كومىرتەگىنەن ارىلۋدىڭ جولى قانداي؟

2060 جىلعا دەيىنگى دوكترينا ازىرلەندى

«دۇنيەجۇزى ونەركاسىپ پەن ەكونوميكانى ەكولوگيالىق تازار­تۋعا بەت بۇردى. قازىر بۇل – ان­شەيىن ءسوز ەمەس، سالىق، باج جانە تەحنيكالىق رەتتەۋ شارالارى سياقتى ناقتى شەشىمدەر. ءبىز ودان تىس قالا المايمىز. مۇنداي شەشىمدەر ەكسپورت، ينۆەستيتسيا جانە تەحنولوگيا ترانسفەرتى ارقىلى ەلىمىزگە تىكەلەي اسەر ەتەدى»، دەدى مەملەكەت باسشىسى. ەل پرەزيدەنتى بۇل باعىتتا بايىپپەن جۇمىس ىستەپ، اتالعان ماسەلەنى شەشۋدىڭ كەشەندى جولدارىن قاراستىرۋدى تاپسىردى.

قازاقستان كليمات جو­نىن­دەگى پاريج كەلىسىمىنە قوسىل­عان­دىق­تان، اتموسفەراداعى پار­نيك­تىك گازداردى ازايتۋعا بايلانىس­تى ماق­ساتتارعا قول جەتكىزۋ ءۇشىن بار­لىق مۇمكىندىكتى جۇمساۋعا مىندەتتەلدى. وسى رەتتە ءتيىستى ينفرا­­قۇرىلىمدى قۇرۋ مەن «جاسىل تەحنولوگيالار» نارىعىن دا­­مىتۋ قاجەتتىگى تۋىنداپ وتىر. بۇل ماقساتتا ەكولوگيا، گەو­­لوگيا جانە تابيعي رەسۋرستار مي­نيسترلىگىنىڭ باستاماسىمەن بىر­قاتار زاڭنامالىق قۇجات، ونىڭ ىشىندە جاڭا ەكولوگيالىق كودەكس پەن جاڭعىرمالى ەنەرگيا كوزدەرىن پايدالانۋدى قولداۋ سىندى زاڭدار قابىلدانىپ، ينس­تيتۋتتىق نەگىز قالاندى.

«كليماتتىڭ وزگەرۋىنە بەيىمدەلۋ جونىندەگى جاڭا تاراۋدى قوسا العاندا، پارنيكتىك گازدى ازايتۋدى رەتتەۋ سالا­سىنداعى زاڭناما جەتىلدىرىلدى. بۇگىندە كومىرتەگى بەيتاراپتىعىنا قول جەتكىزۋدى كوزدەپ، پايدالى قازبالاردان باس تارتىپ جاتقان ەلدەردىڭ سانى جىل سايىن ارتىپ كەلەدى. مەملەكەت باسشىسى ەلىمىزدىڭ 2060 جىلعا قاراي كومىرتەگىنەن ارىلۋدى جوس­پارلاپ وتىرعانىن جۋىرداعى حالىققا ارناعان جولداۋىندا ايتقان بولاتىن. بۇل ورايدا گەرمانيا فەدەراتيۆتىك رەس­پۋبليكاسىنىڭ قولداۋىمەن 2060 جىلعا دەيىنگى كومىرتەگى بەيتاراپتىعىنا بايلانىستى دوكترينانى ازىرلەدىك. وسى تۇجىرىمداما قازاقستانداعى پارنيكتىك گازداردى ازايتۋ جونىندەگى، سونداي-اق بۇل باعىتتا قوسىمشا ينۆەستيتسيالار تارتۋ مەن تەحنولوگيالىق شەشىمدەردى ەنگىزۋگە بايلانىستى ۇزاقمەرزىمدى ال­عاش­قى قۇجات سانالادى»، دەدى جۋىردا وتكەن ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ العاشقى ەكولوگيالىق فورۋمىندا ەكولوگيا، گەولوگيا جانە تابيعي رەسۋرستار ءمينيسترى سەرىكقالي برەكەشەۆ.

الەۋمەتتىك ادىلدىك – نەگىزگى ۇستانىم

ۆەدومستۆو باسشىسى ەكونوميكانى كاربونسىزداندىرۋعا بايلانىستى تۋىندايتىن تاۋەكەلدەردى دە جوققا شىعارمادى. نەگە دەسەڭىز، تومەن كومىرسۋتەكتى ساياسات پايدالى قازبالاردان كەزەڭ-كەزەڭمەن باس تارتۋعا الىپ كەلەتىنىن ەسكەرسەك، ەلىمىز ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك قيىن­دىقتارعا تاپ بولۋى مۇمكىن.

«جاسىل ءوسىمدى» جوسپارلاۋ مەن وعان كوشۋ بارلىق ماسەلەنى، اتاپ ايتقاندا الەۋمەتتىك، گەندەرلىك، جۇمىسپەن قامتۋ جانە حالىققا ءبىلىم بەرۋدى، سونداي-اق جاڭا كاسىپتەر مەن داعدىلاردىڭ بولاشاقتاعى دامۋىن، ونىڭ ىشىندە مۇم­كىندىگى شەكتەۋلى ادامداردىڭ دا ماسە­لەسىن قامتۋى ءتيىس ەكەنىن تۇسىنەمىز. بۇل ورايدا جۇمىس ورىن­­دارىن ۇسىنىپ قانا قويماي، ءبىلىم الۋدىڭ اشىقتىعىن دامىتىپ، الەۋ­­مەتتىك قورعاۋ شارالارىن ازىرلەۋ ما­­ڭىزدى. دەمەك الەۋمەتتىك ادىلدىك – ەكونوميكانى كاربونسىزداندىرۋداعى نە­گىزگى ۇستانىمداردىڭ ءبىرى»، دەدى س.برە­كەشەۆ.

ەكولوگيا مينيسترلىگى بەرگەن مالىمەت­كە سۇيەنسەك، كومىرتەگىنەن ارىلۋ ساياساتىن ىسكە اسىرۋ زياندى قالدىقتى 95-98%-عا ازاي­تۋعا نەمەسە 2060 جىلعا دەيىن 9،335 ملرد توننا كومىرقىشقىل گازىنان قۇتىلۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. بۇل جۇمىستار شامامەن 666،5 ملرد دوللار كولەمىندە ينۆەستيتسيانى قاجەت ەتەدى. بازالىق ستسەناريگە سايكەس 2060 جىلعا قاراي ءىجو 50%-عا ۇلعايۋعا نەمەسە اقشالاي كولەمدە جالپى ءوسىمى 504 ملرد دوللاردى قۇراۋعا ءتيىس.

كومىرتەگىنەن بەيتاراپتىلىق ستسەنا­ريىن مودەلدەۋ ناتيجەلەرى ەنەرگيا تيىمدىلىگى، ەلەكترلەندىرۋ جانە بيووتىن مەن سۋتەككە كوشۋ، سونداي-اق جاڭعىرمالى ەنەرگيا كوزدەرىنە اۋقىمدى اۋىسۋ (جەك ۇلەسى 83%) ەسەبىنەن ەنەرگەتيكالىق سەكتوردا زياندى قالدىقتىڭ كولەمى 97%-عا قىسقاراتىنىن كورسەتىپ وتىر.

بۇدان بولەك، گاز بەن مۇناي ونىمدەرىن پايدالانۋدى تومەندەتۋ مەن كومىردەن تولىقتاي باس تارتۋ (2060 جىلعا قاراي ۇلەسى 0،03%) ەلەكتر ەنەرگەتيكاسىنداعى زياندى زاتتاردىڭ ايتارلىقتاي ازايۋىنا الىپ كەلەدى. قالدىقتاردىڭ قالعان ۇلەسى (3%) كومىرتەكتى تۇتىپ، ساقتاۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن تەحنولوگيالىق شەشىمدەر ارقىلى جويىلادى دەدى مينيسترلىك وكىلدەرى.

اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىندا پار­­نيكتىك گازداردىڭ كولەمى ورنىقتى ور­گانيكالىق اۋىل شارۋاشىلىعى جانە ور­مانداردى مولايتۋ باعدارلامالارىن ەنگىزۋ ەسەبىنەن باسەڭدەيدى دەپ بولجانۋدا. 2060 جىلعا قاراي قالدىقتار سەكتورىندا قوقىستى جيناۋ، سۇرىپتاۋ جانە قايتا وڭدەۋ جونىندەگى شارالار ەسەبىنەن زياندى زاتتاردىڭ مولشەرى 50%-عا قىسقارادى.

 دوكترينانى قۇپتاماي وتىر

الايدا اتالعان دوكترينانى سالالىق قاۋىمداستىقتار قۇپتاماي وتىر. ماسەلەن، تاۋ-كەن ءوندىرۋ جانە تاۋ-كەن مەتاللۋرگيا كاسىپورىندارى قاۋىمداستىعىنىڭ وكىلدەرى ايتقانداي، بۇل ستراتەگيا باسقا نەگىزگى قۇجاتتارمەن ۇيلەسپەيدى.

«ايتالىق، «مودەلدەۋدىڭ ساراپ­تامالىق ءتاسىلى، 2060 جىلعا دەيىنگى ستسەنا­ريلەر مەن دامۋ جولدارى» تاراۋىندا «1990 جىلعى دەڭگەيمەن سالىستىرعاندا قالدىقتاردى 25%-عا قىسقارتۋ جونىندەگى ۇلتتىق دەڭگەيدە ايقىندالاتىن سالىمداردىڭ شارتتى ماقساتى 2030 جىلعا قاراي ورىندالادى» دەپ كورسەتىلگەن. مىنە، 2021 جىل اياقتالۋعا جاقىن تۇر، ال اتالعان شارتتى ماقساتقا جەتۋگە مۇمكىندىك بەرەتىن نەگىزگى سالالار بويىنشا كوزدەلگەن مەجە ءالى انىقتالعان جوق. ونىڭ ىشىندە 2030 جىلعا قاراي جاڭعىرمالى ەنەرگيا كوزدەرىنىڭ 15%-دىق ۇلەسىنە قول جەتكىزۋگە قاتىستى امبيتسيالى جوسپاردىڭ ءوزى تومەندەتىلگەن. دەمەك بۇل قۇجاتتىڭ ءالى جەتكىلىكتى دەڭگەيدە پىسىق­تالماعانىن، سول سەكىلدى ءتيىستى كورسەت­كىشتەردىڭ ورىندالۋ مەرزىمدەرى تۇزەتۋدى قاجەت ەتەتىنىن اڭعارتادى»، دەدى تاۋ-كەن ءون­دىرۋ جانە تاۋ-كەن مەتاللۋرگيا كاسىپ­ورىن­دارى قاۋىمداستىعى اتقارۋشى دي­رەك­تورىنىڭ ورىنباسارى ماكسيم كانونوۆ.

دوكترينادا كومىرتەگىنەن ارىلۋ ءۇشىن جۇمسالاتىن ينۆەستيتسيالار تۋرالى ايتىلعانىمەن، كاسىپورىنداردىڭ وزىق تەحنولوگيالاردى ەنگىزۋ مەن وتىننىڭ باسقا تۇرلەرىنە اۋىسۋعا بايلانىستى باعىتتاردىڭ قالاي ۇيلەسەتىنىنە تالداۋ جاسالماعان. ونىڭ ۇستىنە وزىق قولجەتىمدى تەحنولوگيالاردى ەنگىزۋ مەن ەنەرگيانىڭ باسقا كوزدەرىنە كوشۋدى ەنەرگەتيكالىق تۇرعىدان عانا باعالاماي، سونداي-اق باسقا دا الەۋمەتتىك ماڭىزى بار ونەركاسىپ سالالارىنىڭ ماسەلەلەرىن دە ەسكەرگەن ءجون. مىسال رەتىندە مەتاللۋرگتەر قۇنى جوعارى ەلەكتر ەنەرگياسى مەتالل باعاسىنا، سول سەكىلدى حالىققا ارنالعان تاريفتەرگە اسەر ەتەتىنىن كەلتىردى. وسى ايتىلعاننىڭ بارلىعى ەسكەرىلىپ، ستراتەگيالىق قۇجاتتا كەڭ كولەمدى قامتىلۋعا ءتيىس دەپ ەسەپتەيدى تاۋ-كەن كومپانيالارى.

قۇجاتقا كومىرتەگى بەيتاراپتىعىنا كوشۋگە بايلانىستى تۋىندايتىن تاۋەكەل­دەردى دە قوسۋ تۋرالى ۇسىنىس ايتىلدى. ناقتى ايتقاندا، ەلەكتر ستانسالارىنىڭ تولاسسىز تاريفكە اۋىسۋ سالدارىنان ەلەكتر ەنەرگياسىن ءوندىرۋدىڭ جالپى كولە­مىندە جاڭعىرمالى ەنەرگيا كوزدەرىن 3%-عا دامىتۋ باعانىڭ 15%-عا ارتۋىنا الىپ كەلدى. بۇل رەتتە جەك-ءنىڭ ۇلەسى 15%-عا دەيىن ۇلعايعاندا ەلەكتر ەنەرگياسىنىڭ با­عاسى قانشاعا قىمباتتايدى دەگەن ساۋال تۋا­دى.

سونداي-اق وندىرىستىك ۇيىمدار كومىر گەنەراتسياسىنان ءبىرجولاتا باس تارتۋ كەن ورىندارىنىڭ، قالا قۇراۋشى كاسىپ­ورىنداردىڭ جانە ەلەكتر ستانسالا­رىنىڭ جابىلۋىنا اكەلىپ سوقتىرادى دەگەن ويدا. مىنە، وسىنداي ماڭىزدى ماسەلەلەر قالاي شەشىلەتىنى تۋرالى اتالعان دوكترينادا ەسكەرىلمەگەن دەگەن ۋاجدەرىن جەتكىزدى سالالىق قاۋىمداستىق وكىلدەرى.

بۇدان بولەك، ماماندار قازاقستاننىڭ بولاشاقتاعى تولەم بالانسىن دا نازاردان تىس قالدىرۋعا بولمايتىنىن ەسكەرتتى. ويتكەنى ەنگىزىلۋگە ءتيىس وزىق قولجەتىمدى تەحنولوگيالار مەن «جاسىل ەنەرگەتيكالىق تەحنولوگيالار» ەلىمىزدە شىعارىلمايدى. سايكەسىنشە ىشكى ءوندىرىس تومەندەپ، تەحنولوگيالار شەتەلدەن ساتىپ الىنا باستايدى. بۇل ەلىمىزدەگى تولەم بالانسى مەن ۆاليۋتا باعامىنىڭ وزگەرۋىنە اكەلىپ، تەحنولوگيالار بىرنەشە ەسە قىمباتقا تۇسەدى. سالا وكىلدەرى جوعارىدا ايتىلعان تاۋە­كەلدەردىڭ اتالعان قۇجاتتا نەلىكتەن ەسكە­رىل­مەي، ءاتۇستى ازىرلەنگەنىن تۇسىنبەي دال. سول سەبەپتى ونى جەتىلدىرۋدى تالاپ ەتىپ وتىر.

تۇتاستاي العاندا، تاۋ-كەن كومپانيالارى دوكترينانىڭ بىرقاتار تۇسىنا كۇمانمەن قاراۋدا. ال كەز كەلگەن كۇماندى ءىس – كومپانيالار ءۇشىن سالاعا ينۆەستيتسيا قۇيۋدى توقتاتۋدىڭ بەلگىسى.