تاريحي قيسىنسىز شىندىق تا بولمايدى

العاشقى شىعارمامدى توعىز اي جازدىم

 – وقىرمان ءسىزدى ء«تاتتى مۇڭ» اتتى تىرناقالدى تۋىندىڭىزبەن تانيدى، العاشقى اڭگىمەڭىز جارىق كورگەندە قانداي كۇيدە بولدىڭىز؟

– ەڭ العاشقى تۋىندىم ۇمىتپاسام 1972 جىلعى «جۇلدىز» جۋرنالىنىڭ 12-سانىنا شىقتى عوي دەيمىن. ورالحان بوكەەۆ سول اڭگىمەمدى ۇناتىپتى. سول كەزدەگى رەداكتور دا دۇنيەدەن ءوتىپ كەتتى، جازۋشى كىسى ەدى. سول كىسى ماعان «ورال­حانعا الباتى شىعارما ۇنامايتىن، مىنا شىعارماڭىز ول كىسىنىڭ كوڭىلىنەن شىعىپتى، شەرحان وقىپ، ميستيكاسى باسىمداۋ سياقتى ما دەپتى، بىراق ورالحان جاقسى اڭگىمە دەپ جۋرنالعا وتكىزدى» دەدى. بۇل اڭگىمەنى مەن توعىز اي جازدىم.

– نەگە سونشا كوپ ۋاقىت كەتتى؟

– ءبىر شاعىن اڭگىمەنى ءۇش-ءتورت كۇن­دە جازۋعا بولادى، بىراق مەن بۇل شىعار­مانىڭ العاشقى ابزاتسىن جازىپ، ءارى قاراي بىردەن جالعاستىرا المادىم. ء«تاتتى مۇڭ» دەگەن كىمنىڭ مۇڭى بولماق دەگەن وي يەكتەپ الدى. بۇل اڭگىمە نە ءبارى ءۇش-اق كۇن كۇيەۋىمەن بىرگە بولىپ، جۇبايلىق ءومىردىڭ ءدامىن تاتىپ ۇلگەرمەگەن ايەلدىڭ جان كۇيزەلىسى تۋرالى. كۇيەۋى سوعىسقا كەتىپ، ارتىنان ورالمايدى، قارا قاعاز الادى. اڭگىمە ارقاۋى وسى. مۇڭ دەگەنىم سونىڭ مۇڭى. ماحابباتىن ايالاپ، كۇتەدى، ءۇمىتىن ۇزبەيدى. ءتىپتى جا­مان­دىققا جۇرەگى سەنبەيدى. بۇنداي تاقىرىپتا جازىلعان اڭگىمە كوپ قوي، شىڭعىس ايتماتوۆتىڭ ء«جاميلاسىن» مىسالعا الۋعا دا بولادى. مەن سولارعا ەلىكتەپ كەتەمىن بە دەپ تە ويلادىم. سو­عىس ءومىرىن كورمەسەم دە، كەيىپكەرىمنىڭ مۇڭى ويىما قايتا-قايتا ورالا بەردى. سوسىن ءوزىنىڭ جۇرەگىندەگى قايعىسىن جەڭە بىلگەن جاس ايەلدىڭ مۇڭىن جازىپ شىقتىم. باسقاشا سەبەبى، سا­ۋىنشى بولىپ جۇرگەن كەزىندە سوعىستان قايتقان ءبىر مۇگەدەك سولداتقا عاشىق بولادى، بىراق جۇرەگىندە ۇرەي بار، وزىنەن ءوزى شوشيدى. «نەگە مەن بۇلاي ىستەيمىن، مەنىڭ كۇيەۋىم بار عوي» دەگەن ويدى الدانىش ەتەدى. بىراق ءوزىن قانشاما جەڭۋگە تىرىسسا دا، انا جىگىت كوز الدىنا كەلە بەرەدى. ول سەزىمىن جىگىتكە بىلدىرگىسى كەلمەيدى، بۇل مەنىڭ ءتاتتى مۇڭىم بولىپ قالسىن دەي­دى. العاشقى جازعان دۇنيەم وسىلاي باستالدى.

– بۇل اڭگىمەنى «جۇلدىز» جۋرنالى جاريالاعان سوڭ وقىرمان قالاي قا­­بىل­دادى؟ ول كەزدە وقىرمان كوپ ەدى عوي...

– مەنى تانيتىن قالامگەرلەر حابارلاسىپ، قۇتتىقتادى. كەيىپكەرىڭنىڭ وبرازىنا سونشاما كىرگەنسىڭ، شىنايى تۋىندى دەپ باعالاپ، ءسۇيسىنىپ جاتتى. ءتىپتى كەيبىرى ايەلدىڭ جانىن قالايشا جاقسى تۇسىنە بىلگەنسىڭ دەگەن پىكىرلەرىن ءبىلدىردى. مۇمكىن، جۋرنالعا وقىرماندار حات تا جازعان شىعار، ول جاعىن بىلمەيمىن.

– ادەبيەتتىڭ نەگىزى – ءومىر، قوعام، ادام. وسى ءۇش فاكتور ءسىزدىڭ شىعار­مالارىڭىزدا قالاي شەشىمىن تاپتى؟

– نەگىزى اڭگىمە جانرى ماعان وتە جاقىن. ومىردەن ءوزىم بايقاعان، بىلگەن، ەلدەن ەستىگەن دۇنيەلەر ماعان اسەر ەتسە، سونى ويىمدا ءپىسىرىپ، سونى قاعازعا تۇ­سىرگەن­دى ۇناتامىن. 1986 جىلعى جەلتوق­سان­نىڭ سوڭعى كۇندەرىنىڭ بىرىندە «قۇلا تۇزدەگى ۇنسىزدىك» دەگەن اڭگىمە جازدىم. ءبىر عاجابى، ءبىر-اق كۇندە جازىلدى. انىق­تاپ وقىعان ادامعا بۇل – قاسقىر تۋرا­لى ەمەس، ادام تۋرالى شىعارما. كەزىندە ەل جاقتاعى ءبىر جىگىتتىڭ ۇيىندە قوناقتا بولدىق. باقىتجان مومىش ۇلىنا ءبىزدىڭ ەلدى كورىڭىز دەپ اۋىلىمىزعا شاقىردىم، قاتتى قوبالجىپ «قالادان شىقپاعان ادام ەدىم، بالا كۇنىمدە ءارى كەتسە جۋالىعا عانا باراتىنمىن» دەپ تولقىدى. «ەندەشە باتىستاعى ەل­دىڭ جاعدايىن ارالاپ كورىڭىز» دەپ، قاسىمىزعا دوسىم، ماتەماتيك مۇحتارباي وتەلباەۆتى ەرتىپ، اۋىلعا كەتتىك. ەل ىقى­لاس­پەن قارسى الدى. باقىتجان اعانى سول جولى ەل ادامدارى داڭقتى اكەسى باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ كوزى دەپ، زور قۇرمەتپەن وتە جاقسى قابىلدادى. سوسىن ءبىر كەڭشارعا بارعانىمىزدا، سول شارۋاشىلىقتىڭ باسشىلارىنىڭ ءبىرى ۇيىنە قوناققا شاقىردى. كەنەت ول ماق­تانىپ، ءوزىنىڭ كەرەمەتتەي اڭشى ەكەنىن ماقتانا ايتىپ، مىناداي وقيعانى ءسوز ەتتى. قىستىگۇنى ولار مالشىلاردى ارالاپ ءجۇرىپ، ءبىر ۇيگە تۇسسە، سول ءۇيدىڭ ايەلى ءۇش كۇن بويى تولعاتىپ، بوسانا الماي قينالىپ جاتىر ەكەن. مال جاع­دايىن كورۋگە بارعاندار امالسىز الگى ايەلدى الىپ قايتىپ بارا جاتقاندا، الدارىنان ەكى قاسقىر كەزدەسىپتى، ارلان مەن قانشىعى ەكەن. تۇرا كەپ قۋادى. ءبىر كەزدە الگى ارلان قانشىعىنان ءبولىنىپ، كۇزگى ەگىستىكتىڭ قار باسقان ودىر دا بۇدىر القابىنا قاراي قياستاي قاشادى. سوندا ارلاننىڭ ويى قانشىقتى قۇتقارۋ ەكەن. قۋعىنشىلاردىڭ اراسىندا تولعاتىپ جاتقان ايەل دە بار. ءبىر ۋاقىتتا ايەل مەنى تاستاپ كەتىڭدەر دەپ ءوتىنىش ايتىپتى. ولار ارلاندى اتىپ الىپ، قايتا كەلسە، الگى ايەل بوسانىپ، شاراناسى كەپپەگەن شاقالاعى قىستىڭ سارشۇناق ايازىندا ءبىر ۋىس بولىپ قاتىپ قالىپتى. ارلان بولاشاق ۇرپاعىن ويلاپ، قۇرساعىندا كۇشىكتەرى بار قانشىقتى جانۇشىرا قورعادى. ال ادامداردىڭ ارەكەتى الگىندەي!.. بۇل اڭگىمەنى ەستىگەن باقىتجان اعانىڭ ءجۇزى كۇرەڭىتىپ كەتتى. ال قاپەرىندە ەشتەڭە جوق اقكوڭىل اڭگىمەشىمىز «ەرلىگىن» ايتىپ وتىرىپ مۇنى بايقامادى. الگىندە ءوزىڭ ايتقان ادام، ءومىر، قوعام دەگەن، ادەبيەتتىڭ نەگىزى جوعارىدا ايتقان ءۇش تۇعىرى، مىنە، وسى بولسا كەرەك! ادەبيەت ومىرتانىمدىق ميسسياسى بار ۇلتتىق يدەولوگيانىڭ باستى قۇرالى، ادەبيەت – شىن مانىندەگى ءتالىم كوزى. تارتىمدى شىعارمانىڭ تاقىرىبى دا، ايتار يدەياسى دا وسىدان ءوربيدى.

 بوپاي حانىم - تاريحي تۇلعا

– جاقىندا «بوپاي حانىم» اتتى جاڭا رومانىڭىز شىقتى، بۇل كىتاپ ۇلت تاريحىنداعى كورنەكتى تۇلعالاردى تانۋعا، ۇرپاقتارعا ناسيحاتتاۋعا قو­سىل­عان جاقسى شىعارمانىڭ ءبىرى بول­ماق. بۇل تاريحي روماندى جا­زۋىڭىز­عا نە تۇرتكى بولدى؟

– ابىل­قايىر حاننىڭ تاعدىرىنداعى ونىڭ الاتىن ورنى ايرىقشا دەر ەدىم. بوپاي قازاقتىڭ باس حانىنا سۇيىكتى جار بولىپ قانا قويعان جوق، سەنىمدى ومىرلىك سەرىگى، ەل ومىرىنە قاتىستى كۇردەلى ماسەلەلەردە اقىلشى، كەڭەسشى دە بولا بىلگەن كورەگەن دە اسا سۇڭعىلا جان بولعان. ابىلقايىردىڭ ەل بۇتىندىگىن، حالىقتىڭ تىنىشتىعىن ساقتاۋ جولىنداعى ادامي ارەكەت-امالدارىنا دا وزىندىك زەردەلى كوزقاراسىن تانىتا بىلگەن. حاننىڭ بيىك مارتەبەسىن ول جارى رەتىندە ارداقتاي دا العان. حان ومىرىندەگى وسىنداي كەمەلدىگى ونى سول كەزەڭدەردەگى زيالى قاۋىمىنىڭ قۇرمەتىنە بولەگەن. ورىس يمپەرياسىنىڭ جوعارى بيلىگىنە دە بوپاي ەسىمى تانىمال بولعانى – تاريحي شىندىق. وسى تاريحي شىعارمامدى جازۋعا تۇرتكى بولعان بىردەن-ءبىر جايت تا وسىعان سايادى. بوپاي حانىمنىڭ زيالى دا تەرەڭ بەينەسى ارقىلى قازاق ايەلىنىڭ ۇلىلىعىن دا، قايىسپاس قايسارلىعىن دا، جان-دۇنيە سۇلۋلىعىن دا كورسەتكىم كەلدى. ۇلى دالانىڭ ءون-بويىن­داعى تىرشىلىگىندە وجەتتىگىمەن، ورلىگىمەن، بيىك پاراسات-ساناسىمەن حالىق جادىندا قالعان بوپايداي ارۋدىڭ تاريحي بەينەسىن اشۋداعى ماقسات­تىڭ ءبىر پاراسى، مىنە، وسىنداي.

– بوپاي حانىم مەن بوپاي حانشانى ايىرا المايتىندار كوپ، بۇعان نە دەيسىز؟

– دۇرىس ايتاسىڭ، مۇنداي مىسالدار بار. ءومىر كەزەڭى ءارتۇرلى عاسىردى قامتي­تىن بۇل ەكى تۇلعانى تاريحي جانە كوركەم دەرەكتەردە شاتاستىرۋدى قاي جاعىنان العاندا ءتۇسىنۋ دە، اقتاۋ دا قيىن. ابىلايحاننىڭ قاسىم دەگەن ۇلىنان تۋعان نەمەرە قىزى، كەنەسارى حاننىڭ قارىنداسى بوپاي حانشا مەن ودان بۇرىن ءومىر كەشكەن بوپاي حانىمدى ءبىر عاسىردان ءسال استام ۋاقىت ءبولىپ تۇر. جالپى، تاريحي تۇلعالاردىڭ حرونولوگياسىن بۇرمالاۋ تاريحي ناقتىلىقتىڭ سانامىزدا ورنىعۋىنا كولەڭكەسىن تۇسىرەتىنىن ۇمىتپاعانىمىز ءجون. تاريحي قيسىن بولماعان جەردە شىندىق تا بولمايتىنى انىق.

– روماندا بوپاي سۇيىندىكقىزىنىڭ ابىلقايىر حاننىڭ تاعدىرىندا وتە ماڭىزدى ادام ەكەنى ايتىلادى. كەيبىر تاريحي شىندىقتى كوركەم شىندىققا قالاي بايلانىستىردىڭىز؟

– بوپايدىڭ وبرازىن كوركەم شىندىق تۇرعىسىنان جاساۋدا الدىما قويعان باستى ۇستانىمىم ونىڭ بولمىسىن ابىلقايىر حاننىڭ كۇرەسكەرلىك ءومىرىنىڭ اياسىندا تانىپ، كورۋ ەدى. اتالعان ۇستانىم قانداي دەڭگەيدە ورىندالدى، مۇنى وقىرماننىڭ تورەلىگى ايتسىن. ال تاريحي شىندىق پەن كوركەم شىندىقتى كەيىپكەر ءومىر كە­شىپ، ارەكەت ەتكەن كەزەڭنىڭ تاريحي قيسىنى بايلانىستىرۋعا ءتيىس دەپ ويلاي­مىن. بوپاي حانىم بەينەسىن ارلەپ مۇسىندەۋدە سول ۋاقىتتىڭ ۇلگىسىندەگى كەيبىر دەرەكتەردىڭ نەگىزىنە سۇيەنە وتىرىپ وسى تاسىلگە دەن قويدىم. تاريحي روماننىڭ جازىلۋ ۇردىسىنە لايىقتى شىندىقتى كەيىپكەر وبرازىنىڭ وزەگىنە سالۋعا تىرىستىم...

– وسى ارادا مىناداي سۇراق ءتىل ۇشى­­­­­نا ورالىپ وتىرعانى: بوپاي حانىم وبرازىنا قاتىستى قانداي دە­رەك­­­­­تەر­دى سارالادىڭىز، وي سورابىنان وت­كى­زدىڭىز؟

– جاڭاعى مەن ايتقان كەيىپكەر وبرازىن جاساۋداعى تاريحي قيسىنعا اپاراتىن ناقتى تاريحي دەرەكتەمەلەر تۋرالى ايتسام، بوپايدىڭ پورترەتتىك بەينەسىن جاساعان دجون كەستلدىڭ كۇندەلىگى ماعان الدىمەن كوپ وي سالدى. بۇل ماتەريالدار ءار-ءار جىلدارى ءارتۇرلى باسىلىمداردا جارىق كورگەن. قازىر سولاردىڭ كەيبىر ۇزىندىلەرى ينتەرنەتتەگى سايتتاردا دا بار. ورىس پاتشالىعىنىڭ ديپلوماتيالىق ميسسيونەرى ءارى سۋرەتشىنىڭ سوزىمەن بەرىلگەن جانە قىلقالامىمەن بەينەلەنگەن، حانىمنىڭ كوزى ءتىرى كەزىندە جازىلعان دەرەكتى اينالىپ وتە المادىم. بۇل شىن مانىندە قۇندى ماتەريال ەدى. ودان سوڭ وسى روماننىڭ باس كەيىپكەرلەرىنە بايلانىس­تى ورىس ارحيۆىنەن الىنىپ جيناقتالعان «1675-1821 جىلدارداعى قازاق بيلەۋشى ەليتاسىنىڭ ەپيستوليارلىق مۇراسى» (قا­زاق بيلەۋشىلەرىنىڭ حاتتارى) اتتى ي.ۆ. ەرو­فەەۆا قۇراستىرعان جيناعىن وقى­­عان­نان كەيىنگى وي قورىتۋلارىمدى نەگىزگە الدىم. بۇل جيناق قازاق ەلى تۋرا­لى ءوز ىڭعايىنا قاراي ورايلاستىرىپ، بۇر­ما­لانىپ ورىس تىلىنە شوقىندى تاتار ءتىلماشتار قولىمەن جاسالعان، ورىس ارحيۆىنەن الىنعان ماتەريالداردىڭ نەگىزىن­دە قۇراستىرىلعاندىعى كوزگە ۇرىپ تۇر. قازاق بيلەۋشىلەرى ەليتاسىنىڭ، ونىڭ ىشىندە ابىلقايىر مەن بوپاي دا بار، ورىس پاتشالارى مەن پاتشايىمدارىنا مويىنسۇنىپ، سولاردى ماقتاپ، ماراپاتتاپ، قۇلدىق ۇرىپ جالبارىنۋى، سولاردان قورعانىش، دەمەۋشىلىك ىزدەۋى تاريحي قيسىنعا كەلمەيتىن جايت. دەمەك ءبارى كەرىسىنشە ەكەنى اقيقات دەگەن ويعا ەرىكسىز كەلەسىڭ. بۇعان ابىلقايىردىڭ حان بولعانىنان باستاپ، ولە-ولگەنشە ورىس بوداندىعىنداعى ونىڭ يتارشىلارى: كازاك-ورىستارمەن، ەدىل قالماقتارىمەن، ارا-تۇرا ەستەكتەرمەن سوعىسىپ وتكەندىگى دە ايقىن مىسال بولا الادى. نەمەسە ونىڭ ەل باسشىسى رەتىندە ورىس پاتشايىمىنا بوداندىقتى ەمەس، ىنتىماقتاستىق كەلىسىم جاساۋدى عانا ۇسىنعان حاتىنىڭ شوقىندى م.تەۆكەلەۆتىڭ قولىمەن بۇرمالانىپ اۋدارىلۋى دا (بۇل تۋرالى روماندا ناقتى دەرەكتەر كەلتىرىلگەن) وسىعان دالەل. جىلدار بويى حانعا تىرەكشى، اقىلشى، حان اۋلەتىن ۇيىستىرىپ وتىرعان بوپايدىڭ دا بۇل وقيعالاردىڭ سىرتتاي باقىلاۋشىسى بولماعانى انىق. ونىڭ وسىنداي تۇلعالى بەينەسىنە قالامگەرلىك كوزقاراسپەن قاراۋىما وسى قيسىن تۇرتكى بولدى دەسەم، ارتىق كەتكەنىم بولماس.

 رومان جازۋعا قاجەتتى ماتەريالداردى: جازبا جانە اۋىزشا دەرەكتەردى سوڭعى ءتورت-بەس جىل كولەمىندە جيناقتاۋ ۇستىندە بوپاي حانىم جونىندەگى پايىمداۋلارىم وسى ەڭبەكتىڭ جازىلۋىنا سەبەپ بولدى.

 – بوپاي حانىم حان اۋلەتىنىڭ ۇيىس­تى­رۋ­شىسى بولعان دەدىڭىز. ونىڭ انا بەينەسىندەگى ورنىن قالايشا پايىمدار ەدىڭىز؟

 – بوپاي حانىم – ابىلقايىردان سوڭ بىرىنەن سوڭ ءبىرى حان بولعان نۇرالى، ەرالى، ايشۋاق جانە قوجاحمەت، ءادىل سۇلتان سىندى ۇلداردىڭ شەشەسى بولعان مارتەبەلى انا. نۇرالىنىڭ مۇراگەرلىك جولمەن حان سايلانۋى جانە ونى رەسەيدىڭ تانىپ، مو­يىنداۋى تىكەلەي بوپاي ارقىلى جۇزەگە اسىرىلعانى تاريحي اقيقات. كىشى ءجۇز بەن ورتا ءجۇزدىڭ بيلەرى مەن ستارشىندارىن، باتىرلارىن وردا تورىنە جيناپ حان سايلاۋ ءراسىمىن ۇيىمداستىرۋدى بوپاي حالىق الدىنداعى ءوزىنىڭ باستى پارىزى سانادى. تۇپتەپ كەلگەندە ونىڭ حان ورداسىنداعى اسقاق، زور بەدەلىمەن سانكت-پەتەربۋرگ تە، ورىنبورداعى ورىس پاتشالىعىنىڭ وكىلەتتى گۋبەرناتورلارى دا ساناسقان. روماندا ءار قىرىنان جازىلعان وسى تاريحي ارەكەتتەرىنىڭ ءوزى بوپايدىڭ ون سەگىزىنشى عاسىرداعى قازاق تاريحىندا قانداي تۇلعا بولعانىن ءمالىم ەتسە كەرەك-ءتى.

 ءوسىپ كەلە جاتقان تالانتتار بار

– ءبىزدىڭ ادەبيەتىمىز – الەم ادەبيە­تىنىڭ ءبىر بۇتاعى. ەندەشە، قازىرگى ادە­بيە­تى­مىزدىڭ جاي-كۇيى قانداي؟ كەشەگى دامۋ جاعدايى ءالى جالعاسىپ كەلە مە؟

– ادەبيەت تاريحىن زەرتتەۋشىلەردىڭ ىرگەلى زەردەلەۋى ءبىزدىڭ ادەبيەتتىڭ باستا­ۋىن سوناۋ التىنشى-جەتىنشى عاسىرلاردان ىزدەيدى. ەجەلگى سىنا جازۋ داۋىرلەرىنە شە­گىنىس جاساساق، وندا ادەبيەتىمىزدىڭ باس­تاۋ كوزى تىم ارىدەن باستالاتىنى دا اقيقات. ءبىزدىڭ ادەبيەتتىڭ دە ۇلىلىعى سوندا. ءبىزدىڭ كونە جازۋىمىز بولعان. سول جازۋىمىز ارقىلى حالىقتىڭ مۇڭى، كۇرەسكەرلىك رۋحى، جاسامپاز ءومىرى جىرلانعان.

 ال كەڭەستىك كەزدەگى ادەبيەتتە دە ۇلكەن نارسەلەر جاسالدى. قانشا يدەولو­گيا­ن­ىڭ قىسپاعى بولسا دا، مايلين، جان­سۇگى­روۆ، ايماۋىتوۆ، جۇماباەۆ، اۋەزوۆ، مۇسىرەپوۆتەر ۇلتتىق ادەبيەت ءۇشىن كوپ قۇندىلىقتى دۇنيەگە اكەلدى. بەل­گى­لى دەڭگەيگە جەتۋ ءۇشىن اياعىنا تۇساۋ بول­عان ىستەر بولعان شىعار، بىراق قالاي بولعان­مەن دە ادەبيەت ءسوزىنىڭ جاسامپاز الەمىنىڭ تۇعىرىن سولار جاساپ كەتتى. ال قازىرگى ادەبيەتپەن ايىرماشىلىعى دەگەنگە جاۋاپ بەرسەم، تاۋەلسىزدىك العانعا دەيىن دە، كەيىن دە جازىلماي قالعان شىندىق، تاريحي كوركەم دۇنيەلەر ادەبيەت الەمىنە كەلدى. ساكەن ءجۇنىس «اقان سەرىنىڭ» ەكى كىتابىن جازدى. «جاپانداعى جالعىز ۇيىندە» يمپەريالىق ساياساتتىڭ قاتىگەزدىگىن ار­قاۋ ەتتى. ودان بەرگى كەزەڭدە قابدەش ءجۇمادى­لوۆتىڭ «دارابوزى»، «سوڭعى كوشى» سياقتى شىعارمالار ءومىر شىندىعىن پاش ەتتى. سوڭعى كەزدەگى ادەبيەتىمىز قا­زاق­تىڭ ءومىرىن، تاريحىن بەينەلەۋدە ەش ايانىپ قالعان جوق. جاڭا عاسىرداعى ادەبيە­تىمىزدە بۇرىنعى كەزگە ۇقسامايتىن جاقسى لەپ بار. ءوسىپ كەلە جاتقان تالانتتار بار.

– «تىلسىم» اتتى پوۆەسىڭىز ەكى جاستىڭ ءبىر-بىرىنە دەگەن ىستىق ماحابباتىن، كىرشىكسىز سەزىمىن بەينەلەيتىن شىعارما. سىزشە، ماحاببات قالامگەرلەر ءۇشىن ماڭگىلىك تاقىرىپ پا؟

– ماحاببات – ماڭگىلىك تاقىرىپ. ادام بار جەردە ماحاببات بار، ماحاببات بار جەردە ادام بار. الەمگە اتى شىق­قان جازۋشىلاردىڭ جازعاندارىن وقىپ وتىرساڭىز، ماحاببات تۋرالى جازباعانى كەمدە كەم. قالاي جازدى، قانداي تۇرعىدا جازدى، ول باسقا اڭگىمە. ال مەنىڭ «تىل­سىم» اتتى شىعارمامدا تەك ماحاب­بات تۋرالى جازىلماعان. بۇل تۋىندى كەشەگى توقسانىنشى جىلدارداعى قو­عام باس­تان كەشكەن كۇردەلى دە قيىن كەزەڭ­نىڭ تىرشىلىگىن بەينەلەيدى. مەنىڭ بۇل شىعارماداعى كەيىپكەرلەرىم – قاڭعىپ، جۇ­مىس­سىز جۇرگەن قىز بەن جىگىت. «قۇل بازارىندا» جالدانىپ جۇمىس ىستەيتىن جاس جىگىتتىڭ ءوزىنىڭ سۇيگەنىن جولىقتىرۋى، سوققىعا جىعىلىپ، قانسىراپ جاتقاندا الگى قىزدىڭ كەلۋى، شىعارما سولاردىڭ باس­تان كەشكەن وقيعالارى ارقىلى ءوربيدى. بۇل حيكايات شىنىندا سول قيىن كەزدەگى ەكى ادام­نىڭ ءومىردى جالعاستىرۋى، ماحابباتى، ەڭ سوڭىندا ناشاقورلاردىڭ قولىنان قازا تاپ­قان جىگىتتىڭ ءسابيىن كورە الماۋى سىن­دى وقيعالار سول كەزەڭدەگى ءومىردىڭ شىندىعى. جاس كەيىپكەرلەرىم ارقىلى سونى كورسەتكىم كەلدى. ولاردىڭ بويىندا ماحاببات تا، كۇيزەلىس تە، قۋانىش پەن جۇبانىش تا بار. بۇل شىعارماما جۇرتتىڭ پىكىرى جامان بولعان جوق. قالامگەر ءۇشىن جازعانى جۇرتقا ۇناۋى دا ءبىر عانيبەت. «الاباي-دودا» حيكاياتى بۇگىنگى زامانعى كەيبىر اشكوز وليگارحتاردىڭ ءومىرىن ءسوز ەتەدى. ەسسىز بايلىققا ماستانۋ، ماساتتانۋ، بيلىككە ۇمتىلۋ، ءبىر-ءبىرىن اياقتان شالۋ سىندى ارەكەتتەرى تىلگە تيەك بولادى. الگىلەر سويتە ءجۇرىپ، يت تالاستىراتىن ەرمەك تاپقان، ارينە، اقشامەن قۇمار وينايدى. مۇنداعى ويىم – يتتەردىڭ توبەلەسى مەن سونداي ادامداردىڭ قىرقىس-تارتىسىنا پاراللەل جاساۋ.

– وسى شىعارمادا اكەسىز قالعان ءسابيدىڭ تاعدىرى تۋرالى تولعاناسىز، بۇل جاعداي قازىرگى ءبىزدىڭ قوعامنىڭ باس­تى ماسەلەسى عوي، نەگە وسىنى وزەك ەتە وتىرىپ رومان جازباسقا؟

– مەنىڭ وڭتايىما كەلەتىن جانر اڭگىمە، حيكايات. سول ءۇشىن وسى جانردا ءجيى شىعارما جازدىم. وزىمە وسىلاي ىستەگەن ۇنامدى.

– بالالار تاقىرىبى دا سىزگە جات ەمەس سياقتى؟

– مەن ادەبيەتكە بالالار جازۋشىسى بولىپ كەلدىم. قازگۋ-ءدىڭ جۋرناليستيكاسىن بىتىرەردە مەنى فاريزا وڭعارسىنوۆا اپامىز «قازاقستان پيونەرىنە» جۇمىسقا شاقىردى. ول كەزدە «لەنينشىل جاس» جاس جازۋشىلار ءۇشىن ۇلكەن اۋديتوريا ەدى. سوندا مەن ءۇشىنشى كۋرستان باس­تاپ بۇرقىراتىپ جازا باستاعانمىن. سولار­دى فاريزا اپامىز وقىعان سياقتى. «قو­لىڭ­نان جازۋ كەلەدى» دەگەن ءسوزى ءالى ەسىم­نەن كەتپەيدى. ءسويتىپ بالالار ومىرىنەن شىعارما جازۋدى سول كەزدە باستادىم. سول جەردە التى جىل جۇمىس ىستەدىم. كەيىن اپامىز «پيونەر» جۋرنالىنا جۇمىسقا شاقىردى. انە سول كەزدە بالالارعا ارنالعان شىعارمالارىم دەندەپ جازىلا باستادى. مەنىڭ «بار بولعانى ون ءتورت جاس» دەيتىن حيكاياتىما «نازىك جاڭعىرىق»، «عاشىق بولۋ باقىت» دەگەن تاعى ەكى حيكايات قوسىلدى. بارىندە دە ءبىر كەيىپكەردىڭ ءومىرى بايان ەتىلگەن. ون ءتورت جاستان ون التى جاسقا، ودان مەكتەپ بىتىرگەندەگى ون جەتى جاس. سوسىن ونىڭ العاشقى ماحابباتى ويانادى. اكەسىن تىڭداماي، جوعارى وقۋعا بارماي، تاۋداعى جىلقىشى ناعاشى اتاسىنا كومەكشى بولادى. بۇل شىعارما بىلايشا ايتقاندا، ءبىر ادامنىڭ ەسەيۋ جولى. ماعان وسى شىعارمام قاتتى ۇنايدى. سول كەزدەگى قوعامدى ون ءتورت جاستاعى بالانىڭ كوزىمەن بەرە الدىم عوي دەپ ويلايمىن. وسى حيكايات بيىلعى «30 جىلدىققا – 30 كىتاپ» اكتسياسىنىڭ بالالار ادەبيەتى بويىنشا تاڭداۋلى ءبىر كىتابى دەپ جاريالاندى.

– شۆەد جازۋشىسى ماريا گريپەنىڭ «ەلۆيس كارلسون» پوۆەسىن، ۆ.شۋكشين، ا.گولوۆكو، ا.پاتسيۋس، تاعى باسقا جازۋشىلاردىڭ شىعارمالارىن اۋدا­رىپ­سىز، كوركەم اۋدارما ءسىزدى نەسى­مەن قىزىقتىردى؟ قازىرگى كوركەم اۋدار­مامىزدىڭ دەڭگەيى قانداي؟

– شىنىمدى ايتسام، كوركەم اۋدارما­دا قالامگەردىڭ قولتاڭباسىن تاپ باسىپ بەرۋ اسا قيىن. جەلدىرتىپ، ءسوزدى وڭدى-سولدى كوبەيتىپ اۋدارما جاساۋدى شى­عارماشىلىق ساناتىنا جاتقىزۋعا بول­مايدى. كلاسسيكتەردى اۋدارۋدا ساق بولۋ قاجەت. اعا بۋىن قالامگەرلەردىڭ ارا­سىنان نياز سىزدىقوۆ، جۇماعالي ىسماعۇلوۆ، سولاردىڭ مەكتەبىنەن وتكەن كەڭەس يۋسۋ­پوۆ­تىڭ قالامىنان شىققان الەمدىك ادەبيەتتىڭ جاۋھار دۇنيەلەرىندەي ءمىنسىز شىعارمالاردىڭ قاتارى قازىر­گى تاڭدا كوپ ەمەس. ال وزىمە كەلسەم، تالاي باسپا ۇسىنىس جاسادى، بىراق كلاس­سيكتەردى اۋدارۋعا باتىلىم بارمادى. جالپى، اۋدارما كىتاپتاردى كوپ وقىعىم كەلمەيدى، قانشا ايتقانمەن، اۋدارمانىڭ تۇپنۇسقاداعى ويدى جەتكىزۋى قيىنداۋ.

– جاستاردىڭ شىعارمالارىن وقىپ تۇراسىز با؟ قايسى جاس جازۋشىدان ءۇمىت كۇتەسىز؟

– كىتاپ تارالىمى ازايىپ، قولعا تۇسە بەرمەيتىندىكتەن ولاردى وقۋ مۇمكىندىگىم شەكتەۋلى بولىپ قالدى. ال ارا-كىدىك بولسا دا وقىعاندارىمنىڭ اراسىنان ءۇمىت كۇتەتىندەرى بار. تالانتتى جازۋشىلار ءوسىپ كەلەدى. ءسوزدىڭ قادىرىن بىلەتىندەر كوپ...

– ۇنەمى قايتالاپ وقيتىن جازۋ­شىلا­­رىڭىز بار ما؟

– ارينە، بار. عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ اسىرەسە اڭگىمەلەرىن ۇنەمى قايتالاپ وقىپ وتىرامىن. «اباي جولىن» قانشا رەت وقىعانىمدى ۇمىتىپ تا قالدىم. ال ورىس جازۋشىلارىنان دوستوەۆسكيدىڭ شىعارمالارىن وقيمىن. فلوبەر – سۇيىكتى جازۋشىم. تولستويدىڭ اڭگىمەلەرىن وقي­مىن، اسىرەسە وسى ۇلى شالدىڭ كۇندەلىگىن كوپ وقىدىم. ورىس، شەتەل ادەبيەتىنىڭ كلاسسيكاسىن وقۋدى شىن مانىندە ستۋدەنت كەزىمنەن باستادىم. ەڭ الدىمەن ويدى توقىراتپاۋ ءۇشىن دە كەمەڭگەرلەردىڭ جازعان-سىزعانىن وقىپ وتىرۋ وتە پايدالى دەر ەدىم.

ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ادەبيەت – ۇلت بەينەسىنىڭ كوركەم دە اينىماس قۇبىل­ناماسى! وعان ادال، شىنايى شىعارماشى­لىقپەن قىزمەت ەتۋ – قاي قالامگەردىڭ بولسىن ۇلى پارىزى! ارىدەن، بەرىدەن قوزعاعان بۇگىنگى اڭگىمەلەسۋىمىزدىڭ ءتۇيىنىن وسىعان تىرەسەك قايتەدى!..

– مازمۇندى سۇحباتىڭىزعا كوپ راق­مەت!

 اڭگىمەلەسكەن

دۇيسەنالى الىماقىن،

«Egemen Qazaqstan»