كليماتتىڭ وزگەرۋى مەن پاندەميانىڭ قۇبىلمالىلىعى – وتپەلى كەزەڭدەگى الەمدىك ەكونوميكانىڭ الدىندا تۇرعان نەگىزگى تاۋەكەلدەردىڭ ءبىرى. بۇل ورايدا جاپپاي ۆاكتسينالاۋ جانە تسيفرلى ترانسفورماتسيا جاڭا جاعدايداعى جاھاندىق ەكونوميكانىڭ قوزعاۋشى كۇشىنە اينالۋى ءتيىس. مۇنداي پىكىردى ەكونوميكادان نوبەل سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى مايكل سپەنس ايتتى.

پاندەميا تسيفرلى ترانسفورماتسياعا جول اشتى
امەريكالىق عالىمنىڭ ايتۋىنشا، قازىر الەمدىك ەكونوميكاداعى نەگىزگى پروتسەستەر ازيا قۇرلىعىنا ويىسىپ وتىر. راس، پاندەميا سارى قۇرلىقتان تاراعانىمەن سوڭعى ەكى جىلدا وڭىردە باسىم سالالار بويىنشا يندۋستريالىق ءدۇمپۋ بايقالادى. دەمەك الداعى ۋاقىتتا دۇنيەجۇزىلىك ەكونوميكانىڭ ارحيتەكتۋراسىن قايتا قۇرىلىمداۋ پروتسەسى كۇتىپ تۇرعانىن اڭعارۋعا بولادى دەيدى ەكونوميست.
«بۇل وزگەرىستىڭ بارلىعى كوز الدىمىزدا ورىندالىپ جاتىر. اتاپ ايتقاندا، قازىر ەكونوميكانىڭ باسىم باعىتتارى مەن قوعامدا تسيفرلى ۇدەرىستەردىڭ قارقىن العانىن بايقاپ وتىرمىز. پاندەميا وسى وزگەرىستەردىڭ ادام ومىرىنە جىلدام ەنگىزىلۋىنە اسەر ەتتى. ايتالىق، گيبريدتى جانە قاشىقتان جۇمىس ىستەۋ تۇرلەرى، تسيفرلى تەحنولوگيانى قامتيتىن الۋان ءتۇرلى قىزمەتتەر، ەلەكتروندى كوممەرتسيا، تەلەكونفەرەنتسيالار، سونداي-اق دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىنداعى جانە باسقا دا كوپتەگەن سالاداعى قىزمەتتەر ونلاين فورماتتا ۇسىنىلىپ، بۇل قالىپتى قۇبىلىسقا اينالدى. ونىڭ ارتىقشىلىعى سول، پاندەميا داۋىرىندە بۇل جاڭا مۇمكىندىكتەرگە جول اشىپ وتىر»، دەدى م.سپەنس. حالىقارالىق ساراپشىنىڭ پىكىرىنە سۇيەنسەك، اسىرەسە بۇگىنگى تەحنولوگيالىق ۇردىستەر دامىعان زاماندا دەنساۋلىق ساقتاۋ جۇيەسى مەن بيومەديتسينا قىزمەتتەرى باعىتىنداعى ساپانىڭ ارتۋى ۇلكەن جاڭالىق. تۇتاستاي العاندا، تىڭ تەحنولوگيالار ادامزاتقا قولعابىس ەتىپ، وركەنيەتتى قوعام قۇرۋداعى باستامالارعا سەرپىن بەرەدى.
زياندى قالدىق ازايماي تۇر
الايدا كۇن تارتىبىندە تۇرعان تاعى ءبىر ماڭىزدى ماسەلە بار. بۇل جاھاندىق كليماتتىڭ وزگەرۋى. ەگەر دە الەم ەلدەرى ءداستۇرلى قۋات كوزدەرىنەن ءبىرجولاتا باس تارتىپ، ەكولوگيالىق تازا ەنەرگەتيكاعا باسىمدىق بەرمەسە، تاياۋ بولاشاقتا ورنىقتى دامۋ كورسەتكىشتەرىنە قول جەتكىزۋ قيىنداي تۇسەدى دەگەن ويىن جەتكىزدى نوبەل سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى.
«دامۋشى ەلدەرگە بارعان ساپارلارىمدا ولاردىڭ ەنەرگيا قۇراۋشى جۇيەلەرى كومىر وتىنى سەكىلدى پايدالى قازبالارعا تاۋەلدى ەكەنىن بايقادىم. البەتتە، مۇنىڭ بارلىعى اتموسفەراعا تارايتىن كومىرتەگىنىڭ جوعارىلاۋىنا اسەر ەتەدى. وسىدان 10 جىل بۇرىن كۇن ەنەرگەتيكاسى نەگىزگى قۋات كوزى رەتىندە قاراستىرىلماعانى بەلگىلى. سەبەبى بالاما ەنەرگيا كوزدەرىن پايدالانۋدىڭ ۇلەسى از بولاتىن. بىراق تا بۇل نارىقتى 2010 جىلدان باستاپ 2020 جىلعا دەيىنگى ارالىعىن تالدايتىن بولساق، بالاما ەنەرگيا كوزدەرىن ينۆەستيتسيالاۋداعى قۇرىلىمدىق وزگەرىستەردى بايقايمىز. وسىعان قاراماستان بۇل باعىتتا ءالى دە كوپ جۇمىس ىستەۋ كەرەك. نەگە دەسەڭىز، جىل ساناپ اتموسفەراعا تارايتىن زياندى قالدىقتىڭ كولەمى ۇلعايىپ بارادى. ماسەلەن، 2018 جىلدىڭ وزىندە اۋاعا 35 ملرد تونناعا دەيىن كومىرتەگى تاراعان. وكىنىشكە قاراي، بۇل كورسەتكىش تومەندەمەي تۇر»، دەدى امەريكالىق ەكونوميست.
شىنايى مالىمەتتەر بەرىلۋگە ءتيىس
عالىم ايتقانداي، الەم ەلدەرى قورشاعان ورتانىڭ لاستانۋىنا بايلانىستى شىنايى دەرەكتەرمەن ءبولىسۋى ءتيىس. جاھاندىق كليمات ماسەلەسىن اۋىزدىقتاماي ەكونوميكالىق ورلەۋ تۋرالى ايتۋدىڭ ءوزى ارتىق دەيدى ساراپشى.
«پاندەميا اۋاداعى زياندى زاتتاردىڭ مولشەرىن ءسال دە بولسا تەجەيدى دەپ بولجانعان ەدى. الايدا ودان ماردىمدى ناتيجە بولعان جوق. سول سەبەپتى قىسقا ۋاقىتتا دۇرىس جولعا تۇرۋ قيىنعا سوعادى دەپ ويلايمىن. ەگەر دە پوستپاندەميالىق كەزەڭدە جاھاندىق ەكونوميكانىڭ ۇلەسى 3%-عا ارتسا، وندا جاعدايدى رەتتەۋگە مۇمكىندىك بار. ارينە، ەكونوميكاسى دامىعان ەلدەردىڭ بۇل كورسەتكىشكە جەتۋى ەكىتالاي. دەسە دە ورتالىق ازيا ەلدەرى مەن قىتايدىڭ بۇل مەجەگە جەتۋگە قاۋقارى جەتكىلىكتى دەپ ويلايمىن. ءتىپتى ءوسىم 8%-عا ۇلعايۋى دا عاجاپ ەمەس. ياعني ماقسات 2040 جىلعا قاراي كومىرتەكتىڭ كولەمىن 14 گيگاتونناعا نەمەسە ميللياردقا ازايتۋ بولسا، وندا دۇرىس ەسەپ جاساي ءبىلۋ قاجەت. سوندا عانا CO2-ءنىڭ جاھاندىق ەكونوميكاداعى ۇلەسىن بايقايمىز. وسى ارقىلى زياندى قالدىقتىڭ كولەمىن جىلىنا 7%-عا ازايتۋعا جول اشىلادى. بۇل وتە ۇلكەن كورسەتكىش. سوندىقتان اتالعان ماسەلەگە كەلگەندە ادىلەتتى بولىپ، جاعدايعا وبەكتيۆتى تۇردە قاراعان ءجون»، دەدى م.سپەنس.
ايماقتاعى ازىق-ت ۇلىك قاۋىپسىزدىگىنىڭ كەپىلى
شەتەلدىك عالىمنىڭ ءسوزىن وتاندىق ساراپشىلار دا قۋاتتاپ وتىر. ماسەلەن، ساكەن سەيفۋللين اتىنداعى قازاق اگروتەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ باسقارما توراعاسى قايرات ايتۋعانوۆتىڭ ايتۋىنشا، ادامزات كليماتتىڭ وزگەرۋىن تولىعىمەن توقتاتا المايدى. الايدا حالىقارالىق قاۋىمداستىقتىڭ اۋىر ەكولوگيالىق اپاتتاردىڭ الدىن الۋ ءۇشىن تەمپەراتۋرانىڭ ءوسۋىن تەجەۋگە مۇمكىندىگى بار دەپ سانايدى.
«جاھاندىق كليماتتىڭ قۇبىلۋىنىڭ سەبەبى – اتموسفەراداعى كومىرقىشقىل گازى (سو2) كونتسەنتراتسياسىنىڭ جوعارىلاۋىندا جاتىر. جەردىڭ ورتاشا جىلدىق تەمپەراتۋراسىنىڭ جوعارىلاۋى 0،75 گرادۋستى قۇراسا، كەيبىر وڭىرلەردە ونىڭ كورسەتكىشى الدەقايدا جوعارى. سوندىقتان كەيبىر ەلدەر قاتتى ىستىقتان، تاعى باسقالارى قاتال قىسقى مەزگىلدەن زارداپ شەگىپ، بۇل ازىق-ت ۇلىك قاۋىپسىزدىگىن قامتۋعا شىنايى قاۋىپ توندىرۋدە. بولجامدارعا سايكەس، الەمدە تەمپەراتۋرانىڭ 1°س-قا كوتەرىلۋى بيداي، كۇرىش جانە جۇگەرى ونىمدىلىگىنىڭ 10%-عا قۇلدىراۋىنا اكەلەدى.
قازاقستان اۋماعىنىڭ 75%-ى ەكولوگيالىق تۇراقسىزدىق تاۋەكەلدەرىمەن بەتپە-بەت كەلۋى مۇمكىن. بۇل ورتالىق ازياداعى ازىق-ت ۇلىك قاۋىپسىزدىگىنە جاۋاپتى ەلىمىز ءۇشىن ايتارلىقتاي پروبلەمالار تۋدىرۋى دا عاجاپ ەمەس»، دەدى ق.ايتۋعانوۆ.
ورماندى مولايتۋدىڭ ماڭىزى زور
قازاقستان پارنيكتى گازدىڭ كولەمىن ازايتۋ مەن كومىرتەكتىڭ بەيتاراپتىلىعىنا جەتۋگە بايلانىستى مىندەتتەمەلەردى قابىلداعاندىقتان وسى باعىتتا اگروتەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەت بىرقاتار جۇمىستى قولعا الىپتى.
«بىرىنشىدەن، ەلىمىزدىڭ اۋماعىندا ورماندى جەرلەردى ۇلعايتۋعا كوڭىل بولگەنىمىز ابزال. مۇنى اعاش جانە بۇتا تۇقىمدارىن جەرسىندىرىپ، جەدەل ءوسىرىپ جانە دامىتاتىن ءتيىمدى تەحنولوگيالاردىڭ كومەگىمەن، سونداي-اق تابيعي جانە انتروپوگەندىك قاۋىپتەردىڭ تۋىنداۋ تاۋەكەلىن باقىلاۋ مەن باعالاۋدىڭ زاماناۋي ادىستەرى ارقىلى ورمانداردىڭ توزۋىن ازايتىپ، ورتتەن قورعاۋعا بولادى.
قازاقستاندا ورمان بۇكىل اۋماقتىڭ 4،6%-ىن نەمەسە 12،9 ملن گەكتار جەردى الىپ جاتىر. ورمان جامىلعىسىنىڭ 0،4%-عا ۇلعايۋى قوسىمشا 2،9 ملن تونناعا دەيىن كومىرتەكتىڭ تومەندەۋىنە سەپتىگىن تيگىزەدى. بۇل جۇمىس پرەزيدەنتتىڭ 5 جىل ىشىندە ەلىمىزدە 2 ملرد-قا دەيىن اعاش وتىرعىزۋعا بايلانىستى تاپسىرماسى اياسىندا جۇزەگە اسۋدا.
ەكىنشىدەن، توپىراق قۇنارلىلىعىن ساقتاپ، ارتتىراتىن جانە جاڭا ورگانيكالىق تىڭايتقىشتار الۋعا قاتىستى، سول سەكىلدى اۋىلشارۋاشىلىق ونىمدەرىن وندىرۋدە كومىرتەكتىڭ ەڭ تومەنگى شىعارىندىسىن قامتيتىن ءىس-شارالار كەشەنىن پىسىقتاۋ (كاربون فەرمالارىن ۇيىمداستىرۋ مودەلى) بويىنشا زەرتتەۋلەر جۇرگىزىلۋدە.
ۇشىنشىدەن، سەلەكتسيالىق پروتسەستە بيوتەحنولوگيانىڭ زاماناۋي ادىستەرىن قولدانىپ، بيوتيكالىق جانە ابيوتيكالىق سترەسس فاكتورلارعا ءتوزىمدى جاڭا سۇرىپتاردى الۋ ارقىلى اۋىلشارۋاشىلىق داقىلدارىنىڭ ونىمدىلىگىن ارتتىرۋ قاجەت»، دەدى ۋنيۆەرسيتەت باسشىسى.
بۇعان قوسا وقۋ ورنىنىڭ باستاماسىمەن گەواقپاراتتىق جۇيەلەر مەن جەردى قاشىقتان زوندتاۋ تەحنولوگيالارىن قولدانۋ ارقىلى اۋىل شارۋاشىلىعى وسىمدىكتەرىنىڭ جاي-كۇيىنە جانە دامۋىنا اۋقىمدى مونيتورينگ جۇرگىزىلىپ جاتىر. ودان بولەك، تابيعي-كليماتتىق جاعدايلاردىڭ وزگەرۋىن ەسكەرىپ، كەشەندى مودەلدەۋدىڭ جانە ونىمدىلىكتى بولجاۋدىڭ جاڭا تاسىلدەرى ىسكە اسىرىلۋدا.
قارىمتا كەزدەسۋدە قاۋقار كورسەتە الار ما ەكەن؟
سپورت • كەشە
جۇرت كوڭىلىن اۋلاعان مەكتەپ جارمەڭكەسى
قوعام • كەشە
الەم • كەشە
ەلەكتروندى شىلىمعا شىرمالعاندار
قوعام • كەشە
الەم • كەشە
رۋحانيات • كەشە
تۇركيا-رەسەي: گاز ماسەلەسىندە كەلىسىمگە كەلدى
الەم • كەشە
قوعام • كەشە
رۋحانيات • كەشە
رۋحانيات • كەشە
رۋحانيات • كەشە
سپورت • كەشە
قوعام • كەشە
رۋحانيات • كەشە
قازاقستان • كەشە
قازاقستان • كەشە
«استانا وپەرا»: تاڭعالدىراتىن دۇكەندەر اشادى
ەلوردا • كەشە
تانىم • كەشە
بىرنەشە وڭىردە اۋا رايىنا بايلانىستى ەسكەرتۋ جاريالاندى
قازاقستان • كەشە
وسكەمەن تۇرعىنىنان ەسىرتكى تاركىلەندى
وقيعا • كەشە
ريناتا سۇلتانوۆا تۇركيادا تاعى ءبىر التىن يەلەندى
سپورت • كەشە
يزرايل ارمياسى گازانى اتقىلاپ جاتىر
الەم • كەشە
اقتاۋلىق بالا جاعالاۋداعى شۇڭقىرعا قۇلاپ كەتتى
وقيعا • كەشە
قازاقستاندىق كاسىپقوي بوكسشىلاردىڭ رەيتينگىسى جاڭاردى
كاسىپقوي بوكس • كەشە
جالعان قۇجاتپەن قوعامدىق كولىكتى باسقارعان جۇرگىزۋشى ۇستالدى
ايماقتار • كەشە
شىمكەنتتە 9 جاستاعى بالا توققا ءتۇسىپ قالدى
وقيعا • كەشە
كۋبانىڭ مۇناي ساقتاۋ قويماسىندا جويقىن جارىلىس بولدى
وقيعا • كەشە
ەلوردادا بەس اۆتوبۋستىڭ باعىتى وزگەردى
ەلوردا • كەشە
ىستىقكولدە جوعالىپ كەتكەن سپورتشى تابىلدى
وقيعا • كەشە
7 تامىزعا ارنالعان ۆاليۋتا باعامى
قارجى • كەشە
2652 ادام كوروناۆيرۋس ينفەكتسياسىنان جازىلىپ شىقتى
مەديتسينا • كەشە
كوروناۆيرۋس جۇقتىرعان 9 پاتسيەنتتىڭ جاعدايى ناشار
كوروناۆيرۋس • كەشە
پاۆلوداردا ساموكات تەپكەن بالانى كولىك قاعىپ كەتتى
وقيعا • كەشە
ورالدا ستاديوننان ادامنىڭ دەنەسى تابىلدى
وقيعا • كەشە
ۇقساس جاڭالىقتار