جاڭا جاعدايداعى جاھاندىق قاتەرلەر

پاندەميا تسيفرلى ترانسفورماتسياعا جول اشتى

امەريكالىق عالىمنىڭ اي­تۋىن­شا، قازىر الەمدىك ەكونو­مي­كاداعى نەگىزگى پروتسەستەر ازيا قۇرلىعىنا ويىسىپ وتىر. راس، پاندەميا سارى قۇرلىقتان تا­راعانىمەن سوڭعى ەكى جىلدا وڭىردە باسىم سالالار بويىن­شا يندۋستريالىق ءدۇمپۋ باي­قالادى. دەمەك الداعى ۋاقىتتا دۇ­نيە­جۇزىلىك ەكونوميكانىڭ ارحي­تەكتۋراسىن قايتا قۇرىلىمداۋ پروتسەسى كۇتىپ تۇرعانىن اڭعارۋعا بولادى دەيدى ەكونوميست.

«بۇل وزگەرىستىڭ بارلىعى كوز الدى­مىزدا ورىندالىپ جا­تىر. اتاپ ايتقاندا، قازىر ەكونومي­كانىڭ باسىم باعىتتارى مەن قوعامدا تسيفرلى ۇدەرىستەردىڭ قارقىن العانىن بايقاپ وتىرمىز. پاندەميا وسى وزگەرىستەردىڭ ادام ومىرىنە جىلدام ەنگىزىلۋىنە اسەر ەتتى. ايتالىق، گيبريدتى جانە قاشىقتان جۇمىس ىستەۋ تۇرلەرى، تسيفرلى تەحنولوگيانى قامتيتىن الۋان ءتۇرلى قىزمەتتەر، ەلەكتروندى كوممەرتسيا، تەلەكونفەرەنتسيالار، سونداي-اق دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىنداعى جانە باسقا دا كوپتەگەن سالاداعى قىزمەتتەر ونلاين فورماتتا ۇسىنىلىپ، بۇل قالىپتى قۇبىلىسقا اينالدى. ونىڭ ارتىقشىلىعى سول، پاندەميا داۋىرىندە بۇل جاڭا مۇمكىندىكتەرگە جول اشىپ وتىر»، دەدى م.سپەنس. حالىقارالىق ساراپ­شىنىڭ پىكى­رىنە سۇيەنسەك، اسى­رەسە بۇگىنگى تەحنولوگيالىق ۇر­دىس­تەر دامىعان زاماندا دەنساۋ­لىق ساقتاۋ جۇيەسى مەن بيومەديتسينا قىزمەتتەرى باعىتىندا­عى ساپانىڭ ارتۋى ۇل­كەن جاڭا­لىق. تۇتاستاي العاندا، تىڭ تەح­نولوگيالار ادامزاتقا قو­ل­­عابىس ەتىپ، وركەنيەتتى قوعام قۇ­رۋ­­­داعى باستامالارعا سەرپىن بە­رەدى.

زياندى قالدىق ازايماي تۇر

الايدا كۇن تارتىبىندە تۇرعان تاعى ءبىر ماڭىزدى ماسەلە بار. ­بۇل جاھاندىق كليماتتىڭ وزگە­رۋى. ەگەر دە الەم ەلدەرى ءداستۇرلى قۋات كوزدەرىنەن ءبىرجولاتا باس تار­­تىپ، ەكولوگيالىق تازا ەنەرگە­تي­كاعا باسىمدىق بەرمەسە، تاياۋ بو­لاشاقتا ورنىقتى دامۋ كور­سەت­كىشتەرىنە قول جەتكىزۋ قيىن­داي تۇسەدى دەگەن ويىن جەتكىزدى نوبەل سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى.

«دامۋشى ەلدەرگە بارعان ساپارلارىمدا ولاردىڭ ەنەرگيا قۇراۋشى جۇيەلەرى كو­مىر وتى­نى سەكىلدى پايدالى قاز­بالارعا تاۋەلدى ەكەنىن بايقا­دىم. البەتتە، مۇنىڭ بارلىعى اتموسفەراعا تارايتىن كومىر­تەگىنىڭ جوعارىلاۋىنا اسەر ەتەدى. وسىدان 10 جىل بۇرىن كۇن ەنەرگەتي­كاسى نەگىزگى قۋات كو­زى رە­تىندە قا­راس­تىرىلماعانى بەل­گىلى. سەبەبى بالاما ەنەرگيا كوز­­دەرىن پايدالانۋدىڭ ۇلەسى از بو­لاتىن. بىراق تا بۇل نارىقتى 2010 جىلدان باستاپ 2020 جىلعا دەيىنگى ارالىعىن تالدايتىن بول­­­ساق، بالاما ەنەرگيا كوزدەرىن ين­ۆەستيتسيالاۋداعى قۇرىلىمدىق وزگەرىستەردى بايقايمىز. وسىعان قاراماستان بۇل باعىتتا ءالى دە كوپ جۇمىس ىستەۋ كەرەك. نەگە دە­سەڭىز، جىل ساناپ اتموسفەراعا تا­رايتىن زياندى قالدىقتىڭ كو­لەمى ۇلعايىپ بارادى. ماسەلەن، 2018 جىلدىڭ وزىندە اۋاعا 35 ملرد تونناعا دەيىن كومىرتەگى تا­راعان. وكىنىشكە قاراي، بۇل كور­سەتكىش تومەندەمەي تۇر»، دەدى امەريكالىق ەكونوميست.

شىنايى مالىمەتتەر بەرىلۋگە ءتيىس

عالىم ايتقانداي، الەم ەلدەرى قورشاعان ورتانىڭ لاستانۋىنا بايلانىستى شىنايى دەرەكتەرمەن ءبولىسۋى ءتيىس. جاھاندىق كليمات ماسەلەسىن اۋىزدىقتاماي ەكونوميكالىق ورلەۋ تۋرالى ايتۋ­دىڭ ءوزى ارتىق دەيدى ساراپشى.

«پاندەميا اۋاداعى زياندى زات­تاردىڭ مولشەرىن ءسال دە بول­سا تەجەيدى دەپ بولجانعان ەدى. الايدا ودان ماردىمدى نا­تي­جە بولعان جوق. سول سەبەپتى قىس­قا ۋاقىتتا دۇرىس جولعا تۇرۋ قيىن­عا سوعادى دەپ ويلايمىن. ەگەر دە پوستپاندەميالىق كەزەڭدە جا­ھاندىق ەكونوميكانىڭ ۇلەسى 3%-عا ارتسا، وندا جاعدايدى رەتتەۋگە مۇمكىندىك بار. ارينە، ەكونوميكاسى دامىعان ەلدەردىڭ بۇل كورسەتكىشكە جەتۋى ەكىتالاي. دەسە دە ورتالىق ازيا ەلدەرى مەن قى­تايدىڭ بۇل مەجەگە جەتۋگە قاۋ­قارى جەتكىلىكتى دەپ ويلايمىن. ءتىپتى ءوسىم 8%-عا ۇلعايۋى دا عا­جاپ ەمەس. ياعني ماقسات 2040 جىل­عا قاراي كومىرتەكتىڭ كولەمىن ­14 گي­گا­تونناعا نەمەسە ميلليارد­قا ازاي­تۋ بولسا، وندا دۇرىس ەسەپ جاساي ءبىلۋ قاجەت. سوندا عانا CO2-ءنىڭ جاھاندىق ەكونوميكاداعى ۇلە­سىن بايقايمىز. وسى ارقىلى زيان­دى قالدىقتىڭ كولەمىن جىلىنا 7%-عا ازايتۋعا جول اشىلادى. بۇل وتە ۇلكەن كورسەتكىش. سون­دىقتان اتالعان ماسەلەگە كەلگەندە ادىلەتتى بولىپ، جاعدايعا وبەكتيۆتى تۇردە قاراعان ءجون»، دەدى م.سپەنس.

ايماقتاعى ازىق-ت ۇلىك قاۋىپسىزدىگىنىڭ كەپىلى

شەتەلدىك عالىمنىڭ ءسوزىن وتان­دىق ساراپشىلار دا قۋاتتاپ وتىر. ماسەلەن، ساكەن سەيفۋللين اتىنداعى قازاق اگروتەحنيكا­لىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ باسقارما تور­اعاسى قايرات ايتۋعانوۆتىڭ ايتۋىنشا، ادامزات كليماتتىڭ وزگەرۋىن تولىعىمەن توقتاتا المايدى. الايدا حالىقارالىق قاۋىمداستىقتىڭ اۋىر ەكولوگيا­لىق اپاتتاردىڭ الدىن الۋ ءۇشىن تەمپەراتۋرانىڭ ءوسۋىن تەجەۋگە مۇمكىندىگى بار دەپ سانايدى.

«جاھاندىق كليماتتىڭ قۇ­بى­­­لۋىنىڭ سەبەبى – اتموسفە­را­داعى كومىرقىشقىل گازى (سو2) كونتسەنتراتسياسىنىڭ جوعارى­لاۋىندا جاتىر. جەردىڭ ورتاشا جىلدىق تەمپەراتۋراسىنىڭ جو­عارىلاۋى 0،75 گرادۋستى قۇراسا، كەيبىر وڭىرلەردە ونىڭ كورسەتكىشى الدەقايدا جوعارى. سوندىقتان كەيبىر ەلدەر قاتتى ىستىقتان، تاعى باسقالارى قاتال قىسقى مەزگىلدەن زارداپ شەگىپ، بۇل ازىق-ت ۇلىك قاۋىپسىزدىگىن قامتۋعا شىنايى قاۋىپ توندىرۋدە. بولجامدارعا سايكەس، الەمدە تەمپەراتۋرانىڭ 1°س-قا كوتەرىلۋى بيداي، كۇرىش جانە جۇگەرى ونىمدىلىگىنىڭ 10%-عا قۇلدىراۋىنا اكەلەدى.

قازاقستان اۋماعىنىڭ 75%-ى ەكولوگيالىق تۇراقسىزدىق تاۋە­­كەل­دەرىمەن بەتپە-بەت كەلۋى مۇم­­كىن. بۇل ورتالىق ازياداعى ازىق-ت ۇلىك قاۋىپ­سىزدىگىنە جاۋاپتى ەلى­مىز ءۇشىن ايتار­لىقتاي پروب­لەما­لار تۋدىرۋى دا عاجاپ ەمەس»، دەدى ق.ايتۋعانوۆ.

ورماندى مولايتۋدىڭ ماڭىزى زور

قازاقستان پارنيكتى گاز­دىڭ كولەمىن ازايتۋ مەن كومىرتەك­تىڭ بەيتاراپتىلىعىنا جەتۋگە بايلانىستى مىندەتتەمەلەردى قا­­بىلداعاندىقتان وسى باعىتتا اگرو­­تەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەت بىر­قاتار جۇمىستى قولعا الىپتى.

«بىرىنشىدەن، ەلىمىزدىڭ اۋما­عىندا ورماندى جەرلەردى ۇل­عاي­تۋعا كوڭىل بولگەنىمىز ابزال. مۇنى اعاش جانە بۇتا تۇ­قىم­دارىن جەرسىندىرىپ، جەدەل ءوسىرىپ جانە دامىتاتىن ءتيىمدى تەحنولوگيالاردىڭ كومەگىمەن، سونداي-اق تابيعي جانە انترو­پو­گەندىك قاۋىپتەردىڭ تۋىنداۋ تاۋەكەلىن باقىلاۋ مەن باعا­لاۋدىڭ زاماناۋي ادىستەرى ارقىلى ورمانداردىڭ توزۋىن ازايتىپ، ورتتەن قورعاۋعا بولادى.

قازاقستاندا ورمان بۇكىل اۋماق­تىڭ 4،6%-ىن نەمەسە 12،9 ملن گەكتار جەردى الىپ جاتىر. ور­مان جامىلعىسىنىڭ 0،4%-عا ۇل­عايۋى قوسىمشا 2،9 ملن تونناعا دەيىن كو­مىرتەكتىڭ تومەندەۋىنە سەپ­تىگىن تيگىزەدى. بۇل جۇمىس پرە­زيدەنتتىڭ 5 جىل ىشىندە ەلى­مىزدە 2 ملرد-قا دەيىن اعاش وتىرعىزۋعا بايلانىستى تاپسىرماسى اياسىندا جۇزەگە اسۋدا.

ەكىنشىدەن، توپىراق قۇنار­لى­لىعىن ساقتاپ، ارتتىراتىن جانە جاڭا ورگانيكالىق تىڭايتقىش­تار الۋعا قاتىستى، سول سەكىلدى اۋىل­شارۋاشىلىق ونىمدەرىن ون­دىرۋدە كومىرتەكتىڭ ەڭ تومەنگى شى­عارىندىسىن قامتيتىن ءىس-شارالار كەشەنىن پىسىقتاۋ (كاربون فەرمالارىن ۇيىمداستىرۋ مودەلى) بويىنشا زەرتتەۋلەر جۇرگىزىلۋدە.

ۇشىنشىدەن، سەلەكتسيالىق پرو­تسەستە بيوتەحنولوگيانىڭ زا­ما­­ناۋي ادىستەرىن قولدانىپ، بيو­­تي­كالىق جانە ابيوتيكالىق سترەسس فاكتورلارعا ءتوزىمدى جا­ڭا سۇرىپ­تاردى الۋ ارقىلى اۋىل­شارۋاشىلىق داقىلدارىنىڭ ونىم­دىلىگىن ارتتىرۋ قاجەت»، دەدى ۋنيۆەرسيتەت باسشىسى.

بۇعان قوسا وقۋ ورنىنىڭ باستاماسىمەن گەواقپاراتتىق جۇيەلەر مەن جەردى قاشىقتان زوندتاۋ تەح­نولوگيالارىن قولدانۋ ارقى­لى اۋىل شارۋاشىلىعى وسىمدىك­تە­رىنىڭ جاي-كۇيىنە جانە دامۋىنا اۋقىمدى مونيتورينگ جۇر­­گىزىلىپ جاتىر. ودان بولەك، تابيعي-كليماتتىق جاعدايلاردىڭ وزگەرۋىن ەسكەرىپ، كەشەندى مودەل­دەۋدىڭ جانە ونىمدىلىكتى بول­جاۋ­­دىڭ جاڭا تاسىلدەرى ىسكە اسىرىلۋدا.