بالالار ينستيتۋتى – كەلەشەك كەپىلى

بىلايشا ايتقاندا، بالانىڭ جاقسىسى – اكە مەن شەشەنىڭ ارى، اتا-انانىڭ ابىرويى عانا ەمەس، ءبىر ۇلتتىڭ، سول مەملەكەتتىڭ ۇياتى، بەدەلى. ال وسپادار تاربيە كورگەن ۇرپاق اتا-انانىڭ دا، مەملەكەت پەن ۇلتتىڭ دا قايعىسى مەن سورى، قوعامنىڭ باقىتسىزدىعى، جاراسى بولماق.

قۇددى الىس جولدىڭ جاقىننان باستالاتىنى سياقتى، ءبىز ەندىگى ۋاقىتتا بالا تاربيەسىنە وتباسىنان وتانعا دەيىنگى ارالىقتا ءوزارا كوڭىل ءبولۋدى عادەتكە اينال­دىرعانىمىز ابزال. «بالا تۋعاندا اق قاعازداي بولىپ تازا تۋادى، ونىڭ ۇستىنە شيمايدى قالاي سال­ساڭ، قاعاز بەتىنە سولاي تۇسەدى، بالا تاربيەسى دە سولاي سياقتى، ءوزىڭ قالاي تاربيەلەسەڭ، ول سولاي تاربيەلەنەدى» دەيتىن دانىشپان جان-جاك رۋسسونىڭ ناقىل ءسوزى وسىندايدا ويعا ورالادى. ال ۇلى جازۋشى تولستوي: «بالا تاربيەلەۋ – شىنداپ كەلگەندە، ءوز-ءوزىڭدى تاربيەلەۋ» دەيدى. بايقاساڭىز، وسىعان دەيىن بالا تاربيەسىنە نازارىن اۋدارماعان ۇلى تۇلعالار كەمدە-كەم.

قازىرگى قوعامداعى ەڭ ماڭىز­دى ماسەلە – بولاشاق ۇرپاقتىڭ تاربيەسى. «بالاڭدى تاربيەلەمە، ءوزىڭدى تاربيەلە» دەگەن ءسوز وسىن­دايدان شىقسا كەرەك. جاس مەملە­كەتتىڭ ەرتەڭگى يەلەرىن بۇگىننەن باستاپ، انىعى تۋعاننان باستاپ تاربيەلەۋ الدىمەن اتا-انانىڭ، سوسىن قوعام مەن مەملەكەتتىڭ پارى­زى ەكەنىن كەيدە ەسىمىزدەن شىعا­رىپ الامىز. بالا تاربيەسىنە بايلانىستى ءبىزدىڭ ەلدە قوردالانعان ماسەلەلەر وتە كوپ. وسىنىڭ ىشىندە ءتىل ماسەلەسى باستى ورىندا تۇر. بالاباقشادان باستاپ ءۇش ءتىلدى قاتار مەڭگەرۋگە تالپىنعان تالاي قازاق بالاسى ناتيجەسىندە ەشبىر ءتىلدى دۇرىس ءارى جۇيەلى مەڭگەرىپ شىعا الماي، سان سوعىپ تا ءجۇر.

تۇرمىستىڭ كۇيبەڭىنەن اسپايتىن كەي اتا-انالار بالانى تاربيەلەۋ جاۋاپكەرشىلىگىن مەكتەپكە جۇكتەپ تاستاعالى قاشان؟

ءبىز ەندىگى جەردە وزگە ەلدەر سياقتى بالالار ومىرىنە كومەك­تە­سەتىن بالالار ينستيتۋتىن اشۋى­مىز كەرەك. بۇل ينستيتۋت قازاق بالا­لارىنىڭ قوعامدىق تاربيەسىن، ءبىلىم الۋىن، ءتىل مەڭگەرۋىن، دەن­ساۋ­لىق، عىلىم جايىندا جاڭا­لىق اشۋىنا مۇمكىندىك جاساۋ سياقتى قىزمەتتەردى قامتيتىن مەكەمە بولعانى ابزال. قازىرگى بالالارعا انا تىلىندە وقيتىن ءارتۇرلى جانرداعى كىتاپ، انا تى­لىندە تىڭدايتىن بالالار ءانى، ۇلت­تىق ەرەكشەلىككە ساي ويىنشىقتار مەن ويىندار، ءتىپتى قازاقشا مۋلت­فيلمدەر جەتىسپەيدى. جوقتى قايدان تاپسىن، سوسىن بالال­ار ورىس تىلىنەن اقپارات الۋعا، سولاردىڭ ارناسىنان بالا­لارعا ارنالعان فيلمدەر كورۋگە ىنتىعادى. شىندىعىندا، بالاعا بۇرىن يگەرىلمەگەن دۇنيەنى مەيىرىممەن، توزىمدىلىكپەن جانە ماحاب­باتپەن يگەرۋگە كومەكتەسۋى­مىز ءۇشىن الدىمەن ولاردى انا تىلىندە تاربيە الۋعا، سول ارقىلى دۇنيەتانىمدىق كوزقاراس قالىپ­تاستىرۋعا جول نۇسقاۋىمىز كەرەك. وسىعان دەيىن بۇل ماسەلەنىڭ وڭدى شەشىمىن تاپپاي كەلە جاتقانىنا تاڭىمىز بار. «مەملەكەتتىڭ ءبىرىن­شى مىندەتى – وندا تۋعان بالالار اقىل توقتاتىپ، ەسەيگەنشە جاقسى باسپانامەن، كيىممەن، تاماقپەن قامتاماسىز ەتۋ جانە ءبىلىم بەرۋ» دەگەن دجون رەسكيننىڭ ءسوزى ءار بالانىڭ تاعدىرىنا قاتىستى ءسوز بولىپ وتىر.

ءبىز ايتىپ وتىرعان بالالار ينس­تيتۋتى دامىعان ەلدەردە ەرتەرەكتە قۇرىلىپ، ءالى دە جۇمىس ىستەپ كەلەدى. مىسالى، 1902 جىلى قۇرىلعان پيتتسبۋرگ بالالار ينستيتۋتى قوعامداستىقتاعى قاجەتتىلىكتەردى انىقتاپ، كەيبىر ماسەلەلەردى ءونىمدى تۇردە شەشۋ ءۇشىن ارەكەت ەتتى. ۇيىمنىڭ تاريحى ەميل تەررەنۋاردان باستا­لادى، ول 1902 جىلى پويىز اپاتىندا ەكى اياعىنان ايىرىلعان ەدى، سول كەزدە ول نەبارى ءۇش جاستا بولاتىن. پيتتسبۋرگ بالالار اۋرۋحاناسىنان شىققاننان كەيىن ونىڭ جەسىر قالعان اناسى  قامقورلىق جاساي المادى. كەيىن ونىڭ باستاماشىلىعىمەن اتالعان ينستيتۋت قۇرىلىپ، بالالارعا قىزمەت كورسەتە باستايدى. ءار ەلدە بالا ماسەلەسى جاۋاپكەرشىلىگى مول ماسەلە بولعانى شىندىق. وركەنيەتتى ەلدەر وسى تۇيتكىلدىڭ شەشىمىن تابۋ ءۇشىن جان-جاقتى ۇمتىلىستار جاساعانى كارى تاريح بەتىندە جازۋلى تۇر.

بۇگىن بالالار ءۇشىن جۇمىس ىستە­سەك، ەرتەڭ سونىڭ جەمىسىن كورەمىز. «بالانىڭ جاقسى قاسيەتتەرىن دامى­تۋعا دەن قويىڭىز، ناتيجە­سىندە جامانشىلىققا ورىن قال­مايدى». بۇل ءسوزدىڭ يەسى – ماريا مونتەسسوري.

مۇنداي ۇيىم وسىدان ءبىر عاسىر بۇرىن اقش-تا دا ىرگەتاسىن قالاعان ەكەن، ناقتىراق ايتساق، 1902 جىلى كومەككە ءزارۋ نارەس­تەگە قامقورلىق جاساعان ءبىر ايەل­دىڭ باستاماسىمەن قۇرىلعان. ەرەك­شە قاجەتتىلىكتەرى بار بالالار مەن جاستارعا ارنالعان يننوۆاتسيالىق جانە ينتەگراتسيالانعان دەنە جانە مىنەز-ق ۇلىق دەنساۋلىعىن ساقتاۋ، ءبىلىم بەرۋ جانە الەۋمەتتىك قىزمەتتەر كورسەتۋدى نەگىز ەتەتىن بالالار ينستيتۋتىن قۇرۋ يدەيا­سى انە سودان كەيىن توقتاپ قالعان جوق. سول تۇستا ءتاي-ءتاي باسقان بالالار ينستيتۋتىنىڭ ىنتالى كومانداسى وزدەرى قىزمەت كورسەتەتىن بالالار مەن وتباسىلارعا قولعابىس ەتىپ، ءوسۋ جاسىنداعى بالالاردىڭ الەۋەتىن تولىق اشۋعا كومەكتەسەدى. ولار پەنسيلۆانيانىڭ وڭتۇستىك-باتىسىنداعى جانە باسقا شتات­تارداعى جەتى ورىنعا بارىپ، جىل سايىن 9000-نان استام قىزمەت ءتۇرىن ۇسىنادى.

ال پەنسيلۆانياداعى EBS بالالار ينستيتۋتى چەستەر ورتا­لىعىنداعى وتباسىلار ءۇشىن مامانداندىرىلعان قىزمەتتەردى، دەنساۋلىق ساقتاۋ ماماندارىنا ارنالعان وقىتۋ جانە تالىمگەرلىك باعدارلامالارىن جانە وسى سالانى ىلگەرىلەتۋگە كومەكتەسەتىن زەرتتەۋ مۇمكىندىكتەرى بويىنشا قىزمەت ۇسىنىپ كەلەدى.

«بالا تəربيەسى – مەملەكەتتىڭ ماڭىزدى مىندەتى» دەگەن پلا­تون­نىڭ ءسوزى ماڭگىلىك وزەكتى بولۋى عاجاپ ەمەس. ءار ەل ءارتۇرلى ساياساتتى ۇستانعانىمەن، ولار­دىڭ ىشىندە بالا تاربيەسىن ماڭىزدى دەپ قارايتىن ەلدەر دە بارشىلىق. سوزىمىزگە تۇزدىق رەتىندە گونكونگتى الايىق. ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان مۇنداي مەكەمە گونكونگتا Hong Kong Limited بالالار ينستيتۋتى دەپ اتالادى ەكەن، 2003 جىلى ەرەكشە ءبىلىم بەرۋدى قاجەت ەتەتىن ەكى بالانىڭ اتا-اناسى ارقىلى قۇرىلعان بۇل مەكەمە بۇگىندە گونكونگتىڭ ارنايى اكىمشىلىك ايماعىندا (HKSAR) ارنايى ءبىلىم بەرۋ قىز­مەتتەرىن ۇسىنۋ بويىنشا ۇزدىكسىز جۇمىس ىستەپ كەلەدى. ال Inc. (CII) بالالار ينستيتۋتى دەپ اتالاتىن لوس-اندجەلەستەگى اتالعان مە­كەمە ەرەكشە ماڭىزى بار با­لالارعا وتباسى مەن قوعامداعى زورلىق-زومبىلىق جاراقاتىنان ايىعۋعا، سەنىمدىلىك پەن كەدەيلىك كەدەرگىلەرىن ەڭسەرۋ داعدىلارىن قالىپتاستىرۋعا جانە سالاماتتى، ماعىنالى ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن قولعابىس ەتەتىن مەكەمە رەتىندە قاراستىرىلعان. سەنىمدى قىزمەت ۇلگىسى بۇكىل بالاعا، سونداي-اق بۇكىل وتباسىنا ارنالعان، سونىمەن بىرگە كلينيكالىق قىز­مەت­تەردى، جاستاردى دامىتۋ باع­دارلامالارىن، ەرتە بالالىق شاق باعدارلامالارىن، وتباسىن قولداۋ قىزمەتتەرىن دە ءوز ىشىنە الادى. CII جىل سايىن 28 000-نان استام بالالار مەن وتباسى مۇشەلەرىنە قالتقىسىز قىزمەت كورسەتەدى. الەمدىك ۇردىستەگى مۇنداي بالالارعا كومەكتەسۋگە ارنالعان مەكەمە، ۇيىمداردى كوپتەپ مىسال ەتۋگە بولادى.

«بالاعا كىشكەنە مەيىرىم كورسەتسەڭىز، ول سىزگە ەسەلەپ قايتارادى» (دجون رەسكين). ءبىزدىڭ قوعامنىڭ ەندى باستى جاۋاپكەرشىلىگى بالالاردى دۇرىس تاربيەلەۋدەن باستالسا، ەشكىم اداسپاس ەدى. اقش عالىمدارىنىڭ زەرتتەۋىنە قاراعاندا قوعامدا قىلمىس جاساپ، تەمىر تورعا توعىتىلاتىنداردىڭ باسىم بولىگى جاس كەزىندە دۇرىس تاربيە كورمەگەندەر ەكەن. قوعامنىڭ جىل سايىن دامۋىنا بايلانىستى بالا تاربيەسىنىڭ دە ءار وتباسىنا اۋىرتپالىعى ارتىپ بارادى.

سول ءۇشىن ەندى ءبىز اتا-انا، قوعام، مەملەكەت بىرلەسكەن بالالار ينستيتۋتىن قۇرىپ، ەرتەڭگى ەل يەلەرىنىڭ بالالىق شاعىن قامسىز وتكىزۋگە، ءتيىستى كومەك كورسەتىپ، جۇيەلى ءبىلىم الۋىنا جول اشساق، قۇبا-قۇپ بولار ەدى. بۇل ينستيتۋت بالالارعا ارنالعان انا تىلىمىزدەگى كىتاپتاردى شىعارۋعا، فيلمدەر تۇسىرۋگە، ءان، تاقپاقتار جازىپ، ونى بالالار ومىرىنە بەيىمدەۋگە، YouTube ارناسىنان بالالارعا ارنالعان قىزىقتى ويىندار مەن سانانى جەتىلدىرۋگە ءتيىستى بىلىمدەردى، اعىلشىن ءتىلىن انا ءتىلى ارقىلى مەڭگەرۋگە باعىتتايتىن باعدارلامالاردى جاساپ، ۇسىنۋعا مىندەتتى بولۋى كەرەك.

سونىمەن بىرگە جەتىم بالالار مەن الەۋمەتتىك كومەككە مۇقتاج بالالاردىڭ تاربيەسىنە، بالالىق ومىرىنە باعدار نۇسقاپ، ولاردىڭ دەنى ساۋ، ءبىلىمدى ۇرپاق بولىپ وسۋىنە مۇمكىندىك بەرەتىن جەتەكشى بولۋعا ءتيىس. ويتكەنى بالالاردىڭ بۇگىنگى قام-قايعىسىز كۇلكىسى – ەلدىڭ ەرتەڭگى ءۇمىت شوعى. بالالاردىڭ بۇگىنگى اقاۋسىز دەنساۋلىعى ۇلتتىڭ كەلەشەكتەگى يممۋنيتەتى بولماق.