ءمىنسىز – كىم؟

ادامنىڭ ءبىلىمى جەتىلىپ، قىزمەت دارەجەسى ءوسىپ، بايلىعى مولايعان سايىن، ونىڭ ءمىنى كو­بەيە بەرمەك. پارادوكس، بىراق جاعداي سولاي.

ءبىلىم جەتىلگەن سايىن سۇراق-سا­ۋال­دار كوبەيمەك. بارىنە جاۋاپ تابا ال­ماي قينالعان ادام ءمىندى بولماق.

قىزمەت-دارەجەسى وسكەن جان ادى­­­لەت­تى جولعا تۇسسە ادىلەت­تىلىك­تىڭ ۇنەمى شەشىمىن تابا الماي، ءمىن­دى بولماق.

زاڭ، قۇقىق قىزمەتكەرلەرى تۋرا­لى ءسوز جوق، ولاردان قاشان بولسىن ءمىن تابىلادى. ادىلەتتى شەشىم بولۋى مۇمكىن بە؟ بولادى، بىراق كوبىنەسە ادىلەتسىز، ياعني قىزمەتتىڭ ءوزى ءمىندى.

ءاربىر شارشى توپ الدىندا سوي­لەۋ­شىنىڭ سوزىندە ءمىن بار. ءمىنسىز ءسوز قا­لاي بول­ماق، الىمساقتان بەرى ادام تابي­عاتى ءمىندى بولسا.

ءمىنسىز ارەكەت تە، قىزمەت تە جوق. مۇن­­داي جاعدايدا قانداي شەشىم بول­ماق.

* * *

ءمىن بولعان سوڭ، ءدىن بولدى، ونىڭ ۇعىمدارى قالىپتاستى: تاۋبە، قاناعات جانە شۇكىرشىلىك.

ءمىنسىز ادامزات بالاسى بولما­عان­دىق­تان، كۇنامىزدى وتەۋ ءۇشىن «تاۋبە» دەيمىز.

ناپسىمىزگە يە بولۋ نيەتىندە «بارعا قاناعات» دەيمىز. جاراتۋ­شى­مىزدىڭ بىزگە بەرگەن نىع­مەت­تە­رىنە – «شۇكىر» دەيمىز.

مۇنىڭ ءبارى مۇسىلماندىق-قازاق­شا تۇسىنىكتەر.

* * *

اي مەن كۇننىڭ استىندا نە ءمىنسىز؟ مىنسىزدىك بار ما؟ جوق. ەل جادىندا ساقتالعان تۇسىنىك بار: «تۇياعى ءبۇتىن تۇلپار جوق، قاناتى ءبۇتىن سۇڭقار جوق».

ادام تابيعاتى قات-قابات. ءوز ءمى­نىن ەشكىمنىڭ دە جاريا ەتكىسى جوق. ءسىرا، بۇل دۇرىس تا شىعار. ادامنىڭ فيزيو­لوگيالىق قالپى بولەك اڭگىمە. جالعان دۇنيەدەگى كەمىس جانداردىڭ باقي الە­مىن­دە ورىندارى جۇماقتا دەيتىن بىلە­تىن­دەر.

* * *

ءبىزدىڭ ءسوز قوزعاپ، تالقىعا سالعالى وتىرعان ادامنىڭ ادام­شى­لىعىنا قاتىستى ماسەلە. ادام بولمىسىنداعى – ءمىن.

ماسەلە ۇعىنىقتى بولۋى ءۇشىن، ءمىن تۋرالى حاكىم ابايدان باس­تايىن:

«ويعا ءتۇستىم، تولعاندىم،

ءوز ءمىنىمدى قولعا الدىم.

بويداعى ءمىندى ساناسام،

تاۋ تاسىنان از ەمەس.

جۇرەگىمدى بايقاسام،

ينەدەيىن تازا ەمەس.

ارشىپ الىپ تاستاۋعا،

اپانداعى ساز ەمەس.

ءبارى بولدى وزىمنەن،

ءتاڭىرىم سالعان ناز ەمەس».

كىم ءوز ءمىنىن ساناۋدا؟! ادەتتە، وزگە­نىڭ ءمىنىن ساناۋعا شەبەرمىز.

ءمىن دەگەندى ءوز باسىمىزعا جولاتپايمىز. ونى عىلىمدا ەگويزم دەيدى. ءوز ءمىنىن بىلگىسى كەلمەيتىندەردى، تىلى­مىز­دە وبرازبەن ورنەكتەپ: «كەۋدە­سى­نە نان پىسكەندەر»، «كوزىن شەل باس­قان­دار»، دەيدى.

ەسىمە پولياك جازۋشىسى بولەسلاۆ پرۋستىڭ «قۋىرشاق» رو­مانى تۇسۋدە، ونىڭ باستى كە­يىپكەرى – نۋۆوريش.

* * *

اۋىر سۇراق. نەگە ادامداردىڭ كوز­دە­رىنە شەل ءبىتىپ، كەۋدەلەرىنە نان پى­سە­دى؟ دۇنيەدە سەبەپسىز ەشنارسە جوق.

بىرىنشىدەن، باي ادامدار وزدەرىن «مىنسىزدەر» قاتارىنا قوسادى. بايلىق ادام­دى ءوز شاماسىنان اسىراتىن جاع­داي. شاما دەگەننىڭ شەگى بار. شا­مادان اسقان نارسە شاشىلادى، بىراق ونى دەر كەزىندە كىم تۇسىنگەن؟

بۇل ءسوز قازىرگى قوعامدا اڭعا­رىلىپ قالعان نۋۆوريش دەگەن جۇرتقا قاتىستى. ولار كىمدەر، ايتايىن، نۋۆوريشتەر كەشەگى كەڭەستىك قوعامنىڭ كەدەيلەرى. ولاردىڭ كوبىسىنىڭ اتا-تەكتەرى باي بولماعان. ايتەۋىر، ولارعا جەل وڭىنان سوعىپ، تاعى دا باسقا ايلا-شارعىلار ارقاسىندا قولدارى بايلىققا جەتتى.

نۋۆوريشتەر بۇگىندە بيلىكتىڭ بار قاباتتارىنا ورنىقتى. بۇلار وزدەرىن «جولى بولعىشتار» دەپ اتايدى. ولار كەدەيلەردى مىندىلەر قاۋىمىنا جاتقىزادى، ايتالىق باياعى بەيىمبەت مايلين ايتقان مىرقىمبايلار. دالەل. ءمىنسىز بولساڭ، نەگە كەدەيسىڭ؟ ءمىن جەكە باسقا قاتىستى. ايتالىق، مىنە بىزدە ءمىن جوق. بايلىعىمىز، بيلى­گى­مىز بار، نە ايتساق تا، سول «شىندىق».

راسى سول. بيلىككە، بايلىققا جەت­كەن­­دەرگە باس يەمىز. ءسويتىپ ەندى ءبىز ءمىندى بولامىز. راقىمدى اللادان ەمەس، سولاردان كۇتەمىز. سولار جارىل­قاي­­دى دەپ، قارادان-قاراپ كىنالى بولا­مىز.

جارىلقاۋشى اللا تاعالا ەمەس پە ەدى؟ قازاق ايتۋشى ەدى عوي، «جاڭا بايى­عاننان قارىز الما»، «جامان اتقا جال بىتسە، جانىنا تورسىق بايلاتپاس»، دەپ.

* * *

نۋۆوريشتەر ايناعا قاراپ ساندە­نە­دى. ايناعا قاراپ كوڭىلى تولىپ، باياعى ءوزى «دەندي»، ايەلى «لەدي». كەلىستى. ءمىن جوق ومىرلەرىندە دە، تۇرمىستارىندا دا. بالالارى ارنايى اقىلى مەكتەپتەردە. ءمىن دەگەن نەندەي تۇسىنىك ءتايىرى. قۇداي دەپ سارناماي، قۇدايسىز، باي-اۋقاتتى كۇن كەشىپ، الەم ەلدەرىن مەيلىنشە شارلاۋ قانداي باقىت – ەركىندىك. باي ادامنىڭ تۇسىنىگى وسىلاي، ول دۇنيەتانىم جاعىنان كوسموپوليت، «الەم ادامى»، قىسىلاتىن نە بار. بۇعان قارسى قانداي ءۋاج ايتۋعا بولادى. امالسىز كەلىسەسىڭ.

مۇنداي كوسموپوليتتىك دۇنيە­تا­­نىم­عا، كوزقاراسقا سىيمايتىن ەكى نارسە بار، ولار: ءبىزدىڭ قا­زاق­­تىعىمىز جانە مۇسىل­مان­دى­عىمىز.

* * *

ءمىنسىزبىن دەۋ قۇداي داعۋاسىن قۇرۋ. تەگىس ءبارىن بىلەمىن، ءبارى مەنىڭ ۋى­سىمدا دەۋ – شايتاندىق. شاي­تان­دىق بولمىس تۋرالى ورىس اقىنى ميحايل لەرمونتوۆ پەن قازاق اقىنى اباي ءبىر تۇسىنىكتە بولعان. «ول كۇندە (اڭگىمە شايتان تۋرالى) كوز جەتپەستى كوپ كوزدەگەن، تۇگەل ءبىلىم قايدا ەكەن دەپ ىزدەگەن. جاپادان جالعىز بىلىمنەن باق شىقپايدى، ولشەۋسىزدىڭ سىيماسىن ءبىر سەزبەگەن».

دۇنيە ولشەۋسىز، ول ءبىر ادامنىڭ سانا­سىنا، تۇسىنىگىنە سىيمايدى. دۇ­نيەنى تەگىس ءبىلۋ ادامزات بالاسىنا بۇ­يىر­­ماعان. ادام ءبىلىمى شامالى. ونىڭ ۇستىنە تەك بىلىمگە باق، قۇت، داۋ­لەت قونباي بولمايدى. ءبىلىمدى ادام كۇز­­دەگى جاسىل جاپىراعىنان ارىلعان، سي­ديعان اعاش. جاپا-جالعىز ءبىلىم ادامدى وسىر­مەي­دى، كەپتىرىپ تاس­تايدى.

شايتاننىڭ ءحالى اۋىر. «اللا­دان قار­عىس العان كەۋدەسىنەن – ءسۇيۋ مەن سول سا­­عات­تا سەنىم كەتتى».

شايتاندا ءسۇيۋ جوق، سەنىم جوق، بۇل قاسيەتتەر شايتانعا شاكىرت بولعان­دار­دا دا جوق.

شايتاننىڭ شاكىرتى ونى ءمىن دەپ سانامايدى. ءسۇيۋ مەن سەنىم ورىندارىنا بيلىك پەن بايلىق جايعاسقان.

بۇل قازىرگى قازاق قوعامىنىڭ رۋح­سىز­دانۋىنىڭ كەلبەتى.

* * *

تىم بيىك بيلىك، تىم مول بايلىققا قول جەتكەن سوڭ، كىم بولسا دا پەندە عوي، باسى اينالعان دەلىك. مەيلى. اركىم جاۋاپتى جاراتۋشىعا ءوزى بەرمەك، باس جاققا بارمايىق. امىرشىلەر تۋرالى اڭگىمەگە ارالاسپايىق...

* * *

ماسەلە تومەنگىلەردە. جارتى بي­لىك جارتى بايلىققا يەلەردە، وسىلار ء«مىنسىزبىز» دەپ تاي­راڭداۋدا. و، اللا! ازاپ وسىلاردان. الەكساندر سەرگەەۆيچ پۋشكيننىڭ «دۋبروۆسكي» پوە­ماسىنداعى تروەكۋروۆ دەگەننىڭ وبرازىن ەسكە الايىق. ول جاڭا بايىعان – دۇلەي. بايلىقتان وزگەنى قۇندىلىق دەپ ەسەپتەمەيدى.

«باي ءوزى وقىماعان نادان ەكەن،

تاكاپپار، ماقتاۋ سۇيگىش

ادام ەكەن.

«مالى كوپكە پالە جوق»

دەپ ويلايتىن،

زورلىقشىل، ءور مىنەزدى،

جامان ەكەن».

(شاكارىمنىڭ اۋدارماسى بو­يىنشا)

قازىرگى قازاق قوعامىندا تروە­كۋ­روۆ­­­­تار ءوسىپ كەلەدى.

و، توبا! ولار وزدەرىن ءمىن­سىزبىن دەۋ­دە، ءمىندى وزگەلەردەن ىزدەۋدە، ادام ءمىنى تۋرالى ەش ويلانباۋدا. ويسىز تروەكۋروۆتار قوعامعا، ونىڭ كەلە­شە­گى­نە اسا قاۋىپتى.

* * *

اللا – ءمىنسىز. ادام – ءمىندى. ءمىنسىز – كىم؟ ءمىنسىز ادام – شايتاننىڭ شا­كىر­تى.

عاريفوللا ەسىم،

اكادەميك، جازۋشى