ءجۇز جىلعا سوزىلعان قۋعىن

جينالعان جۇرت سايلاۋدىڭ قورىتىن­دى­سىنا كوڭىلدەرى تولماي, ىشتەي تىنعان­مەن, اقتاستاي ءىرى قيمىلدى اعاسىنا سۇيەن­­دى مە, بايتۇرسىن ورتاداعى ون ەكى قا­­نات­تى اق ۇيدەن ماڭ-ماڭ باسىپ شىعىپ, سۇلۋ كۇرەڭ اتقا ءمىنىپ, ۋەزد ورتالىعىنا قاي­تۋعا بەت العان ۋەزد باستىعى پولكوۆنيك ياكوۆلەۆكە ءسوز ايتۋعا بەكىنىپ, كۇرەڭ اتتىڭ جولىن توسا بەرگەن. ۋەزد باستىعىنىڭ ەكى جاعىندا قايقى قىلىش تاعىنعان كازاكتار بايتۇرسىنعا قاراي ۇمتىلا بەرگەن. سوعان قاراماستان بايتۇرسىن ۋەزد باستىعىنا: ء«بىز سايلاۋ قورىتىندىسىنا نارازىمىز!» دەپ ايتىپ سالدى. ياكوۆلەۆ قاسىنداعىلارعا «قالاعا اپارىپ, قاماڭدار, مىنانى!» دەپ بۇيرىق بەرگەن. كازاكتار بايتۇرسىنعا ۇمتىلا بەرگەنى سول ەدى, ۇلگەرمەدى, ول قو­لىنداعى شىبىرتقىمەن ياكوۆلەۆتى تار­تىپ جىبەرگەندە, شىبىرتقىنىڭ ۇشى موي­نىنا ورالىپ, ۋەزد باستىعى اتىنان جەرگە مۇرتتاي ۇشىپ ءتۇستى. 1868 جىلى ورىس پاتشاسىنىڭ ۋكازىمەن قازاق جەرىن اي­ماق­تار مەن وبلىستارعا ءبولىپ باسقارۋ ەنگىزىلىپ, باتىس ءسىبىر ايماعى, تورعاي, سىرداريا, تۇركىستان, جەتىسۋ وبلىستارىنا ءبولىندى. ول جۇيە بويىنشا تورعاي وبلىسىنىڭ ورتالىعى − ورىنبوردا, ۋەزد ورتالىعى تورعايدا بولدى.

قازاق جەرىندە وتارلىق اي­ماقتىق باس­قارۋ جۇيەسى جۇزەگە اسقان ون جەتى جىل ىشىندە «ورىستىڭ ۋەزد باسقارىپ وتىرعان پولكوۆنيك باستىعىن ۇرعان ەكەن» دەگەندەي ەرەك وقيعا تورعايدان باسقا جەردە بولىپ كورگەن ەمەس.

بۇل وقيعا بىلاي بولعان. ول كەزدە اق­قۇم, اقكول اۋىلدارى توسىن بولىسىنا قارايدى. سولاي بولسا دا اققۇم مەن اقكولدى قىستايتىن ۇمبەتەي ۇرپاقتارى جاز جايلاۋىن ناۋرىزىم ماڭىندا وتكى­زەدى. شوشاقتان اقتاس, بايتۇرسىن, دا­نيار, ەرعازى, ەرماعانبەت اتتى بەس بالا تارايدى. شوشاق ۇرپاقتارىنان باسقا تاڭبايدان تارايتىن ۇمبەتەيلەر دە توسىن بولىسىن ۇزاق بيلەپ كەلە جاتقان شەگەن ۇرپاقتارىنا كوڭىلدەرى تولمايتىن. قىرسىق شالعاندا, شوشاق بالالارى بيىل جايلاۋدان كەشتەۋ ورالىپ, قارعالى تۇسىنداعى تورعاي وزەنىنىڭ تاياز جەرىنەن مالدارىن باياۋ وتكىزىپ جاتقان. سوندىقتان اقتاس, بايتۇرسىن, دانيار قارعالى باسىنا قوس تىگىپ, مالدارىنىڭ تۇگەل وزەننەن ءوتۋىن كۇتىپ وتىرعان. توسىن بولىسى شوشاق بالالارىنىڭ قارعالىدا ەكى-ءۇش كۇن كىدىرگەنىنە نارازى بولىپ, ۋەزد باستىعىنا ارىز ايتادى. سودان ۋەزد باستى­عى ياكوۆلەۆ قارعالىعا ونشاقتى قارۋلى كازاك سولداتىمەن كەلىپ, اقتاسقا اي­عاي­لاپ, «قوستارىڭدى جىعىپ, وزەننىڭ ارعى بەتىنە, ەلدەرىڭە كوشىڭدەر» دەيدى. اقتاس – شوشاقتىڭ ۇلكەنى ەلگە سىيلى اعا­سى. ونىڭ قاسىندا تۇرعان دانيار ۋەزد باستىعىنىڭ اعاسىنا ايعايلاعانىنا نامىستانىپ, قولىنداعى شىبىرتقىمەن ياكوۆلەۆتى تارتىپ جىبەرەدى. شىبىرتقىعا ورالعان ياكوۆلەۆ اتتان مۇرتتاي ۇشىپ تۇسەدى. سودان ۋەزد باستىعى ياكوۆلەۆتى ۇرعانى ءۇشىن اقتاستىڭ, بايتۇرسىننىڭ, سابالاقتىڭ قولدارىنا كىسەن سالىنىپ, سول كۇنى تۇرمەگە ايدالدى. ياكوۆلەۆتىڭ قاتاڭ تالابىمەن شوشاق بالالارىنىڭ مال-مۇلكى تۇگەل تاركىلەنىپ, مالدارىن تورعايعا ايدادى. شوشاقتىڭ باسقا بالالارى ەرعازى مەن ەرماعامبەت وسى وقيعا كەزىندە اتقان وقتان جارالى بولعاندىقتان, تۇتقىندالۋدان امان قالدى.

بىراق سوتقا دەيىنگى تەرگەۋشىلەردىڭ اق­تاس پەن بايتۇرسىنعا كورسەتپەگەن قور­لى­عى جوق, ولاردى ۇرىپ, سابايدى. وعان تۇتقىنداعى ءۇش ازامات شىدامدىق تانىتادى. كوپ ۇزاماي ۋەزد سوتى اقتاس, باي­تۇرسىن, سابالاقتى ون بەس جىل ءسىبىر كاتورگاسىنا ايداۋعا شەشىم شىعاردى.

«تۇتقىنداردى سىبىرگە ايدايدى» دەگەن كۇنى اقكول مەن اققۇمنان كەلگەن اعايىن­دار ۋەزد ورتالىعىنداعى «بۇرىن بولماعان قىزىقتى» كورۋ ءۇشىن قىزىل تۇرمەنىڭ شىعا بەرىسىنە جينالعان. ساسكە اۋا قىلىشتى كازاكتار جينالدى دا تۇرمە ەسىگى اشىلىپ, ودان كىسەندەۋلى ساقال-مۇرتى وسكەن ءۇش تۇتقىن شىقتى. اۋەلى اقتاستىڭ بايبىشەسى ءۇبىجان كۇڭىرەنىپ, كۇيەۋىمەن كورىستى. ودان كەيىن جولىن كۇتىپ تۇرعان احمەتتىڭ اناسى كۇڭشە بايتۇرسىندى ەڭىرەپ, جىر ايتىپ كورىستى. باسقا اعايىندار دا شۋلاپ, جىلاپ جاتىر. كازاكتاردىڭ ستارشيناسى جينالعان جۇرتقا ايعايلاپ, قامشى سىلتەپ, ايبار كورسەتتى. ولار تۇتقىنداردى جەدەل تۇيە جەگىلگەن ارباعا وتىرعىزدى. ەكىنشى اربادا تۇتقىنداردى باقىلايتىن سولداتتار وتىرعان. اقتاستىڭ بايبىشەسى ءۇبىجان ۋەزد اكىمشىلىگىنەن كاتورگاعا كۇيەۋى اق­تاس­پەن بىرگە بارۋعا ۇلىقسات قاعاز العان. ءۇبىجان ارباعا تۇتقىندارمەن بىرگە وتىردى. جىلاپ قوشتاسۋ وتە اۋىر بولدى. بۇكىل تورعاي تىتىركەنىپ كەتكەندەي بولدى. شوشاقتىڭ ۇلكەنى اقتاس ەرعازى ىنىسىنە «بىزگە سوت كەزىندە ورىسشا اۋدارىپ وتىراتىن ادام بولماي, سودان قورلىق كوردىك, سەن مەنىڭ كەنجە ۇلىم سپاندياردى ورىسشا وقۋعا بەر» دەپ امانات ەتەدى. ەرعازى اعاسىنا اماناتىن ورىنداۋعا ۋادە بەرەدى.

 قىلىش اسىنعان كازاكتار قورشاعان ءۇش تۇتقىن جانە ءۇبىجان وتىرعان اربا قوستاناي جولىنا ءتۇسىپ, قايعىلى ادامداردان تەز الىستاعىسى كەلگەندەي, تۇيەلەر داڭعىل جولعا ءتۇسىپ جورتىپ بارادى...

اقتاس, بايتۇرسىن ايدالعاننان كەيىن بىرەر اي وتكەندە «سابالاق (دانيار) جولدا قايتىس بولدى» دەگەن قارالى حابار كەلىپ, اۋىلدا قالعان اقتاستىڭ تۋىستارى بۇل اۋىر قايعىنى مويىندارىمەن كوتەرىپ الدى.

كۇزدە ەرعازى اقتاستىڭ اماناتىن ورىن­­داماق بولىپ, سپاندياردى «تور­عايدا­عى ورىس مەكتەبىنە تۇسەسىڭ» دەپ ۇگىتتەيدى. ورىستاردىڭ كورسەتكەن قور­لىعىن كوزىمەن كورگەن سپانديار تورعايعا بارۋدان باس تار­تادى. ەرعازىنىڭ ءىنىسى ەرماعانبەت تە وقۋدان باس تارتادى. سوسىن ەرعازى اح­­­مەت­كە ءبىراز اقىل ايتىپ, تورعايداعى ەكى سىنىپتىق ورىس-قازاق ۋچيليششەسىنە بەرەدى.  احمەت قايسار مىنەزدى ەدى, كىتاپ­حانادان شىقپايتىن, وقۋدان باس المايتىن وقۋشى بولدى. وقۋدىڭ ەكىنشى جىلىندا ورىسشانى ەركىن مەڭگەرىپ كەتتى. احمەت وسى ۋچيليششەنىڭ ينتەرناتىندا جاتىپ, ءتورت جىل وقىدى. اناسىن ساعىنعانمەن, كەدەيلىكتىڭ اۋىرلىعىن باس­تان كەشىپ جاتقان تۋىستارىنىڭ كوزىنە تۇسكىسى كەلمەي, ءتورت جىلدى ينتەرناتتىڭ قارا نانىن جەپ, وقۋىن تاۋىستى.

احاڭ 1891 جىلى تورعاي­داعى ورىس-قازاق ۋچيليششەسىن جاقسى اياقتاپ, ورىن­بورداعى مۇعالىمدەر دايارلايتىن مەكتەپكە تۇسكەن بولاتىن. ونى 1895 جىلى ويداعىداي ءبىتىرىپ, اۋليەكولدە بىرەر جىل ۇستازدىق قىزمەتتە بولىپ, تاجىريبە جينادى.

ۇلت ۇستازىنىڭ اكەسى مەن اعاسى سىبىر­دەگى ايداۋدان 1902 جىلى, ياعني ەلگە ون جە­تى جىلدان كەيىن ورالدى. اتاجۇرتتا وتىر­عان شوشاق اۋلەتى قايتادان ابىروي-بەدەل­گە يە بولىپ, تىرشىلىكتەرى جوندەلە باستادى.

احاڭنىڭ اكەسى ايداۋدان ورالعاننان كەيىن جەتى جىلدان سوڭ, ياعني, 1909 جىلى الپىس التى جاسىندا ومىردەن وزسا, اناسى كۇڭشە 1919 جىلى ومىردەن وتكەن ەكەن. كۇڭشە قاسيەتتى, اۋليە ادام بولدى دەسەك تە بولادى. اكەسى بايتۇرسىننىڭ اعاسى اقتاس 1920 جىلى قايتىس بولىپتى. ا.بايتۇرسىن ۇلى ي.كرىلوۆتىڭ مىسالدارىن حح عاسىردىڭ باس كەزىنەن اۋدارا ­باستاپ, وسى ەڭبەگى 1909 جىلى «قىرىق مىسال» دەگەن اتپەن جارىق كوردى. سول جىلى مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ دا «ويان, قازاق!» اتتى جىر جيناعى باسىلىپ شىقتى. «ويان, قازاق!» پەن «قىرىق مىسالدىڭ» سول كەز­دەگى قازاققا اسەرى مول بولدى.

1904 جىلى ا.بايتۇرسىن ۇلى ومبى­داعى تورعاي وبلىسى وقۋ ىستەرى جونىندەگى ينسپەكتورى الەكتوروۆتى ىزدەپ بارعان. وعان مەكتەپتەردە قازاق بالالارىن حريس­­­­تيان دىنىنە كىرگىزۋدى دوعارۋدى, مۇ­سىل­­­مانشا وقىتاتىن قازاق كلاستارىن اشۋ ماسەلەلەرىن ايتقان بولاتىن. بى­راق ميسسيونەرلىك قىزمەت اتقارىپ جۇر­گەن الەكتوروۆ ا.بايتۇرسىن ۇلىنىڭ كوتەر­گەن ماسەلەلەرىنە كوڭىل بولمەدى. رەسەي وتارشىلارىنىڭ قازاق جەرىندە مەكتەپ اشقانداعى ماقساتتارى, ولاردى حريس­تيان دىنىنە كوپتەپ تارتۋ ەكەنىن احاڭ سودان تۇسىنگەن.

سول كۇننەن باستاپ الاش ارداقتىسى اعارتۋ ىسىندە جاڭا باعىت اكەلۋ ءۇشىن عىلىمي باعىتتا زەرتتەۋ جۇمىسىنا بەلسەنە كىرىستى.

ومبىدا جۇرگەندە احاڭدى مىرجاقىپ دۋلاتوۆ ىزدەپ كەلگەن. جالىنداپ تۇرعان اقىن جىگىتكە احمەت قاتتى ىرزا بولىپ, ەكەۋى دوستاسىپ, ەل ءۇشىن ءبىر ماقساتتا قىزمەت ەتۋگە بەلسەنە كىرىسىپ كەتتى. سودان ەكەۋى مۇعالىمدىكتى سەمەي وبلىسىندا جالعاستىردى.

ءسويتىپ جۇرگەندە رەسەيدە 1905 جىلى رەۆوليۋتسيا بولىپ, ودان ىلە دەموكراتيالىق كەيبىر كەڭدىكتەرگە جول اشقان پاتشا­نىڭ دەكلاراتسياسى شىققان. 1905 جىلعى رە­سەيدەگى رەۆوليۋتسيالىق كوتەرىلىس قازاق­تىڭ وقىعاندارىنىڭ اراسىندا ءبىر ءۇمىت وتىن جالعادى.

احمەت بايتۇرسىن ۇلى مەن مىرجاقىپ دۋلاتوۆ سەمەيدەن قازاقتىڭ قامىن, كەلەشەگىن ويلايتىن وقىعان وزىق ويلى ازاماتتارمەن تانىستى. سونىڭ ءبىرى زاڭ سالاسىندا قىزمەت ىستەيتىن زاڭگەر جاقىپ اقباەۆ ەدى. ءاليحان بوكەيحانوۆ ومبىدا جۇرسە دە, احاڭمەن, مىرجاقىپپەن حابارلاسىپ تۇراتىن. پاتشاعا قازاق ماسەلەسىن كوتەرىپ, ايماقتىق بيلىككە پەتيتسيا جازۋ يدەياسىن كوتەرگەن سول كىسى. ون ەكى مىڭ­داي ادام قول قويعان ايگىلى پەتيتسيا جا­زى­­لىپ, ومبىداعى ءا.بوكەيحانوۆقا جەت­كى­­زىلگەن. ول پاتشانىڭ, ىشكى ىستەر مي­نيس­­ترلىگىنە جانە ايماقتىق گۋبەرناتور اتىنا جازىلعان ەدى. سەمەي ۋەزىنىڭ جان­دارمەرياسىنىڭ باستىعى وسوۆسكيدىڭ گۋبەرناتورعا جەتكىزگەن دەرەكتەرى بويىن­شا ءا.بوكەيحانوۆ بۇل پەتيتسيانى پوشتا ارقىلى پەتەربورعا جىبەرگەن. سودان كەيىن, سەمەي ۋەزىنىڭ تىڭشىلارى پەتيتسيا جازعانداردى ىزدەپ, «كۇدىكتى» دەپ, ا.بايتۇرسىن ۇلىنىڭ, م.دۋلاتوۆتىڭ, ج.اقباەۆتىڭ جانە باسقا بىرنەشە ادام­نىڭ ارتىنان اڭدىعان. سودان كەيىن ال­عاش 1907 جىلى ا.بايتۇرسىنوۆ, ج.اق­باەۆ جانە تاعى بىرەر ادامدى از ۋاقىت­قا قاماۋعا العان. تىڭشىلاردىڭ دالا گۋبەر­ناتورىنا جەتكىزۋى بويىنشا «قار­قارا­لى پەتيتسياسىنىڭ» تەكسىن جازعان ج.اقباەۆ» دەلىنگەن. سودان سول جىلى سوت بولىپ, زاڭ­­گەر جاقىپ اقباەۆ جەتىسۋعا جەر اۋدارىلعان.

سەمەي ۋەزىنىڭ جاندارمەرياسى تۇراق­تى اڭدۋدا بولعان احاڭدى 1909 جىلى
1 شىلدەدە «سەپاراتيستىك ۇگىت-ناسيحات جۇر­گىزدى» دەپ تاعى تۇرمەگە قاماعان. جۇ­بايى ءبادريسافا دالا گۋبەرناتورىنان كومەك كورە الماعاسىن, رەسەي دۋماسىنىڭ دەپۋتاتتارىنا احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ حال-جاعدايىن ايتىپ ارىز جازعان. رە­سەي دۋماسىنىڭ دەپۋتاتى ءبادريسافا مۇحامەدسالىققىزىنىڭ ارىزىنا نازار اۋدارىپ, ىشكى ىستەر مينيسترىنە وسى ءىستى «قىسقارتۋ» تۋرالى ۇسىنىس جاسايدى. 1910 جىلى سەمەي ۋەزدىك سوتى ۇلت قاي­راتكەرىنىڭ ءىسىن قاراپ, ونى 16 جىلعا جەر اۋدارۋ تۋرالى ۇكىم شىعارعان.

«قارقارالى ءىسىن» تەرگەۋشىلەر تەرگەۋ­دى بەس جىلعا سوزعان. سوڭىندا 1910 جى­لى «وسى ىسكە قاتىسى بار» دەپ تاۋىپ ءا.بو­كەيحانوۆ پەن م.دۋلاتوۆتى تۇرمەگە جاپ­قان. ولار ءبىر جىلداي تۇرمەدە وتىرىپ شىق­قان. م.دۋلاتوۆ ودان شىققان سوڭ, جان­دارمەريادان تاسادا بولۋ ءۇشىن تۇركىس­تانعا كەتتى. دوستار تاپتى سول جەردەن. 1913 جىلى م.دۋلاتوۆ ورىنبورعا كە­تەر­­دە سول دوستارى ءبىراز اقشا جيناپ بەرگەن.

سول اقشامەن مىرجاقىپ دۋلاتوۆ بىر­دەن ا.بايتۇرسىن ۇلىنا كەلەدى. ويتكەنى ەكەۋىنىڭ دە ارمانى قازاقشا گازەت شىعارۋ ەدى. مىرجاقىپتىڭ قارجىسىنا قازان مەدرەسەسىندە وقىپ جۇرگەن وقۋشىلار دا اقشا قوسادى. ءسويتىپ, احاڭ مەن مىرجاقىپ شاعىن تيپوگرافيا ساتىپ الادى. احاڭ قازان قالاسىندا ءوزى اراب ءالىپبيى نەگىزىندە جاساعان الىپبيىندەگى جيىرما سەگىز ءارىپتىڭ ۇياسىن قازاندا تەمىردەن قۇيدىرادى. گازەت شىعاتىن قاعاز ساتىپ الادى, تيپوگرافيا تۇراتىن ءۇي جالدايدى. ءسويتىپ, ءبىراز ۇيىمداستىرۋ جۇمىستارىنان كەيىن, 1913 جىلى 1-ءشى اقپاندا ورىنبوردا «قازاق» گازەتىنىڭ العاشقى سانى جارىق كوردى. بۇل قازاق ەلىنىڭ كەلەشەگى ءۇشىن جاساعان وتە ماڭىزدى قادام بولدى. گازەتتە سول كەز­دە­رى قازاق باسىندا شەشىلمەي جۇرگەن باستى ماسەلەلەردىڭ ءبارى جازىلدى. جەردى قازاققا ءبولۋ, جەردى زەمستۆوعا قاراتۋ, قا­زاق كلاستارىن اشۋ مەن الىپبيمەن وقىتۋ, سوتتاردا پريسياجنىيلاردىڭ بولۋى, قا­زاق­تاردى جەر اۋدارۋدى توقتاتۋ, ورىس قاراشەكپەندىلەرىن قازاق جەرىنىڭ شۇراي­لى جەرلەرىنە قونىستاندىرۋدى توقتاتۋ دەگەن سياقتى وزەكتى ماسەلەلەردى كوتەرىپ وتىرۋمەن بىرگە «قازاق قالاي ەل بو­لادى» دەگەن ءتارىزدى كەلەشەك قازاق مەملە­كەتتىگىنە قاتىستى ويلارعا تۇرتكى بولعان.

جەرگىلىكتى ۇكىمەت «قازاق» گازەتىندە جازىلعان وسىنداي ماسەلەلەردى «سەپارا­تيستىك» دەپ تانىپ, 1914 جىلى گازەتتىڭ باس رەداكتورى ا.بايتۇرسىن ۇلىن تۇتقىن­داعان. شامالى ۋاقىت وتكەننەن كەيىن ەل­دىڭ قولداۋىمەن احاڭدى 3000 سوم (ول كەزدە بۇل وتە كوپ اقشا) تولەپ تۇرمەدەن بوساتقان. ءوز عۇمىرىنداعى ەڭ ۇلكەن زورلىق, ەڭ ۇلكەن قورلىق ءبىراز جىلدان كەيىن كەڭەس وكىمەتى تۇسىندا بولاتىنىن احاڭ ول كەزدە سەزبەدى.

1913 جىلدان 1929 جىلعا دەيىنگى ارا­لىقتا ۇلت ۇستازىنىڭ تۋعان ەلىنىڭ كەلە­شەگى ءۇشىن اتقارعان قىزمەتى وراسان. قازاق ءالىپبيى مەن بىرنەشە وقۋ قۇرالدارىن, مەتوديكالىق وقۋلىقتار مەن قازاق تەرمينولوگياسىن قالىپتاستىردى. «قازاق» گازەتىندەگى ماقالالاردىڭ كوبىن وسى احاڭ مەن جاقاڭ (م.دۋلاتوۆ) جازعان. گازەت­­كە كەلگەن ماقالالاردى تۇزەتىپ, وڭ­دەپ قايتا جازىپ شىعۋدىڭ ءوزى قانشا جۇ­مىس؟! ا.بايتۇرسىن ۇلى نە ىستەسە دە, ۇل­تى­­نىڭ كەلەشەگى ءۇشىن ىستەدى. 1923 جىلى احاڭ­نىڭ مەرەيتويىندا ۇكىمەت مۇشەسى ساكەن سەيفۋلليننىڭ «قازاقتىڭ باسقا وقىعاندارى شەن ىزدەپ قىزمەت قىلىپ جۇرگەندە, سول زاماندا ا.بايتۇرسىنوۆ قازاق حالقىنىڭ قامىن ويلاعان جالعىز كىسى ەدى» دەگەن سەبەبى سول.

ا.بايتۇرسىنوۆ 1917 جىلى رەسەيدە اقپان توڭكەرىسى بولعاننان كەيىن, قازاق سەزىن شاقىرىپ, الاش پارتياسىن قۇرۋ تۋرالى يدەيا كوتەرگەندەردىڭ ءبىرى. 1917 جىلى ساۋىردە ورىنبوردا جالپى قازاق سەزى بولىپ, وندا «الاش» پارتياسى مەن الاش وردا قۇرىلدى. «الاش» پارتياسىنىڭ باعدارلاماسىن جازعانداردىڭ ءبىرى – احاڭ. بۇل پارتيا باعدارلاماسى قاراشا ايىن­دا «قازاق» گازەتىندە جاريالاندى. «الاش» پارتياسى ۋاقىتشا ۇكىمەتتەن قازاق اۆتونومياسىن الۋدان ۇمىتتەنگەن بولاتىن بىراق كۇزدە رەسەيدە قازان توڭ­كەرىسى بولىپ, وكىمەت بولشەۆيكتەردىڭ قولىنا وتكەن. ا.بايتۇرسىن ۇلى قازاق اۆ­تو­­­نومياسىن وسى كەڭەس وكىمەتىنەن الۋ­­عا بەل بۋادى. 1919 جىلى ناۋرىزدا ءا.جان­­گەلدين باستاعان ون ءبىر اداممەن بىرگە ا.بايتۇرسىنوۆ ماسكەۋگە بارىپ, لە­نينمەن جانە ۇلت ىستەرى جونىن­دەگى كوميس­سار ستالينمەن قازاق اۆتونوميا­سىن قۇرۋ تۋرالى كەلىسسوزدى تۋرا ءتورت اي بويى, ياعني شىلدە ايىنا دەيىن جۇر­گى­زەدى. اقىرى, لەنين مەن ستالين ا.باي­تۇر­سىن ۇلىنىڭ ءتورت اي ىشىندە جارىس­سوزدەردە ايتقان ماسەلەلەرىمەن كەلىسىپ, قىرعىز اۆتونومياسىن قۇرۋ تۋرالى شە­شىم شىعارادى. سول قازاق اۆتونومياسىن قۇرۋ كوميسسياسىنىڭ مۇشەسى بولىپ تاعايىندالعان ا.بايتۇرسىن ۇلى قازاق اۆتونومياسىنىڭ شەكاراسىن, رەسپۋبليكا ستاتۋسىنىڭ جوبالارىن جازۋمەن اينالىسادى. سونىڭ نەگىزىندە 1920 جىلى احاڭ كورسەتكەن تەرريتوريالار نەگىزىندە قازاق (قىرعىز) اۆتونومياسىنىڭ قۇرىلعانى تۋرالى جارلىققا لەنين قول قويادى.

احمەت بايتۇرسىن ۇلى سونىمەن بىرگە وسى ۋاقىتتا الاش قايراتكەرلەرىنە كە­شىرىم جاساۋ تۋرالى كەڭەس بيلىگىنە ءوتى­نىش جازىپ, ول قابىل بولىپ, الاش ارىس­تارى قىسقا ۋاقىتقا بولسا دا, كەڭەس وكى­مەتىنىڭ ءتۇرلى سالالارىندا قىزمەت ىستەۋگە مۇمكىندىك الدى.

كەڭەس وكىمەتى تۇسىنداعى قۋعىن پات­شا­لىق يمپەريا كەزىندەگى قۋعىننان اسىپ ءتۇسىپ, قاندى قىرعىنعا جالعاستى. گولو­ششەكين قازاقستانداعى وكىمەت باسىنا كەلگەننەن كەيىن ناعىز الاساپىران باس­تالدى. بايلار دەپ اتالعانداردىڭ مال مۇل­كى تاركىلەنىپ, وزدەرى وتباسىمەن جەر اۋدارىلدى. سوسىن الاش قايراتكەرلەرىن تۇرمەگە جابا باستادى. م.دۋلاتوۆ, ءا.بو­كەي­حانوۆ, ا.بايتۇرسىن ۇلى 1929 جىلى تۇتقىندالىپ, تۇرمەگە جابىلدى. احمەت بايتۇرسىن ۇلى بۋتىركا تۇرمەسىندە ءۇش جىل وتىرىپ, سودان سوڭ ارحانگەلسكىگە ۇزاق جىلعا كاتورگاعا ايدالدى.

احمەت بايتۇرسىن ۇلى تۇتقىندال­عاندا ونىڭ تۋىستارىن دا قۋعىنداۋ باس­تال­عان ەدى. احاڭنىڭ ءىنىسى ماشەن قاجىنى دا نكۆد تۇتقىنداپ, ودان سوڭ ءتىپتى حابارسىز جوعالىپ كەتكەن. سودان كوپ ۇزاماي, احاڭنىڭ اعاسى كاكىشتىڭ اۋمات پەن قازيحان دەگەن ەكى بالاسىن اۋدان ميلي­تسياسى مەن بەلسەندىلەرى اقكولدىڭ جاعاسىندا قۋىپ ءجۇرىپ, ساباپ, قورلاپ ولتىرگەن.

احاڭ ۇستالعاننان كەيىن الما­تىدا قالعان جارى ءبادريسافا مۇحامەدسادىق­قىزى جازۋشى گور­كي­دىڭ ايەلى پەش­كوۆاعا حات جازىپ, «ا.بايتۇرسىنوۆقا كومەك­تە­سۋىن» وتىنگەن. سول كەزدە «كراسنىي كرەست» دەگەن مەكەمەدە قىزمەت ىستەپ جۇر­گەن پەش­­كوۆا ا.بايتۇرسىن ۇلىنا ارا تۇس­كەن. سودان كەيىن عانا ا.بايتۇرسىنوۆ 1934 جىلى ارحانگەلسكىدەن الماتىعا كەلگەن. بىراق ەش مەكەمە احاڭدى قىزمەتكە قا­بىل­داماعان. تەك ءبىر ورىس دارىگەرىنىڭ قام­قورلىعىنا ىلىگىپ, سانيتار بولىپ جۇمىس ىستەگەن.

ا. بايتۇرسىن ۇلىن نكۆد 1937 جىلى كۇزدە قايتا تۇتقىنداعان. ءبىر اپتا وتپەي, احاڭنىڭ قارىنداسى كاتەزدىڭ كۇيەۋى رۇستەمدى دە (ابدىعاپار حاننىڭ بالاسى) قاماعان. ونىڭ ۇيىنەن احاڭنىڭ «ما­دەنيەت تاريحى» دەگەن كىتابىن تاۋىپ, تەر­گەۋشى الىپ كەتىپتى. رۇستەمگە سوسىن «مەم­لەكەتكە قاۋىپتى ادامنىڭ كىتابىن جاسىر­عان» دەپ ايىپ تاعىپ, اتۋ جازاسىنا كەسىپتى.

احاڭ ءۇشىن بۇل جولى ( 1937 جىلى) قا­لي دەگەن اعاسىنىڭ بالاسى ءامىردى نكۆد تۇرمەگە جاۋىپ, ونى دا اتىپ جىبەرىپتى.

ال احاڭنىڭ اۋرۋ حالدەگى زايىبى ءبا­­­دري­سافانى اسىراپ العان قىزى شولپانمەن توم قالاسىنا ايداپ جىبەرگەن. سودان ءبادريسافا مۇحاممەدسادىققىزى 1941 جىلى ورالىپ, قوستانايداعى ءامىردىڭ بالاسى نازاردىڭ ءۇيىن ىزدەپ تاۋىپ الادى. ولاردىڭ كورگەن كۇنى ناشار ەكەن, سودان ءبادريسافا قوستاناي جانىنداعى قارتتار ۇيىنەن پانا تاۋىپ, سول جەردە كوپ ۇزاماي ومىردەن وتەدى.

اقتاستىڭ بالاسى شايمەردەن قوس­تاناي جاقتاعى ورىستاردىڭ اراسىنا كىرىپ كەتىپ, سودان نكۆد-ءنىڭ قۋعىنىنان امان قالعان.

بار عۇمىرىن ۇلتىنىڭ مۇراتىنا سارپ ەتكەن مەملەكەت قايراتكەرى, بىرنەشە عىلىمنىڭ نەگىزىن قالاعان عالىم, اقىن, پۋبليتسيست احمەت بايتۇرسىن ۇلى 1937 جىلى نكۆد ۇشتىگىنىڭ شەشىمىمەن قاراشا ايىندا اتىلىپ كەتتى. ءسويتىپ, تۋرا 66 جاسىندا قاندى قول­دىلاردىڭ وعى­نان ءومىرى قيىلدى.

اڭگىمەمىزدى شوشاق بالارى اقتاس, باي­تۇرسىن, سابالاقتىڭ ويازدى ۇرىپ ۇزاق جىلعا كاتورگاعا ايدالعانىنان باستاپ ەدىم. قازاقتىڭ باتىر تۇلعالارىنىڭ بۇل ءىسى ورىس وتارشىلدىعىنا قارسى كورسەت­كەن قايراتى ەدى. سولاي بولا تۇرسا دا پاتشا­لىق يمپەريا قۇلاعاننان كەيىن, بۇل ەر ازاماتتاردى اقتاۋ تۋرالى ءسوز قوز­­عالمادى. كەڭەس بيلىگى تۇسىندا دا سولاي بولدى. سولاي بولسا دا ءبىز احاڭ­نىڭ اعالارى, اكەسى وتارشىل, ادىلەتسىز قوعام­عا قارسى ايبات تانىتقانى ءۇشىن عانا ايىپ­تالعاندارىن, ايداۋدا بولعاندارىن ىشتەي سەزەمىز.

كەڭەس يدەولوگياسى الاش قايراتكەر­لەرىن, ونىڭ ىشىندە احمەت بايتۇرسىن ۇلى ءتارىزدى ۇلى قايراتكەردى تۇقىمىمەن قۇر­تىپ جىبەرۋدى ويلاستىرعان ەدى. 1937 جى­لى نكۆد احاڭنان باسقا, ءتورت تۋىسىن اتىپ, ۇرىپ ولتىرگەن, ەكەۋىن توم قالاسىنا جەر ايداعان. بىراق وسى اتالعان كىسىلەر نكۆد-نىڭ كىناسىنەن قازا تاپسا دا, اقتالمادى. تەك 1988 جىلى وسى كىسىلەردىڭ ىشىنەن وداق بويىن­شا اقتالعانى − احمەت بايتۇر­سىن ۇلى.

1988 جىلعا دەيىن احاڭنىڭ اتىن اتاۋ قىلمىس سانالىپ كەلدى. سوندا, ادىلدىكتى تالاپ ەتكەنى ءۇشىن سوتتالىپ كەتكەن 1885 جىل­­­­دى قوسىپ ساناعاندا, شوشاق بالالارى 103 جىل جازىقسىز «ايىپتى» بولىپ كەلگەن ەكەن. سەكسەنىنشى جىلعا دەيىن «احاڭ­نىڭ ءسوزىن, ولەڭىن, ءانىن ايتقانى» ءۇشىن سوت­تا­لىپ, قىزمەتىنەن قۋىلعان ادامدار بول­دى. احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ قانداي دەڭ­گەي­دە قۋعىندا بولعانىن سودان بىلە بەرىڭىز.

جۇمات انەس ۇلى, اقىن, جازۋشى,

قازاقستاننىڭ قۇرمەتتى ءجۋرناليسى