ۇلتتىق ۇلان: سان مەن ساپانىڭ اراجىگى

ەڭ باستى ماسەلە – ارناۋلى جاساق پەن ارنايى قۇرال-جابدىقتاردىڭ جەتىسپەيتىنىن پرەزيدەنت 7 قاڭتاردا جاساعان ۇندەۋىندە ايتتى. ەلىمىزدىڭ ءار وڭىرىندە ءبىر ۋاقىتتا بۇرق ەتە قالعان جاپپاي تارتىپسىزدىك قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى مەن ارميانىڭ ءىس-قيمىلىندا بىرىزدىلىكتىڭ، ۆەدومستۆوارالىق ۇيلەسىمنىڭ جوق ەكەنىن دە كورسەتىپ بەردى.

نەگە بۇلاي بولدى؟ اسكەردەگى كەمشى­لىك­تەرگە كىم كىنالى؟ ماسە­لەنىڭ ۋشىعىپ كە­تۋىنە كىمدەر جول بەردى؟ ەل ەگەمەن­دىگىن العان 30 جىلدىڭ ىشىندە كاسىبي اسكەر قۇرا الماعانىمىز با؟ قازىر قا­راشا حالىقتان باستاپ، كۇشتىك قۇرىلىم­نىڭ باسى-قاسىندا بولعان بىلىكتى مامانداردى تولعاندىرعان سۇراقتار وتە كوپ.

ۇلتتىق ۇلاننىڭ ارنايى ماقساتتاعى بولىمشەلەرىنىڭ سانىن ۇلعايتۋ، ولاردىڭ جاۋىنگەرلىك دايىندىق دەڭگەيىن ارتتىرۋ، ارنايى كولىك قۇرالدارىمەن جاب­­دىقتاۋ جانە ارنايى بولىمشە قىز­مەتكەرلەرىنىڭ ەڭبەكاقىسىن ۇلعايتۋ. بۇل – پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ­تىڭ قويعان ءتورت تاپسىرماسى. تورتەۋىنىڭ دە ۇلتتىق ۇلانعا قاتىسى بار.

 شتات سانىنىڭ ازدىعى قولبايلاۋ بولىپ تۇر

وسىعان وراي ءبىز ۇلتتىق ۇلان اس­كەري كەڭەسىنىڭ حاتشىسى، پولكوۆنيك ساۆەردين يميروۆكە حابارلاسىپ، قازىرگى تاڭداعى اسكەري بولىمدەردىڭ جاساقتالۋى مەن مىندەتتەرىنە قاتىستى سۇراقتارىمىزدى قويعان ەدىك. پولكوۆ­نيكتىڭ ايتۋىنشا، بۇگىندە ۇلتتىق ۇلان­نىڭ اسكەري بولىمدەرى ەلىمىزدىڭ بار­لىق وبلىس ورتالىقتارى مەن ءىرى قا­لا­­لا­رىندا ورنالاسقان. ولارعا قو­عام­دىق قاۋىپسىزدىكتى قاداعالاۋ، ۇكىمەت­تىك مەكەمەلەردى كۇزەتۋ، اسا ماڭىزدى مەملەكەتتىك عيماراتتاردى قورعاۋ مىن­­دەت­تەرى جۇكتەلگەن. ال ۇلاندىق اسكە­ري بولىمدەردىڭ جاساقتالۋى مەن مىندەتتەرى «قر ۇلتتىق ۇلانى تۋرالى» جانە «اسكەري قىزمەت جانە اسكەري قىزمەتشىلەردىڭ مارتەبەسى تۋرالى» زاڭداردا ايقىندالعان. «وسى زاڭدارعا سايكەس ۇلتتىق ۇلانداعى قىزمەت اسكەري قىزمەت بولىپ سانالادى»، دەدى ول.

«ساربازدار سانىن ۇلعايتۋ قوردالان­عان ماسەلەنىڭ ءتۇيىنىن تارقاتا الا ما؟» دەگەن سۇراعىمىزعا س.يميروۆ: «ۇلاندىقتار ەلىمىزدىڭ بۇكىل ايماقتارىندا وزدەرىنە ءتيىستى اسكەري بورىشتارىن وتەپ كەلەدى. بەيبىت كۇندەرى اتقاراتىن كۇندەلىكتى تاپسىرمالاردى ورىنداۋدا ءبىزدىڭ اسكە­ريلەردىڭ سانى جەتكىلىكتى. الايدا كەي ايماقتار مەن قالالارداعى اسكەري بولىم­دەر مەن بولىمشەلەردەگى شتات سانى­نىڭ ازدىعى جاۋىنگەرلىك دايىندىق كەزىن­دە توتەنشە تاپسىرمالاردى تولىق جۇر­گىزۋگە مۇمكىندىك بەرمەيدى»، دەپ ماسەلەنى اشىعىنان جەتكىزدى. پولكوۆنيك اسىرەسە توتەنشە جاعدايلار مەن وقيعالار كەزىندە تاپسىرمالاردى تولىق ورىنداۋعا شتات سانىنىڭ جەتكىلىكسىز ەكەنىن ايتتى. «تو­تەن­شە تاپسىرما دەگەندە قوعامدىق قاۋىپسىزدىكتىڭ بۇزىلۋى نەمەسە جاپپاي تارتىپسىزدىكتىڭ بولۋى مىندەتتى ەمەس، ارينە. بۇل قاجەتتىلىك تەحنوگەندى، تابيعي سيپاتتاعى توتەنشە جاعدايلار كەزىندە دە بايقالادى. ماسەلەن، ءىرى جول-كولىك اپاتى، الاپات ءورت كەزىندە جەكە قۇرامدى جەدەل تۇردە قايتا جاساقتاپ، قايتا توپتاستىرىپ، توتەنشە جاعداي بولعان جەرگە قاراي اتتاندىرۋىمىزعا تۋرا كەلەدى. ال بۇل كەزدە ۇلاندىق ساربازدار اتقارىپ جۇرگەن كۇندەلىكتى مىندەتتەر ورتا جولدا قالادى نەمەسە تولىققاندى ورىندالمايدى. ماسەلەن، وسىنداي كەزدەردە تۇزەۋ مەكەمەلەرىن كۇزەتەتىن جەكە قۇرامدى دا تارتۋعا تۋرا كەلەدى. ال نەگىزىنەن مۇنداي وبەكتىلەردى كەز كەلگەن ۋاقىتتا قاراۋسىز تاستاپ كەتۋگە بولمايدى»، دەيدى ول.

«كۇنى كەشە ەلىمىزدە بولعان جاپپاي تارتىپسىزدىك كەزىندە مەملەكەت باسشىسىنا ۇجىمدىق قاۋىپسىزدىك تۋرالى شارت ۇيىمىنا مۇشە مەملەكەتتەرىنىڭ بىتىمگەرشىلىك كۇشتەرىن ەنگىزۋ تۋرالى شەشىم قابىلداۋعا تۋرا كەلدى. نەلىكتەن؟ سەبەبى ەلىمىزدەگى كۇشتىك قۇرىلىمدى تولىق كونترتەرروريستىك وپەراتسياعا جۇمىلدىرۋ كەرەك بولدى. ال ۇقشۇ ساربازدارى اسا ماڭىزدى مەملەكەتتىك وبەكتىلەردىڭ قاۋىپسىزدىگىن ساقتاۋعا باعىتتالدى. وسى تۇرعىدان العاندا ۇلت­تىق ۇلاننىڭ شتاتتىق سانىن ەل كولە­مىندە ۇلعايتۋدىڭ ماڭىزى وتە زور»، دەي­دى س.يميروۆ. «ارينە، ءدال قازىر اسكەري ءبولىم مەن بولىمشەلەردە شتات سانىن ناقتى قانشاعا ۇلعايتۋ كەرەك ەكەنىن ءدوپ باسىپ ايتۋ قيىن. قازىرگى تاڭدا بۇل باعىتتا جۇمىستار، قاجەتتى ەسەپتەۋلەر جۇرگىزىلىپ جاتىر. ءبىر ايتا كەتەرلىگى – ەلىمىزدىڭ بارلىق ايماعىندا ساربازدار سانىن ۇلعايتۋدىڭ قاجەتى جوق. بۇل جەردە كريمينوگەندىك، الەۋمەتتىك جاعدايلارى كۇردەلى وڭىرلەرگە ەرەكشە ءمان بەرۋ كەرەك. وسىنداي جەرلەردە تۋىنداعان ماسەلەلەردى جەدەل شەشۋ ءۇشىن تۇراقتى ديسلوكاتسيالىق ۇلتتىق ۇلان جاساقتارى بولعانى دۇرىس. ەگەر مۇنداي جۇمىستار ناقتى قولعا الىناتىن بولسا، بىزگە اسكەري تاپسىرمالاردى ورىنداۋ كەزىندە بەلگىلى ءبىر مانەۆرلەر جاساۋعا مۇمكىندىك تۋار ەدى. ەڭ باستىسى، شتات سانىن ۇلعايتۋ كەزىندە باسقا كۇشتىك قۇرىلىمداردى، مىسالى قورعانىس مينيسترلىگىنەن اسكەريلەردى تارتۋدىڭ قاجەتتىلىگى بولمايدى»، دەيدى پولكوۆنيك.

اسكەردەن قارجى ۇنەمدەۋدىڭ قاجەتى جوق

«ەلىمىزدە بولعان جانتۇرشىگەرلىك وقيعالاردان كەيىن ەڭ الدىمەن جەرگى­لىك­تى اتقارۋشى ورگاندار كۇشتىك قۇرى­لىم­داردىڭ قاجەت ەكەنىنە كوزى جەتتى دەپ ويلايمىن، – دەدى ءسوزىن جالعاعان ول. – سوندىقتان دا قارۋلى كۇشتەردىڭ سانىن ارتتىرۋعا ەڭ ءبىرىنشى اتقارۋشى بيلىك مۇددەلى بولۋى كەرەك. جەرگىلىكتى اكىم­دىكتەر كۇشتىك قۇرىلىمدارعا، اتاپ ايتقاندا، ۇلتتىق ۇلان ساربازدارىنا قا­جەتتى بارلىق جاعدايدى جاساۋلارى كەرەك. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ءاربىر سارباز بەن اسكەري قىزمەتكەر مەملەكەت پەن جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگاننىڭ وزىنە قاجەتتى بارلىق جاعدايدى جاساپ جاتقانىن، كوڭىل ءبولىپ وتىرعانىن ناقتى سەزىنۋى كەرەك. بۇل وتە ماڭىزدى».

اڭگىمە بارىسىندا اسكەري دايارلىقتى ارتتىرۋ ماسەلەسىنە كەڭىنەن توقتالعان س.يميروۆ ەڭ الدىمەن اسكەري تەحنيكا مەن قۇرال-جابدىقتاردىڭ، قورعانىس قۇرالدارىنىڭ، تەرروريزممەن كۇرەس­كە قاجەتتى ءموبيلدى بايلانىس پەن قارۋ-جا­راقتاردىڭ، ينجەنەرلىك-تەحنيكا­لىق ارنايى قۇرالداردىڭ، اسكەري كولىكتەر­دىڭ زامان تالابىنا ساي بولۋىنا ءمان بەرۋ قاجەتتىگىن اتاپ ءوتتى. ء«بىزدىڭ تەحنيكا­لىق جا­راق­­تاندىرۋىمىز بۇعان دەيىن دە ءماز ەمەس ەدى. ال كەشەگى جاپپاي بەيبەرە­كەت­­سىز­­­دىك پەن تارتىپسىزدىك كەزىندە جانە اسا ماڭىزدى اسكەري مەكەمەلەردە بولعان قارۋ­­­لى قاقتىعىس سالدارىنان تاعى ءبىراز ماتەريالدىق شىعىنعا ۇشىرادىق. اسكەري تەحنيكالار زارداپ شەگىپ، ارنايى قۇرال-جابدىقتارى جارامسىز بولىپ قالدى. ەندى ءبىزدى وسى شىعىننىڭ بارلىعىنىڭ ورنىن تولتىرۋ، قايتا جاراق­تاندىرۋ، ۋاقىت تالابىنا ساي جاڭا­سى­مەن الماستىرۋ سەكىلدى جۇمىستار كۇتىپ تۇر. تەحنولوگيا ءبىر ورىندا تۇرمايدى. كۇشتىك قۇرىلىمدارىمىز دا زامان تالابىنان قالىس قالماۋى كەرەك»، دەدى ول.

پولكوۆنيكتىڭ ايتۋىنشا، ۇلاندىقتار قولدانىپ جۇرگەن وق وتكىزبەيتىن ارنايى كەۋدەشە مەن قورعانىس قالقاندارى دا ەسكىرگەن. قالقاندار وتە اۋىر، كوتەرىپ جۇرۋگە تىم ىڭعايسىز. ال قازىر ولاردىڭ ور­نىن جەڭىل ءارى ىڭعايلى اسكەري قال­قان­دار مەن قورعانىس كەۋدەشەلەرى الماس­تىر­عان. «قالقان – ەڭ ءبىرىنشى اسكەري قىز­مەت­كەردى قورعاۋ ءۇشىن قاجەت قۇرال. ال ءوز-ءوزىن قورعاي الماعان سارباز كەشەگىدەي جاپپاي توبەلەس پەن باسبۇزارلىق كەزىندە وزگەگە قالاي قالقان بولا الماق؟ بىزگە دە اسكەري تەحنيكالىق، ماتەريالدىق قۇرال-جابدىقتاردى جاڭارتۋ كەزىندە وسىنداي قاجەتتى جابدىقتار اسا قاجەت»، دەدى س.يميروۆ.

ول سونداي-اق اسكەري قىزمەتكەرلەردىڭ ەڭبەكاقىسىن كوتەرۋ – جاقسى مورالدىق ىنتالاندىرۋ ەكەنىن دە اتاپ ءوتتى. مەملە­كەتىمىزدىڭ اسكەريلەر ءۇشىن قارجى جاعى­نان تارتىنىپ قالماۋى كەرەكتىگىن العا تارتقان پولكوۆنيك: «جالاقىنى ءوسىرۋ – تۇپتەپ كەلگەندە اسكەريلەردى ۇدايى قورعاۋ جانە ولاردىڭ ءيميدجىن كوتەرۋ دەگەن ءسوز. ماسەلەن، ءبىز ازاماتتاردى ۇلت­تىق ۇلان قاتارىندا اسكەري بورىشىن وتەۋگە شاقىرامىز. بىراق كەز كەلگەن ادام ءۇشىن ەڭ ءبىرىنشى ماتەريالدىق كومەك پەن قولداۋدىڭ اسا ماڭىزدى ەكەنى بەسەنەدەن بەلگىلى. ازاماتتىق بورىش، كونستيتۋتسيالىق مىندەت – مۇنىڭ بارلىعى تۇسىنىكتى. بىراق ماتەريالدىق تارتىمدىلىق، الەۋمەتتىك پاكەت، ناقتى قارجىلاي قولداۋ بولعاندا عانا كەز كەلگەن ازامات اسكەري بورىشىن وتەۋگە، وتباسىنىڭ اماندىعى مەن وتانىنىڭ تىنىشتىعى ءۇشىن بارىن سالۋعا تىرىسادى»، دەگەن ويىن ءبىلدىردى.

قۇقىقتىق نيگيليزم قۇردىمعا جىبەرەدى

«قاسىرەتتى قاڭتار» ءبىزدىڭ قانداي كەم­­­شىلىگىمىزدى كورسەتىپ بەردى؟» دەگەن سۇ­راعىمىزعا س.يميروۆ: «بۇل وقيعا ەڭ ءبىرىنشى ءبىزدىڭ جاستارىمىزدىڭ تار­بيە­سىن­دەگى كەم-كەتىكتىڭ كوپ ەكە­نىن اشىپ بەردى. قۇقىقتىق جاۋاپكەرشىلىگىمىزدىڭ تومەن­دىگىن كورسەتتى. كەي ازاماتتارىمىز­دىڭ قۇقىقتىق نيگيليزمى قۇقىقتىق نا­­دان­­دىققا الىپ كەلدى. مۇمكىن ولار كۇنى كەشەگى تارتىپسىزدىككە دەيىن بۇزاقى نە باسبۇزار بولماعان دا شىعار. بىراق توپتىڭ ورتاسىنا تۇسكەندە ولار وزدەرىنىڭ ايقىن بەت-بەينەلەرىن كورسەتتى. جاساپ جاتقان قىلمىستارىنىڭ زاڭسىز ەكەنىن، وسى ءىس-ارەكەتتەرى ءۇشىن اكىمشىلىك جاۋاپ­كەرشىلىك پەن قىلمىستىق جازاعا تارتىلاتىنىن بىلە تۇرا مەملەكەتكە شىعىن كەلتىردى، حالىقتىڭ اق ادال ەڭبەگىن ءراسۋا ەتتى. ءوز قۇقىڭدى تالاپ ەتپەس بۇ­رىن كەز كەلگەن ادام وزگەنىڭ قۇقىعى مەن ەڭ­­بە­­گىن اياققا تاپتاماۋى قاجەت. راس، ەلى­مىز­­دە الەۋمەتتىك جاعداي تومەندەپ كەت­كە­نى شىن­دىق. جۇمىسسىزدىقتىڭ بە­لەڭ العا­نىن جاسىرىپ-جابا المايمىز. الاي­دا بۇل ب ۇلىك جاساپ، بوتەننىڭ دۇنيە-مۇلكىن قيراتا بەرۋگە بولادى دەگەن ءسوز ەمەس»، دەپ جاۋاپ بەردى. سونداي-اق پولكوۆنيك ءوزىنىڭ مىنا تومەندەگى پىكىرىن: «مەن ءبىر نارسەنى زور سەنىممەن ايتا الامىن. تارازى باسىندا تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ تاعدىرى تۇرعاندا ۇلتتىق ۇلاننىڭ بىر­دە-ءبىر ساربازى مەن اسكەري قىزمەتكەرى ابى­رويسىزدىق تانىتقان جوق، ولار سىن ساتتە سۇرىنبەدى. ءتىپتى جاپپاي توبەلەس پەن قارۋلى قاقتىعىس كەزىندە جاراقات السا دا، العاشقى مەديتسينالىق كومەك العاننان كەيىن قايتا قاتارعا قوسىلىپ، اسكەري مىن­دەت­تەرىن وزگەلەرمەن قاتار يىق تىرەسىپ تۇ­رىپ اتقارعان ۇلاندىقتار بار. قاقتىعىس ورنىن تاستاپ كەتكەنى تۋرالى بىردە-ءبىر فاك­تى تىركەلگەن جوق»، دەپ ماقتانىشپەن جەتكىزدى.

شىنى كەرەك، قانقۇيلى قاقتىعىس باس­تالىپ كەتكەندە حالىق اراسىندا «نەگە پوليتسيا قىزمەتكەرلەرى مەن اسكەريلەر جاپپاي تارتىپسىزدىك باستالعانشا بوسقا قاراپ تۇردى؟ نەگە ب ۇلىكتىڭ الدىن المادى؟ نەلىكتەن بىردەن قارۋ قولدانىپ، ب ۇلىكشىلەردىڭ جولىن كەسپەدى؟» دەگەن سۇراقتار كوپ قويىلدى. ءبىز وسى ساۋالداردى پولكوۆنيككە دە قويعان ەدىك. ۇلتتىق ۇلان اسكەري كەڭەسىنىڭ حاتشىسى: «بىرىنشىدەن، ءبىز كەز كەلگەن جاعدايدا الدىمەن گۋما­نيزم تۇرعىسىنان ارەكەت ەتەمىز. ءبىز ەشقا­شان ءبىرىنشى بولىپ قارۋ قولدانىپ، وق اتپايمىز. بۇل – گۋمانيزمنىڭ ەڭ جوعا­رى بەلگىسى»، دەپ جاۋاپ قاتتى. ول ءتىپتى اسكەري قىزمەتكەرلەردى باسىپ العان جاع­داي بولسا دا ۇلاندىقتاردىڭ زاڭعا سايكەس قارۋ قولدانا المايتىنىن اشىق مالىم­دەدى. «كەشەگى ب ۇلىكشىلەردىڭ جاپپاي تارتىپ­سىزدىگى كەزىندە دە ۇلاندىقتاردىڭ بىردە بىرەۋى بىردە-ءبىر وق اتقان جوق، – دەيدى س.يمي­روۆ. – تەك كونترتەرروريستىك ارنايى وپەراتسيا باستالعاندا عانا زاڭ بويىن­شا بىزگە قارۋ قولدانۋعا رۇقسات بەرىلدى. مۇنداي كەزدە ارينە ءبىز لاڭكەستەرگە قار­سى اياۋسىز كۇرەس جۇرگىزەمىز. ال بەي­بىت حا­لىق­­قا قاشاندا گۋمانيزم تانى­تا­مىز. قارا­شا حالىق اسكەري بورىشىن وتەپ جۇ­ر­گەن سارباز بەن قانداي دا ءبىر ماڭىز­دى وبەك­تىلەردى كۇزەتىپ تۇرعان اسكەري قىز­مەت­كەر­­لەردىڭ وزدەرىنە قارسى قارۋ كەزەن­بەيتىنىن تۇسىنۋلەرى كەرەك. ولار ەڭ الدىمەن قوعامدىق قاۋىپسىزدىككە جاۋاپتى، الاڭعا شىققان ادامداردىڭ ازاماتتىق قۇ­قىق­تارى مەن بوستاندىقتارىن قور­عايدى».

«ۇلتتىق ۇلاننىڭ «جاۋىنگەرلىك جا­ن­­ۇياداي ۇيىسقان، ۇلتتىق ۇلان – ەلى مەن حال­قىنا قورعان» دەگەن ۇرانى بار. مەن ءبىزدىڭ ساربازدارىمىز بەن اسكەري­لەرىمىز كەشەگى سىن ساتتەردە وسى ۇراندارىنا بەرىك بولىپ قالا الدى دەپ، زور ماقتانىشپەن ايتا الامىن. ولار وزدەرىنە جۇكتەلگەن مىندەتتەردى ابىرويمەن اتقاردى، ەل الدىندا بەرگەن انتتارىنا ادال بولىپ قالدى. سول سەبەپتى دە مەملەكەت باسشىسى ۇلتتىق ۇلان مەن پوليتسيا قىزمەتكەرلەرىنىڭ ساپاسى مەن سانىن كوتەرۋ تۋرالى ماسەلەنى بەكەردەن-بەكەر كوتەرىپ وتىرعان جوق. ويت­كەنى پرەزيدەنت ۇلتتىق ۇلاننىڭ ازاماتتاردىڭ ءومىرى، قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن، سونداي-اق دۇنيە-م ۇلىكتەرىن قورعاي الاتىن كۇشىنە سەنىپ وتىر. ءبىز ساپالىق جانە ساندىق تۇرعىدان بەرىك بولساق، مەملەكەتتىك تۇرعىدان عانا ەمەس، ودان دا بيىك ماقساتتاردى ابىرويلى اتقارا الامىز. ال بۇل ماقساتتاردىڭ الدىندا – ازاماتتاردىڭ ءومىرى مەن قۇقىق­تارى تۇر»، دەدى ءسوزىن تۇيىندەگەن س.يميروۆ.

«ۇقشۇ-عا كۇنىمىز تۇسپەس ەدى...»

ال ۇلتتىق ۇلان ارداگەرلەر كەڭە­سىنىڭ توراعاسى، وتستاۆكاداعى گەنەرال-مايور قالياقپار توقىشەۆ «ەگەر بىزدە ارميا سانى جەتكىلىكتى بولسا، ەل ىشىندەگى ب ۇلىكتى سىرتتان ەشكىمدى شاقىرماي-اق، ءوز كۇشىمىزبەن باسۋعا بولار ەدى» دەگەن پىكىرىن جەتكىزدى. گەنەرال-مايور ءتىپتى ۇلتتىق ۇلاندى قايتا جا­راق­تاندىرۋ، ارنايى ماقساتتاعى بولىم­شەلەردىڭ سانىن ۇلعايتۋ، اسكەري قىز­مەتشىلەرىنىڭ جەڭىلدىكتەرىن ارتتىرۋ ماسەلەلەرى سوڭعى 30 جىل بويى شەشىل­مەي كەلە جاتقانىن دا مالىمدەدى. ء«بىز بۇل ماسەلەلەردى بۇرىننان كوتەرىپ كەلەمىز. اقىر سوڭى ەل پرەزيدەنتى تالاي جىلدان بەرى قوردالانىپ قالعان وسى پروبلەمالارىمىزعا بەت بۇردى. قاندى قاقتىعىستان كۇشتىك قۇرىلىمنىڭ بىرنەشە قىزمەتكەرى مەن قاراپايىم ادامدار قازا بولعان «قارالى قاڭتاردان» كەيىن بۇكىل كەم-كەتىگىمىزدى تۇزەۋدى قولعا العانىمىز وكىنىشتى، ارينە. الماتىدا بولعان قايعىلى وقيعا جانە بۇكىل ەلىمىزدى شارپىپ وتكەن كەشەگى باسسىزدىق، اسىرەسە كەيبىر شەنەۋنىكتەرگە اسكەردىڭ قاجەت ەكەنىن دالەلدەپ، كوزىن انىق جەتكىزدى»، دەگەن ق.توقىشەۆ ۇلاندىقتاردىڭ قالىڭ توپ ءبىر ساتتە تاپ بەرگەندە قاۋقارسىز بولىپ قالعانىن دا جاسىرمادى.

ەندى مۇنداي قاۋىپتى ءارى كۇردەلى كەزەڭ­مەن بەتپە-بەت كەلمەس ءۇشىن نە ىستەۋىمىز قاجەت؟ اسكەردەگى رەفورمانى نەدەن باس­تاۋىمىز كەرەك؟ بۇل سۇراقتارعا گەنە­رال ويلانباستان: «ەڭ الدىمەن، اسكەريلەر­دىڭ ۇنىنە قۇلاق اسقان ءجون. قوعام قاۋىپسىزدىگىن ساقتاپ جۇرگەن كۇش قۇرىلىمدارىنىڭ بەرگەن ەسەبى مەن ايتقان پىكىرىن نازاردا ۇستاۋ قاجەت. وسىنداي قيىن ساتتەردى باس­تان وتكەرگەن، سىن ساعاتتاردا سۇرىنبەگەن اسكەري قىزمەتكەرلەردىڭ ايتقانىن ەرەن ساناماۋ دۇرىس ەمەس. سەبەبى ولار اسكەرگە ناقتى نەنىڭ جەتىسپەيتىنىن، نەنىڭ قاجەت ەكەنىن، قانشا شتات سانى، قانداي قورعانىس جانە باسقا دا ارنايى قۇرالداردىڭ قاجەت ەكەنىن جاقسى بىلەدى. وسىنىڭ بارلىعى ەسكەرىلۋى قاجەت»، دەپ جاۋاپ بەردى.

ق.توقىشەۆ كوتەرگەن ەكىنشى وزەكتى ماسەلە – اسكەريلەرگە بەرىلەتىن جەڭىل­دىكتەرگە قاتىستى. ول ۇلتتىق ۇلان ساربازدارى مەن اسكەري قىزمەتكەرلەرىنىڭ اسكەري رۋحىن كوتەرۋ ءۇشىن ءبىر كەزدەرى تولىق تولەنىپ كەلگەن بۇكىل جەڭىلدىكتەردى قايتارۋ قاجەت دەپ سانايدى. «ۇشىنشىدەن، كوپ نارسە جاۋىنگەرلىك ازىرلىكتىڭ جاي-كۇيىنە، وفيتسەرلىك قۇرامنىڭ دايارلىعى مەن ولاردىڭ كاسىبي دايارلىعىنا بايلانىستى. ال ەندى مىنا قاراما-قايشىلىققا قاراڭىز! وفيتسەرلەر اسكەري اكادەمياعا تۇسكەن كەزدە ولاردىڭ جالاقىسى 30 پايىز­عا قىسقارتىلادى. ال وفيتسەرلەردىڭ دەنى وتباسىلى، كوپشىلىگىنىڭ 4-5 بالاسى بار. بۇل «تاجىريبە» پوستكەڭەستىك ەلدەردىڭ ىشىندە تەك قازاقستاندا عانا قولدانىلادى. ال رەسەي فەدەراتسياسىندا اسكەريلەرگە تيەسىلى بۇكىل جەڭىلدىكتەر ساق­تالعان. ۇكىمەت وسى ءۇش ماسەلەنى ەسكە­رىپ، جەڭىلدىكتەردى قايتارۋ كەرەك دەپ سانايمىن»، دەدى ول.

ءبىر جىل – وتە از مەرزىم

«ەلىمىزدە مەرزىمدى اسكەري قىزمەتكە شاقىرۋ قولدانىستاعى زاڭناماعا سايكەس جۇرگىزىلەدى. بىزدە اسكەري بورىشتى وتەۋ مەرزىمى – 12 اي، ياعني ءبىر جىل. بۇل ۋاقىت اسكەر قاتارىنا قوسىلعان ساربازدى تولىق جاۋىنگەرلىك دايارلىقتان وتكىزۋ ءۇشىن جەتكىلىكتى مە؟» دەگەن سۇراعى­مىزعا «جوق، ارينە جەتكىلىكسىز. جالپى، بۇل دۇرىس ەمەس!» دەپ جاۋاپ بەردى ق.تو­قىشەۆ. – سەبەبى الدىڭعى 6 ايدا سارباز تەك جاڭا اسكەري ورتاعا بويىن ۇيرەتىپ، جاۋىنگەرلىك داعدىلارعا بەيىمدەلە باستايدى. ال ناقتى اسكەري ىسكە ارالاسۋ ءۇشىن جارتى جىل عانا قالادى. ارينە، وتە از ۋاقىت. كەز كەلگەن جاس ورەن ءوزىن ناعىز جاۋىنگەر جانە اسكەري ماماندىقتار بويىنشا كاسىبي مامان رەتىندە سەزىنۋ ءۇشىن كەم دەگەندە ەكى جىل قىزمەت ەتۋى كەرەك. ال قازىر سەرجانتتىق قۇرامداعى ساربازدار جارتى جىل كىشى كوماندير رەتىندە وقيدى. ال ەكى اي وتەر-وتپەستەن ول ۇيىنە قايتۋعا دايىندالا باستايدى. وعان بۇدان ءارى قاراي ەشنارسە ماڭىزدى دا قىزىق تا ەمەس. ءبىر جىل دەگەن وتە از مەرزىم! اسكەري قۇرىلىمداردىڭ قاتارىن جاستار كەلىپ تولىقتىرىپ، ولاردى جاۋىنگەرلىك وقۋ-جاتتىعۋعا بەيىمدەيمىن دەگەنشە ءبىر جىل تەز وتە شىعادى. وسىلايشا، جارىم-جارتىلاي وقىعان مامان كەز كەلگەن سىن ساتتە ءسۇرىنىپ كەتەرى ءسوزسىز».

وسى تۇستا «اسكەري مەرزىمدى ۇزارتۋعا ءبىزدىڭ مۇمكىندىگىمىز بار ما؟» دەگەن زاڭدى ساۋال تۋىندايدى. بۇعان ق.توقىشەۆ «بۇل مەملەكەت باسشىسى – قازاقستان قا­رۋ­­لى كۇشتەرىنىڭ جوعارعى باس قول­باس­­شى­سى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ قۇ­زى­رىن­داعى ماسەلە. بارلىعى ەل پرەزي­دەن­تى قابىلداعان ءىس-شارالارىنا قاراي شەشى­لەدى. جالپى، بۇل سۇراقتى بۇكىل قوعامنىڭ تالقىسىنا سالۋ قاجەت. وسى سالانىڭ بىلىكتى ماماندارىنىڭ ايتار وي-پىكىرىن ساراپقا سالعان ءجون»، دەپ جاۋاپ بەردى.

ال جاستار، جالپى ءبىزدىڭ قوعام بۇل وزگەرىسكە دايىن با؟ ق.توقىشەۆ بۇل ما­سەلەگە قاتىستى: «كەڭەس وداعى كەزىندە جاستار سانالى تۇردە ەكى جىل اسكەري بورىشىن وتەپ كەلدى. قازىرگى جاستارمەن يدەو­لوگيالىق تۇرعىدان جان-جاقتى جۇمىس ىستەۋ كەرەك. ال بۇل جۇمىس – وتباسىنداعى تار­­بيە­دەن، باق ارقىلى جاسالاتىن ۇگىت-ناسيحات جۇمىستارىنان، اسكەري كوميس­سارياتتاردىڭ كاسىبي قىزمەتىنەن باستالادى. ەڭ باستىسى، قاراپايىم حالىققا ءتۇسىن­دىرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ كەرەك»، دەدى.

سوڭعى كۇندەرى ەلىمىزدە بولعان وقيعا­لار ءتۇرلى «بولجامدار» مەن سان قيلى «اق­پا­راتتاردى» كوبەيتىپ جىبەرگەنى راس. سونداي «مالىمدەمەنىڭ» ءبىرى – «لاڭكەستەر ەلىمىزدەگى اسكەرگە شاقىرۋ ناۋقانىن ەسەپكە العان، ولار ساربازداردىڭ ءالى اسكەري انت قابىلداماعان كەزىن پايدالانۋعا تىرىسقان» دەگەن ءسوز. بۇل جايىندا گەنەرال بىلاي دەدى: «بۇل الىپقاشپا اڭگىمەلەردىڭ ءبىرى. ارينە، كەشەگى لاڭكەستەردىڭ شابۋىلى الدىن الا دايىندالعان دەپ ايتىلىپ جاتىر. الايدا ءدال اسكەرگە شاقىرۋ ناۋقانىن «اڭدىپ» تۇردى دەگەنگە كەلىسپەيمىن. سەبەبى جاپپاي تارتىپسىزدىكتىڭ تۋىنداۋى اسكەرگە كەلىپ-كەتۋشىلەرگە بايلانىستى ەمەس. جىل اياعىنا قاراي ساربازداردىڭ الدىڭعى لەگىنىڭ اسكەري قىزمەتتەن كەت­كە­نى راس. قاتارعا جاڭا قوسىلعان جاس سارباز­داردىڭ ساپقا ەندى تۇرعانى دا شىندىق. بىراق ب ۇلىكشىلەر مەن لاڭكەستەر ءدال وسى تۇستى «پايدالانىپ كەتۋگە تىرىستى» دەگەن قۇر قاڭقۋ ءسوز دەپ سانايمىن. الايدا، بۇل ارالىقتىڭ بەلگىلى ءبىر مەزەتتە ءوزىنىڭ ءرولىن ويناعانى راس. سەبەبى بۇرىن كەلگەن اسكەري قىزمەتكەرلەر جاڭا جىل الدىندا ساپتان كەتتى. ال جەلتوقسان ايىنىڭ سوڭىندا شاقىرىلعان جاس ساربازدار قاڭتاردىڭ سوڭىندا انت قابىلداۋى كەرەك. ولارعا اسكەري انت قابىلداعانعا دەيىن ەشقانداي جاۋىنگەرلىك جاۋاپكەرشىلىك ارتىلمايدى.

«قاسىرەتتى قاڭتاردان» كۇشتىك قۇرى­لىم­دار قانداي ساباق الۋى كەرەك؟» بۇل سۇراققا وراي گەنەرال-مايور: «الەۋمەتتىك جەلىلەر مەن ءتۇرلى مەسسەندجەرلەردە العاش­قى كۇندەرى «ىشكى ىستەر ورگاندارىنىڭ قىزمەتكەرلەرى شەرۋشىلەردىڭ جاعىنا شىعىپ كەتتى» دەگەن سىڭايلى الىپقاشپا اڭگىمەلەر جۇرتقا تاراپ كەتتى. بۇل – ءبىر. ەكىنشى ماسەلە، پوليتسيا قىزمەتكەرلەرى مەن اسكەر سانىنىڭ جەتىسپەگەنى انىق سەزىلدى. ءوزىڭىز ويلاپ قاراڭىزشى، 300 قىزمەتكەرى بار اسكەري بولىمشەگە مىڭنان استام ب ۇلىكشى تاپ بەردى. باستاپقىدا اسكەريلەر الاڭعا قارۋسىز باردى. سەبەبى بەيبىت شەرۋدى سىرتتاي باقىلايمىز دەپ قانا ويلادى. ال ءبىزدىڭ اسكەر ەشقاشان ءوز حالقىنا قارسى قارۋ كەزەنبەيدى. مۇنى ۇلاندىقتار جاقسى بىلەدى. بىراق سوندا دا وسىنداي كەزدەرى بولەك قارۋلى اسكەري بولىمدەردى جاساقتاپ، رەزەرۆتە دايىن ۇستاپ تۇرۋ كەرەك ەدى. بولاشاقتا وسى ەكى ماسەلەنى ءجىتى نازاردا ۇستاۋىمىز قاجەت.

ءتۇيىن. بيىل 10 قاڭتاردا ۇلتتىق ۇلان 30 جىلدىق مەرەيتويلارىن اتاپ وتۋلەرى كەرەك ەدى. وكىنىشكە قاراي، ءدال سول كۇنى ۇلاندىقتار لاڭكەستەردىڭ قولىنان قازا بولعان قوس ساربازىن اقتىق ساپارعا شىعارىپ سالدى. ءدال سول كۇنى ەلىمىزدە جالپىۇلتتىق ازا تۇتۋ كۇنى جاريالاندى. بۇل – ەگەمەن ەل بولعالى بەرى جاريالانعان 11-ءنشى قارالى كۇن. ەندى قايتا تۋىمىز تومەن تۇسپەسىن!