءتورت اياعىمەن ءبىر مەزەتتە سەرپىلىپ، تاپ-تۇپ ءتۇسىپ كەلەدى» دەيدى مۇحتار ماعاۋين.

جازبامىزدىڭ باسىندا نارقىزىلدى ءسوز ەتكەنىمىز تەگىن ەمەس-ءتى. ول دا ءبىر تاريحتا قالعان تۇلپار ەدى. ءبىزدىڭ سۇركوجەك تە سولاي بولىپ تۇر. «جانۋار شاۋىپ كەلە جاتقاندا الدىنان قاراساڭ، ۇشىپ كەلە جاتقان الىپ قۇس پا دەرسىڭ. اياعى جەرگە تيمەيدى» دەيدى كامەل اعا.

سوڭعى، بەسىنشى اينالىمدا دارا شىق­قان سۇركوجەك سول بەتى ۇزاي بەرەدى. «سوڭ­عى ورام دا جۇتىلىپ بارادى. جارىمى­نان استامى ءوتتى. وتىز ەكى شاقىرىم ارتتا قالدى. وتىز ءۇش... ەندى كوپ بولسا ەكى شاقىرىم. كەنەت... سامعاپ كەلە جاتقان سۇركوجەك شوقالاق ەتە تۇسكەندەي بولدى. تاپىراقتاپ تۇرىپ قالدى».

شىعارمانى تۇتاس وقىپ كەلە جاتقان وقىرماننىڭ جۇرەگى دە وسى جەردە زىرق ەتۋى بەك مۇمكىن. تۇلپار وسىلاي اياقتايدى سوڭعى بايگەسىن. باستىسى، قارتايىڭقى­را­سا دا، تاعى ءبىر سەرپىلىپ، جۇيرىكتەردىڭ الدىنا قايتا ءتۇستى. ءوز ۋاقىتىنىڭ جۇي­رىكتەرىنەن وزعان تۇلپار، وزىنەن كەيىنگى جۇيرىكتەرمەن دە جارىسىپ، الدىنا ءتۇسىپ ارمانسىز اقتى. ەڭ سوڭىنان شىعىپ ءبارىن بىرتىندەپ جەڭىپ وزدى. ءار جاراتىلىستىڭ ءوز ۋاقىتى بار دەسەك، سۇركوجەك سپورتتاعى مانسابىن ءبىر دە ءبىر ۇتىلىسسىز ابىرويمەن اياقتاپ، كەيىن تاعى اراعا ون جىل سالىپ، ءبىر مەزەتكە بولسىن وزگە تۇل­پارلار ۋاقىتىنىڭ الدىنا شىعىپ العان جۇيرىكتەردىڭ ءپىرى ىسپەتتى.

«ەڭ سوڭعى بايگەسىن اياقتاعان سۇر­كوجەكتىڭ سونداعى كەيپى كۇنى بۇگىنگە كوز الدىمدا. وڭ جاق سيراعى شاشا تۇبى­نەن وپىرىلىپ كەتكەن. تۇياعى كەبىسشە قاي­قايىپ، كارى جىلىگى جەرگە تيە جازداپ تۇر. الدە سارشۇناق ءىنى، الدە شەكىپ باسقان بۇدىر تاس – شاشاسىنان قيدى».

وسىنى كورگەن جازۋشى دا ءارى-ءسارى كۇيگە تۇسەدى. ەل دە شۋلاپ، جىلاپ قويا بەرگەنىن قوسادى اۆتور. سوڭعى اينالىمدا سۇركوجەكتىڭ سوڭىندا قالعان تايجيرەن يا قاراقاسقا كەلدى مە، ەشتەڭە قىزىق ەمەس ەدى دەيدى. جۇرتتىڭ دا نازارى سولاي بولعان، سۇركوجەك ءۇشىن قامىققان. العاشىندا جازۋشى دا سونداي كەپتى قۇشسا دا، شىعارمانىڭ سوڭىندا باسقاشا بايلامعا توقتايدى.

«سۇركوجەك – قاسيەتتى قامبار اتانىڭ سۇيىكتى ءتولى ەدى. توعىز جىل – تۇتاس عۇمىر بويى بايگەنىڭ الدىنا سالدى. بۇدان سوڭ تىنىش، باراقات ءومىر بەردى. بىراق ۇلى ءدۇبىر ءۇشىن تۋعان تۇلپارعا كەرەك پە ەدى وسى ميمىرت تىرشىلىك؟ پىرىنەن – ات يەسى ەمەس، ت ۇلىك يەسى قامبار اتادان تاعى ءبىر بايگە سۇرادى – ەڭ سوڭعى بايگە. جانۋاردىڭ كوكەيىن تەسكەن اقىرعى ارمانى ورىندالىپتى. ءبىر اينالىمعا دا جاراسا باقىت ەمەس پە ەدى؟ ءبىر ەمەس، بىر­نەشە اينالدى. وتىز شاقىرىمدىق مەجەدە توقسان اتتى ارتتا قالدىردى، ولار دا ەرەن جۇيرىك، بىراق تۇلپار تۋماعان. قامبار اتانىڭ مەيىرىنە ەمەس، ىقىلاسىنا عانا جەتكەن قوس سايگ ۇلىك – تايجيرەن مەن قاراقاسقانى شاراي توپ الدىندا باسىپ وزدى، تاعى دا ءۇش شاقىرىم ەركىن سامعادى. قامبار اتا القاپ، بار مۇراتىن تاپتى. بۇدان سوڭعى از عانا جەر... جارايدى، ءپىرى ەسىركەپ، قاراقشىعا امان جەتسىن. ءبىرىنشى كەلسىن. بۇرىن كەلمەپ پە؟ تالاي رەت كەلگەن. سول كوپ كەلىستىڭ ەرەك­شەسى بولسا دا، ۇيرەنشىكتى بىرەۋى عانا بولاتىن ەدى. بالكىم قامبار اتانىڭ اۋەل باس­تا قايتا كوتەرىپ، قايتادان قۋات قۇيىپ، بايگەگە قوسقان كەزدەگى مىندەتتى شارتى دا وسى شىعار. كوپ جۇيرىكتىڭ ءبىرى رەتىندە ۇمىتىلماي، ەلدىڭ ەسىندە ماڭگى ساقتالسىن، جازۋشى قالامىنىڭ ۇشىنا ءىلىنسىن دەپ جاساعان وزگەشە راقىمى» دەپ تۇيەدى.

سۇركوجەك بايگەدەن كەلگەندە مۇنداي تۋىندى تۋار ما ەدى؟ جوق. قاتارداعى ءبىر بايگە بولىپ، جىلدار وتكەندە كوكەيدەن وشەر ەدى، ونىڭ وسىلاي مەرت بولۋىنىڭ ءوزى قاستەرلى جازمىشى، شىن تۇلپاردىڭ باقىتى دەگەنگە سايادى. سوندا سۇركوجەك اتتىڭ سوڭعى العان بايگىسى دە جازۋشىنىڭ وسى شىعارماسى بولىپ قالماقشى. جانە بۇعان قوسار داستان بارىن ايتتىق جوعا­رىدا. جىلدار وتەدى، زامان وزگەرەدى، جۇز­دەگەن جۇيرىكتەر مەن تۇلپارلار كەلىپ، كەتەدى، بىراق ونىڭ ءبارى بۇلاي قالام ۇشى­نا ىلىگە بەرمەيدى. سۇركوجەكتىڭ تۇل­پار اتى قالسا، كوركەم شىعارماعا ارقاۋ بولعانىنان. تاريحتان اتىن وشىر­مەيتىن بەلگى اتالعان شىعارمالار بولسا، ەكىنشى ءبىر بەلگى – شەت اۋدانىنىڭ ارحەولوگيالىق-ەتنوگرافيالىق مۋزەيىنە جازۋشى كامەل جۇنىستەگى تاپسىرعان سۇركو­جەكتىڭ باسسۇيەگى.

وسى ماتەريالدى جازۋ بارىسىندا نەشە ءتۇرلى قىزىققا كەزىكتىك. داستاندا سۇركوجەككە قاستاندىق جاسالعانى جازىلادى. الايدا بايگەنى تاماشالاعان، ءتىپتى شاپقان اتتاردىڭ جانىندا كولىكپەن قاتارلاسىپ وتىرعان قوس جازۋشى ونداي دەرەك ايتپايدى. ال شاباندوز قايىرجان «سوڭعى اينالىمدى ورتالاپ، جەكە-دارا كەلە جاتقانىمدا، الدىمدى قىزىل بۋىر­لى ات مىنگەن كەسىپ وتكەنى راس. بىراق ءدال تۇسىمنان شابۋىل جاساعان ەشكىم جوق» دەيدى.

ال ات يەسى جۇماجان جاحمەتوۆكە كەل­سەك، ءومىر بويى ەڭبەك ساۋعان ادام ەكەن. تىل ەڭبەككەرى. ەركەبۇلان، ەركىن، تاعى باسقا ۇل-قىزدارى بار، قاراعاندى، شەت وڭىرىندە ءوسىپ-ونگەن. جۇماجان اقسا­قالمەن بىرگە وسكەن ءبىلال دوسكەەۆتىڭ ايتۋىنشا، ول كىسى نۇرا-تالدىدا باس زوو­تەحنيك، تالدى، بەرەكەتتى اۋىلدارىندا فەرما مەڭگەرۋشىسى بولىپ ەڭبەك ەتكەن. «مەيلىنشە ەڭبەكقور، حالىقشىل جان ەدى» دەيدى ءبىلال اقساقال. سوڭعى بايگەسىنەن سوڭ سۇركوجەكتى يەسى نە ىستەگەنىن سۇرادىق. ەرەكشە كۇتىمدە بولعانىن، ەكى-ءۇش جىل بوس جۇرگەنىن ەسكە الدى. تيىسپەگەن. تەك قانا جارى رىمكەش ول دۇنيەلىك بولعاندا قۇداي قوسقان قوساعىنىڭ قوناعاسىنا ارناپ شالىپتى. جىلقى ارىق، كوكتەمنىڭ كەزى دەسەدى. ونىڭ ۇستىنە سۇركوجەك مۇلدە ارىق كورىنسە كەرەك. «ەلدىڭ ءسوزىن ەلەمەي سويىپ ەدى، سىرتىندا تۇك بولماعانىمەن، ءىشى اقتارىلىپ ءتۇستى، ەكى ەلى قازى بەردى، قۋ قازانات ەكەن» دەيدى. ەكى جاعىنا دا ءبىر قابىرعادان ارتىق بىتكەن كورىنەدى. ونداي ارتىق جاراتىلىستى قازاق قانات دەپ اتايتىن. شىن تۇلپارعا قانات ءبىتىپ تۋاتىنى راس بولدى، دەمەك.

سۇركوجەكتىڭ باسى مۋزەيدە ساقتاۋلى تۇرعانىن ەستىپ كامەل اعاعا قوڭىراۋ شالعانىمىزدا، ول كىسى سۇركوجەك تۋرالى بىلەتىندەرىن ەسكە الىپ، كوكجايداق اتتىڭ اڭىزىن اڭگىمەلەپ بەردى. وقيعا سازانباي باتىردىڭ كوكجايداقتى حيۋادان اكەل­گەندەگى ەرلىگىنە قاتىستى ءوربيدى. قۋسا جەتەتىن، قاشسا قۇتىلاتىن تۇلپار كىمنىڭ ارمانى بولماعان؟ اۋزىمەن قۇس تىستەگەن الگىندەي تۇلپار تاشكەن بەگى بەگدەربەك بەكتە بارىن ەستىگەن سازانباي باتىر ەسە­بىن تاۋىپ، اقىرى العان دەيدى. ءبىر دەرەكتەردە كوكجايداق تەكەجاۋمىت تۇل­پارى اتالادى. اكەلگەن ايعىرىنىڭ جۇيرىكتى­گى­نە كوزى جەتكەن باتىر كەلەسى جىلى كوك­جايداقتىڭ ءۇيىرىن، ياعني بيەلەرىن الۋدى كوزدەيدى. ءسويتىپ جۇرگەندە سەرىگىمەن بىرگە قولعا ءتۇسىپ قالادى. حيۋالىقتار سازانبايدى تۇتقىنداپ، سەرىگىن بوساتىپ، كوكجايداقتى قايتارۋىن تالاپ ەتەدى. سازانبايدى سوندا عانا بوساتاتى­نىن ايتادى. تۇلپارىنان ايىرىلعان حيۋالىقتار رايىنان قايتپاسىن بىلگەن سازانباي سەرىگىنە: «قازاقتا مەندەي تالاي ەر تۋار، كوكجايداقتاي ايعىر قولعا تۇسپەيدى، ايىرىلماسىن. ەلگە سالەم ايت، قۇنىم جوقتاۋسىز»، دەپ ورىنبايمەن قوش­تا­سىپ قالعان دەسەدى. كوكجايداقتىڭ تۇقىمى نەگىزىنەن وسى شەت وڭىرىندەگى تالدى، نۇرا-تالدى ماڭىندا قالعانى تۋرالى اڭگىمە كوپ. تۇسىنە قاراي ق ۇلىندارى دا كوك، سۇر، بوز بولاتىن كورىنەدى. كامەل اعا سۇركوجەكتى كوكجايداقتىڭ تۇقىمى بولۋى مۇمكىن دەگەن قيسىنعا كەلتىرەدى.

ءسوز سوڭىندا وقىرماننىڭ قاپەرى­نە بىزدەن دە ءبىر ءسوز. «ارعىماق» ۇلت­تىق-تانىمدىق پورتالىندا قۇدايبەرلى مىر­زا­بەكتىڭ «سۇركوجەك» اتتى دەرەكتى داس­تانى بار. وندا شىعارمامەن بىرگە سۇركوجەكتىڭ فوتوسى جاريالانعان. مۇحتار ماعاۋين جۇبايىمەن، كامەل جۇنىستەگى، جۇماجان اتبەگى جانە شاباندوز اتتىڭ ۇستىندە تۇر. الايدا ونداعى ءبىر اتتەگەن-اي – ات يەسى مەن شاباندوز­دىڭ ەسىمىنەن قاتە كەتكەن. «باپكەرى – جاقمەتجانوۆ جۇماجان، شاباندوزى – جاقمەتبەكوۆ قۇسايىن» بولىپ جازىلىپتى. انىعىندا، ات يەسىنىڭ ەسىم-سويى جۇماجان جاحمەتوۆ بولسا، ول سۋرەتتەگى شاباندوز ەسىمى – قايىرجان بالاۋبەكوۆ. كەزىندە سۇركوجەككە قۇسايىن جاحمەتوۆ تە شاپقان كورىنەدى، بىراق قايىرجاننان بۇرىنىراقتا بولسا كەرەك. سوڭعى بايگەدە تۇلپارعا قۇسايىن ەمەس، قايىرجان وتىرعانىن اتبەگىنىڭ بالاسى ەرلان دا راستايدى. قايىرجاننىڭ وزىمەن سويلەسىپ بىلگەنىمىز جانە بار.

«سۇركوجەك» داستانى كوركەم دۇنيە سانالعاندىقتان، وقىرماننىڭ قيالىن ءار قيىرعا جەتەلەيدى. ءتۇرلى تۇسپال، كوركەم­دىك شەشىمدەر جاسالادى.

«شاپقان جوق سۇركوجەكتى

ۇشتى دەرسىڭ،

نانباعان ونى كورسىن، قۇستى كورسىن.

قاسىنان ون ءبىر اتتىڭ وقتاي وزدى،

ورنىنان ورە تۇردى جۇرت

تۇگەل شىن.

سۋىرىلىپ ءبىر شاقىرىم

كەتتى شىرقاپ،

بارادى كوز ۇشىندا قۇيىن بۇرقاپ» دەگەن جولدارىنان داستاننىڭ ۇيقاسى شى­مىر، دەرەگى مول ەكەنىن بايقاۋ قيىن ەمەس.

ۋاقىت وزىپ، جىل جاڭارعان سايىن جاڭا جۇيرىكتەر كەلەدى دۇنيەگە. بىرىنەن ءبىرى وزىپ، جەر تانابىن قۋىرىپ جاتادى. بىراق ءبارى بۇلاي كوركەم شىعارماعا ارقاۋ بولا بەرمەيدى. مىڭنىڭ ىشىنەن ىلۋدە بىرەۋى عانا. ەندەشە، سۇركوجەكتىڭ سوڭعى بايگەسى – ماڭگىلىك باقىتى دەر ەدىك.

سۋرەتتەردە: cولدان وڭعا قاراي اتبەگى – جۇماجان، مۇحتار ماعاۋين زايىبى باقىتپەن، سۇركوجەك پەن شاباندوز قايىرجان، كامەل جۇنىستەگى; سۇر­كوجەكتىڭ مۋزەيدەگى باسسۇيەگى.