ءالتىنساريننىڭ قولجازباسى

اتالعان قولجازبا ى.ال­تىن­­سارين قايتىس بولعان سوڭ 1889 جىلى تورعاي وبلىسى مەك­تەپتەرىنىڭ ينسپەكتورى ا.ۆ.ۆا­سيلەۆتىڭ قو­لىنا ءتۇسىپ، جارتى عاسىر وسى ادام­نىڭ قو­لىندا ساقتالعان ەكەن. كەيىن ا.ۆ.ۆا­سيلەۆ قولجازبانىڭ العاش­قى بەتىنە «ۋنيكۋم. تور­ع­اي وبلىسى مەكتەپتەرىنىڭ ينس­­پەك­تورى مارقۇم ىبىراي التىن­­سارينىڭ قازاق تىلىندەگى قول­جازباسى 1-23 بەت. عىلىمي ەڭبەك «ناچالنوە وبۋچەنيە كيرگيز رۋسسكومۋ يازىكۋ» اتتى العاشقى شىعارماسىنىڭ 2-ءشى باسىلىمىنا دايىندالعان. 1890 جىلدان باستاپ ا.ۆ.ۆاسيلەۆتىڭ قولىندا... قولجازبا تورعاي وبلىسى مەكتەپتەرىنىڭ ينسپەكتورى ىبىراي ءالتىنساريننىڭ ءوز قولىمەن جازىلعان. قايتىس بولۋىنا بايلانىستى اياقتالماي قالعان» دەپ ورىس تىلىندە (سۋرەتتە) تاريحي جازبا تاڭبالاپتى.

بۇل قولجازباعا 1998 جىلى الماتىدا جارىق كورگەن «قازاق ءتىلى» اتتى ەنتسيكلوپەديالىق ەڭ­بەكتىڭ 509-بەتىندە عىلىمي تۇ­سىنىك بەرىلىپ، تالداۋ جاسالعان ەكەن. وسىندا ايتىلعان تۇجى­رىمعا سۇيەن­سەك، بۇل جادىگەر ۇلت رۋحا­نياتى تاريحىندا تۇڭعىش رەت ورىس گرا­فيكاسى نەگىزىندە قازاق تىلىندە جازىلعان. ەكىنشىدەن، قول­جازبا ورىس گرامماتيكاسى ەرەجەلەرىنە ساي كيريلليتسا ارىپ­تەرىمەن ترانسكري­پتسيالانىپ، سۇراق­تاردىڭ، سوي­لەمدەردىڭ، جات­تىعۋلاردىڭ ورىس جانە قازاق تىلىن­دە سوزدىگى بەرىلگەن.

وقۋلىق جەتى بولىمگە جىك­تەلگەن: 1) نارسەلەردىڭ اتتارى (زات ەسىم). يميا سۋششەستۆيتەلنوە.

2) زات-ماق ۇلىقتىڭ قاسيەتىنىڭ اتتارى (سىن ەسىم). يميا پريلاگاتەلنوە. 3) ەسەپ اتتارى (سان ەسىم). يميا چيسليتەلنوە. 4) مەستويمەنيە دەگەن ءسوزدىڭ ءبولىمى (ەسىمدىك). 5) اقىرى وزگەرىلمەيتىن سوزدەر (ۇستەۋ، دەمەۋ). نارەچيە ي سويۋز. 6) پرەدلوگ دەگەن ءسوزدىڭ ءبولىمى (جالعاۋ). 7) گلاگول دەگەن ءسوزدىڭ بولىگى (ەتىستىك).

 وقۋلىقتىڭ العى سوزىندە قۇرالدى قالاي قولدانۋ جونىندە ادىستەمەلىك نۇسقاۋ كەلتىرىلىپ، گرامماتيكالىق ەرەجەلەردى بە­رۋدە ارنايى ادىستەمەلىك ماق­سات كوزدەلگەنى بايقالادى. وقۋ­لىقتىڭ ماقساتى – ورىس ءسوزىن قازاق بالاسىنا ۇيرەنۋدىڭ جولىن نەگىزدەۋگە ۇمتىلىپ، ورىس تىلىندەگى «ون» دەگەن ەسىمدىكتىڭ قازاقشاسى «ول» ەكەنىن بىلگەننەن كەيىن بارىپ، «ونا»، «ەە»، «ەگو»، «و نەم» بولىپ كەلەتىن گرامما­تيكالىق فورمالارىن ۇسىنادى.

 سونداي-اق بۇل ەڭبەكتە ورىس ءتىلى مەن قازاق ءتىلى گرامماتيكا­سىن سالىستىرا وقىتۋ جولى قاراس­تىرىلعان. مىسالى، ورىس تىلىندە ءىس-قيمىلدىڭ باعىتى دى­بىستالۋى جۋىقتاس سوزدەرمەن بەرىلسە، قازاق تىلىندە دىبىستا­لۋى مۇلدەم بولەك سوزدەر ارقى­لى بەرىلەتىنىن، بىلدىرەتىنىن كەل­تى­رەدى: ۆىحوديت –شىعۋعا، ۆحوديت – كىرۋگە، پروحوديت – وتۋگە ت.ب.

بۇل وقۋ قۇرالى سول كەزەڭ ءۇشىن دە ءتىپتى قازىرگى تالاپ تۇر­عىسىنان دا قۇندى لينگۆيس­تيكالىق-ادىستەمەلىك ەڭبەك بو­لىپ تابىلادى. سونىمەن بىرگە ەكى ءتىلدىڭ گرامماتيكاسى ۇيلەس­تىرە وقىتۋ ماسەلەسى دە العاش رەت قولعا الىنىپ، ورىس ءسوزىن دۇرىس جازۋعا ۇيرەتۋ، ءتىل ۇس­تارتۋ ماسەلەلەرى كوتەرىلەدى. ءال­تىن­ساريننىڭ وقۋ قۇرالى جايلى ماماندار ء«تىل ۇيرەنۋدىڭ لينگۆيستيكالىق، پاراديگمالىق، لەكسيكالىق، سەمانتيكالىق نە­گىزدەرىن تۇڭعىش رەت جۇيەلەۋگە تىرىسقان تۋىندى» دەگەن باعا بەرىپ وتىر.