«اتامەكەن» ەكسپەديتسياسى تاۋەلسىزدىككە ءتاۋ ەتۋمەن ءتامامدالدى

مازمۇندى جوبانىڭ الما­تىدا مارەگە جەتۋىنىڭ ءمانى ەرەك. سەبەبى ءدال وسى مەكەندە تاۋەل­سىزدىك تۋرالى دەك­لاراتسياعا العاش قول قويىلدى. مەم­لەكەت ومىرىندەگى ماڭىزى زور قۇندى قۇجات بۇگىندە الماتى مۋزەيىندە ساقتاۋلى تۇر. قۇرامىنا اتالعان قوس باسىلىمنىڭ قىزمەتكەرلەرى مەن وزگە دە باق-باسشىلارى، اتاپ ايتقاندا «انا ءتىلى»، «اق جەلكەن»، «ۇلان»، «ارگۋمەنتى ي فاكتى» باسىلىمدارى، «قا­زاق­ستان»، حابار»، «الماتى» تەلەار­نالارىنىڭ جۋرناليستەرى، عا­لىمدار مەن اكىمدىك وكىلدەرى ەنگەن ەكسپەديتسيا مۇشەلەرى، ەڭ ال­دىمەن، رەسپۋبليكا الاڭىنداعى تاۋەل­سىزدىك مونۋمەنتىنە گۇل شوق­­تارىن قويىپ، بوزداقتار رۋحىنا ءتاۋ ەتتى. وسى­ناۋ اتشاپ­تى­رىم الاڭدا ءبىر كەز­دەرى بوس­تان­دىق دەپ بۇلقىنعان قازاق جاس­­تارى­نىڭ ارمان-اڭسارى ارناسى­نان اسىپ، بابالار ءۇمىتىن جال­عاعان ەدى. ۇلت رۋحانياتىنىڭ ۇياسى­نا بالاناتىن شەجىرە شا­ھار­دىڭ ەسىمى ازاتتىق دەيتىن اسقار ۇعىم­مەن قاتار اتالۋى دا سون­دىق­تان.

تاۋەلسىزدىكتىڭ 5 جىلدىعىندا ورنا­تىل­عان ەڭسەلى مونۋمەنت التىن-ادام ءمۇسىنى ارقىلى تاريح پەن ۇلتتىق مادە­نيەتتىڭ مايەگىن اسقاقتاتىپ تۇر. ۇزىن­دىعى 28 مەترلىك ستەللادا جەر-انا، كوك-دانا جانە اتقا مىنگەن ەكى بالا­نىڭ مۇسىندەرى ورتاق كوم­پوزيتسياعا ۇلا­سىپ، قازاقى تانىمنان سىر اڭداتادى. ەسكەرت­كىش بۇيى­رىنە ەل تاريحىن باياندايتىن قۇن­دى مالى­مەتتەر بەدەرلەنسە، مونۋمەنت ماڭىن­داعى سۋ­بۇرقاقتار جاز ايلارىندا قالا­نىڭ تىنىس-تىرشىلىگىن تانىتاتىن دەمالىس ورنىنا اينالادى.

كەنەسارى كەڭەس قۇرعان كوكتوبە

الماتى تاريحي ەسكەرتكىش­تەرىمەن قاتار تۇمسا تابيعاتىمەن تانىمال. كۇن ساناپ اۋماعى ارتقان مەگاپوليس ەلى­مىز­دىڭ اۋە قاقپاسى ەكەنىن ەسكەرسەك، الما­تىعا كەلگەن جاننىڭ اڭسارى ەڭ الدىمەن شىڭ باسىنداعى شىم­بۇلاق پەن كوكتوبەگە، مۇزارت بيىكتەگى مەرۋەرت مەدەۋگە اۋا­تىنى انىق. الماتىنىڭ تۋريس­تىك الەۋەتىن تانىتاتىن بۇل ءۇش نىسان ايماقتىڭ پاسپورتى دەرسىز. اسىرەسە توقسان اقىن تولعاسا ءتىل جەتپەيتىن كوكتوبەنىڭ كوركەم كەيپى كور­گەن جاننىڭ كوڭىلىن باۋ­رايدى. بيىك توبە باسىنان اسەم شا­ھار­عا ماڭ­عازدانا قاراپ مۇڭ شاق­قان شا­يىر­لاردىڭ ارزۋ-ارمانى، عاشىق­تاردىڭ اپپاق تىلەگى، اي­نى­ماسقا سەرت بەرگەن ادال دوس­تار­دىڭ ال­عاۋ­سىز كوڭىلى جاتىر مۇندا...

ءبىز مىنگەن شاعىن اۆتوبۋس قالانىڭ دوستىق داڭعىلىمەن ورگە تارتىپ، ەكسپەديتسيا وكىل­دەرىن كوكتوبەگە الىپ باردى. ايتپاقشى، كوكتوبەگە قالا ىشى­نەن اسپالى ارقان جول ارقىلى دا جەتۋگە بولادى. الماتى اسپانىمەن قالىقتاتىپ 10-15 مينۋتتا زاڭعار توبەمەن قاۋىشتىراتىن جونەلتۋ ستانساسىنىڭ ۇزىن­دىعى 1727 مەتر. اسىرەسە قاس قاراي­عاندا قالا شامدارى جارق-جۇرق ەتىپ، بويىڭىزعا شابىت پەن قۋات سىيلايدى. قالانىڭ وڭ­تۇستىك-شىعىسىنا قاراي، ىلە الاتاۋى بوكتەرىندە ورىن تەپكەن توبە­نىڭ ابسوليۋت بيىكتىگى 1070 مەتر، سالىس­تىرمالى بيىكتىگى 370 مەتردى قۇ­راي­دى. ايماقتىڭ قاي نۇكتەسىنەن قارا­ساڭىز دا انىق كورىنەتىن كوكتوبە تەلەمۇناراسى – كەز كەلگەن جويقىن جەر سىلكىنىسى­نە توتەپ بەرە الاتىن الەم­­دەگى بىرە­گەي كوپقاباتتى مۇنارا. تە­لە­­­ۆيزيالىق مۇنارانىڭ ىشىن­دە جوعارى جىلدامدىقپەن جۇيت­كيتىن جەدەلساتى دا بار. مۇنارا ماڭىندا بۇدان بولەك شاعىن حايۋاناتتار باعى، ءتۇرلى اتتراكتسيوندار، تاماقتانۋ ورىندارى مەن الما باعى ورنالاسقان.

«الماتىنىڭ ماڭايى تۇنعان تاريح. سول تاريح كوپ ايتىل­ما­عاننان دا كومەسكى تارتىپ، ءتۇرلى ءدۇدامال پىكىرلەر بوي كورسەتىپ ءجۇر. ۇلى جىبەك جولى بو­يىن­دا ورنالاسقان جەتى كەنتتىڭ ءبىرى الماتى. زامانىندا بۇل ولكەدە بايسەيىت دەيتىن بي بولعان. بايسەيىتتىڭ توعىز ۇلى الماتىنى اقتار مەن قىزىلداردان قورعاعان. ۆەرنىي بەكىنىسىن سالعان. سول بايسەيىت كوكتوبە باسىنا شاتىر تىگىپ، كەنەسارىنى كۇتىپ العان دەگەن دە دەرەك بار. بۇل تۋرالى تاريحشى مامبەت قويگەلدى تەرەڭىرەك بىلەدى»، دەيدى «انا ءتىلى» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى، پۋبليتسيست قالي سارسەنباي.

ءبىزدى كوكتوبە تاريحىمەن تا­نىس­تىرعان مامان دا زامانىندا كوكتوبەدە جولبارىس حان كەڭەس قۇرعانىن ايتىپ قالدى. بۇل تاقى­رىپ جونىندە الداعى ۋاقىتتا جەكە ماقالا جازىلا جاتار.

كوكتوبە دەمالىس الاڭىن­داعى «قو­لى­نا كادەسىي ۇستاعان قىز» دەپ اتال­عان كومپوزيتسيالىق بەينەلەۋ ونەر تۋىن­دىسى كوزى­مىزگە وتتاي باسىلدى. كەيىن تانىپ بىلگەنىمىزدەي، بۇل قازاق سۋرەت ونەرىنىڭ ساردارى مولداح­مەت كەن­باەۆتىڭ قولتاڭباسىنان شىققان شىعار­ما ەكەن. ءبىر زامانداردا «قازاق­ستان» قو­ناقۇيىنىڭ الاڭىندا تۇر­عان تۋىندى كەزەكتى ءبىر جوندەۋ جۇ­مىستارىندا جو­يى­لىپ كەتە جازداپتى. قۇداي وڭداپ، مۇنى ۇلى سۋرەتكەر كەنباەۆتىڭ بالاسى كورىپ اكەسىنىڭ شى­عار­ما­سىن ساقتاپ قالسا كەرەك. كە­يىن­­نەن بەلگىلى كاسىپكەر ەركىن قاليەۆ ساتىپ الىپ، كوكتوبەگە تارتۋ ەتكەن.

 شىمبۇلاق پا، شىڭبۇلاق پا؟

«اتامەكەن» ەكسپەديتسيا­سى­نىڭ كەلەسى ات با­سىن تىرەگەن جەرى – «شىم­بۇ­لاق» تاۋ شاڭ­عىسى كۋرورتى. شىم­­بۇلاق – ىلە الا­تاۋى شات­قا­لىندا 2510 مەتر بيىك­­تىكتە ورنا­لاسقان. جاي­لى كليمات، توبە­دەن توگىلگەن كۇن شۋا­­عى، تۇراقتى قار جا­مىل­­عىسى تا­بي­­عات انانىڭ تاڭ­عا­جايىپ سىيى. قىس حابارى بىلى­نە باستاعاننان-اق ەل وڭىر­لەرىمەن قاتار الىس-جاقىن شەتەلدەردەن كەلگەن شاڭعىشىلار مۇندا اعىلادى. قىسقى سپورت تۇرلەرىنىڭ جانكۇيەرلەرى عانا ەمەس، تابيعات اياسىندا دەمالىپ، تاۋ جۇپارىن تامسانا جۇتقىسى كەل­گەندەردى دە وسى جەر­دەن كەز­دەستىرەسىز. تابيعات اياسىن­دا تى­نىستاۋعا تاپتىرماس ورىن كەلۋ­­­شىلەرىن ۇلكەن شاڭعى تراسساسىمەن ءتانتى ەتەدى. ءبىر عاجا­بى، شىمبۇلاقتاعى قالىڭ قار قاباتى جەلتوقساننان ءساۋىر ايىنا دەيىن ەرىمەي ساقتالادى.

تاريحشى اسقار سەلەۋباي مۇز قۇرسان­عان الىپ شىڭنىڭ اتاۋى شىم­بۇلاق ەمەس شىڭ­بۇ­لاق ەكەنىن، سوڭعى ءجۇز جىل­دىڭ كو­لەمىندە ورىس ءتىلىنىڭ ىقپا­لى­مەن سوزجاسامدىق تۇرقى بۇزى­لىپ، دىبىس ۇن­دەستىگىنە قاراي شىم­بۇلاق اتالىپ كەت­كەنىن العا تارت­قان ەدى. ءتىپتى بۇل تۋ­رالى قازى­بەك بەكتىڭ ء«تۇپ-تۇقيا­ن­نان وزىمە شەيىن» ەڭبەگىندە دە اي­تىل­سا كەرەك. راسىندا، شىم قالىڭ وسكەن جەر­دەن بۇلاق شى­عۋى مۇمكىن. ال ءبىز بىلە­تىن شىم­بۇلاق تاۋ توبەسىنەن اعىپ تۇرعان­دىق­تان، مۇزداق شىڭدا شىم قالاي وسەدى دەگەن زاڭدى ساۋال تۋىندايدى.

الەمدەگى ەڭ تايعاناق مۇز ايدىنى

تابيعي مۇز ايدىنى رەتىندە 1951 جىل­دان بەرى پايدالانىلا باستاعانىمەن، «مەدەۋ» سپورت كەشە­نىنىڭ نەگىزگى نىسانى 1972 جىلى تۇر­عىزىلدى. ساۋ­لەت­تى عي­ما­راتتى ەرەك­شە ستيل­دە سالىپ شىق­­قانى ءۇشىن قۇرى­لىسقا قاتىسقان ۆ.ز.كاتسەۆ، ا.س.قاي­نارباەۆ، س.ب.ماتۆەەۆ قاتار­­لى ون ادامعا 1975 جىلى كسرو مەم­­لەكەتتىك سىيلىعى تابىس­تال­عان ەدى. مۇنداعى كونكي­شىلەرگە ارنالعان جاساندى مۇز ايدىنىنىڭ اۋدانى 10،5 مىڭ مەتر، جارىس جولىنىڭ ەنى 5، اي­نالىمى 400 مەتردى قۇرايدى. ايدىننىڭ ورتاڭعى بولىگى – حوك­كەي ويىنىنا جانە مانەرلەپ سىرعاناۋعا ىڭعايلاستىرىلعان. 12،5 مىڭ ورىندىق كەشەندە 2 ءجۇزۋ باسسەينى، سپورت زالى، مەيمانحانا، اسحانا، كينوزال، كى­تاپ­حانا جانە ءباسپاسوز ورتالىعى ور­نا­لاسقان. جاساندى مۇز ايدى­نىنىڭ استىڭعى جاعىنداعى بيىك­تىگى 2،3 م 20 ءتۇرلى ماتەريال قا­با­تى وراسان زور تەمىر بەتون تاق­تا­نىڭ ۇستىنە ورنا­لاس­تى­رىل­­عان. مۇن­دا ۇزىندىعى 170 مەتر­­لىك سال­قىن­داتقىش تەمىر قۇبىر­لار تار­تىل­عان. ايدىننىڭ جارىق­تانۋىن 8 تۇعىرعا ورناتىل­عان 1600 قۋاتتى شام قامتاماسىز ەتەدى. ورتاداعى فوتوفينيشپەن باي­لانىستىرىلعان جىلدام جازا­تىن ەلەكتروندى تابلونىڭ 30 مىڭ­نان استام شامى 1 مينۋت ىشىن­دە 6 مىڭ ءتۇرلى بەينەنى كور­­سەتە الادى. جاساندى مۇز­دىڭ قا­لىڭ­دىعى جازدا 3-4 سم، قىستا 10-15 سم-گە دەيىن جەتە­دى. الىپ مۇز ايدىنى سەنبى-جەك­سەنبى كۇندەرى 9 مىڭعا جۋىق اۋەس­قوي كونكيشىنى قابىلداۋعا قاۋ­قارلى. تاعى ءبىر ايتا كەتەر جايت، اۋا ىلعالدىعى مەن كۇن را­ديۋسىنىڭ تىكەلەي تۇسۋىنە باي­لانىستى «مەدەۋ» الەمدەگى ەڭ تاي­عاناق مۇز ايدىنى سانالادى. ايدىن – كاسىبي سپورتشى­لار ءۇشىن جاھاندىق رەكوردتار جاڭار­تۋدىڭ الاڭى. مۇندا سپرينتەرلىك جانە كلاسسيكالىق كوپ­سايىس­تان، ت.ب. سپورت تۇرلەرى­نەن ءارتۇرلى حا­لىق­ارالىق جارىستار ءوتىپ، دۇ­نيە­­جۇزىلىك رەكوردتار جاڭاردى.

مۇزايدىننىڭ اتاۋى ەرتەرەكتە الماتىدا ءومىر ءسۇرىپ، الما باعىن ءوسىرىپ، جۇرتشىلىقتىڭ العىسىنا بولەنگەن مەدەۋ پۇ­سىر­مانوۆتىڭ ەسىمىمەن تىعىز بايلانىستى.

– «اتامەكەن» ەكسپەديتسيا­سىنىڭ ماقساتى – ەلدىڭ وتكەنىن تانۋ. الماتىدا قانشا ءومىر سۇرسەك ­تە، اينالامىزداعى كەرە­مەت­­تەرگە اسا ءمان بەرە بەرمەي­مىز. بۇگىن كوپ نارسەگە كوزىمىز اشىل­عانداي بولدى. وسى ساپاردى ۇيىمداستىرعان «Egemen Qazaqstan»، «كازاحستانسكايا پراۆدا» باسىلىمدارى بۇگىنگە دەيىن ارقاۋى ۇزىلمەگەن قازاق گازەتتەرىنىڭ ۇلكەن ءداستۇرىن جالعاستىردى دەۋگە بولادى. تۋعان ولكە تاريحىن سويلەتۋ ءاربىر ۇلكەن باسى­لىمنىڭ مىندەتى دەسەك، تاۋەل­سىزدىك مەرەكەسىنە وراي ۇيىم­داستىرىلعان جوبا ءوز مىندەتىن تولىق ورىندادى. كەيىن­گى جىلدارى ءباسپاسوز­دىڭ قۇنى تۇسە باستادى. وسى تۇرعىدان العاندا «Egemen Qazaqstannyń»مۇنداي ەكسپە­دي­­تسيا ۇيىمداستىرۋى وتە جاقسى دەپ ويلاي­مىن. تاريح­قا ۇڭىلمەي، كەلەشەككە كەرۋەن تارتا الماسىمىز انىق. جال­پى، وسى ەكسپەديتسياعا قاتىسقانى­ما قۋانىش­تىمىن، – دەيدى «اقجەلكەن» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى ەسەي جەڭىس ۇلى.

 كونە تاريح كومبەسى – ساق قورعاندارى

تاسىن تۇرتسەڭ تاريح سويلەي­تىن شەجىرە مەكەندە ەجەلگى ادامزات وركە­نيەتىنىڭ جاۋھارىنا بالاناتىن كوشپە­لىلەر مادەنيەتىنىڭ مايەگى جاتىر. بابا تاريحى­نان سىر شەرتەتىن ايماقتىڭ ءبىرى – بورالداي ساق قورعانى تاري­حي-مادەني اۋماعى. «اتامەكەن» ەكسپەديتسياسىنىڭ مۇشەلەرىن مۇندا الماتى قالاسى ما­دەنيەت باسقارماسىنىڭ باسشىسى دانيار اليەۆ باستاپ باردى.

430 گا اۋماقتى الىپ جاتقان قاس­تەرلى ورىن قالا قاراماعى­نا بەرىل­گەلى تۇتاستاي قورش­ا­لىپ، ەرەكشە قور­عاۋعا الىنعان. الماتى قالاسىنىڭ سولتۇستىك باتىس ايماعىندا، ۇلكەن الماتى وزەنىنىڭ سول جاق جاعالاۋىندا ورنالاسقان قاستەرلى ورىندا 47 ساق قورعانى مەن 200 دەن استام ءۇيسىن وباسى بار. اسا ۇلكەن قور­عانداردىڭ بيىكتىگى 10-14 مەتر­گە دەيىن جەتەدى. ال ديامەترى 80-150 مەتردى الىپ جاتىر. ءبىر عاجابى، قانشاما عاسىر وتسە دە تاريحي ەسكەرتكىشتەردىڭ تابيعي لاندشافتى بارىنشا ساقتالعان.

عالىمدار ەلەڭ-الاڭ تۇستاردا بۇل جەر تۇرعىن ۇيلەر سالىنىپ تابان استىن­دا قالا جازداعانىن، كەڭەس وكى­مەتى تۇسىندا سان رەت ەگىن ەگىلىپ، اۋىل شارۋاشىلىعى ماقساتىندا پاي­دا­لانىلعانىن ايتادى. مۇنداعى قورىمدار تاريحى 2،5 جارىم مىڭ جىلدى قۇرايدى دەگەن بولجام بار.

– بورالداي ساق قورعانى ارحەو­­لوگيالىق پاركى – الماتى قالا­سىنىڭ نازار اۋدارارلىق تاريحي اۋماقتارىنىڭ ءبىرى. قازىرگى تاڭدا بۇل پاركتى ارنايى كورۋ­گە كەلگەن تۋريستەر سانى ارتىپ كەلە­دى. ەلباسىنىڭ «بولا­شاققا باعدار: رۋحا­ني جاڭ­عىرۋ» باعدارلاما­لىق ماقا­لاسى نەگىزىندە الماتى قالاسى اكىمدىگىنىڭ قول­داۋى­مەن ساقتاردىڭ ءومىرى مەن ءداس­تۇرىن تانىتۋ ماقساتىندا تۇرعىن ۇي­لەر مەن قورىمداردىڭ ما­كەتى جاسال­عان. سونىمەن قاتار بورال­داي قورىمداردىڭ ولشەم­دەرى­نە بايلانىستى ج­ەرلەۋ الاڭ­دارىنىڭ ينتەراكتيۆ­تى 3D كارتاسى ازىرلەندى. بۇل تۋريستەر ءۇشىن اۋماقتى شولۋعا زور مۇمكىن­دىك جاسايدى، – دەيدى الماتى قالاسى مۋزەيلەر بىرلەستىگىنىڭ ديرەكتورى ءانۋار ۇمبەتاليەۆ.

بورالداي ساق قورعاندارى بىرەر جىل بۇرىن «قازاقستاننىڭ قاسيەتتى گەو­گرافياسى» جوباسى­نىڭ تىزىمىنە ىلىكتى. سونىمەن قاتار قورعانداردى يۋنەسكو-نىڭ دۇنيەجۇزىلىك مۇرالارى قاتارى­نا قوسۋ ۇسىنىسى دا جوسپارلانىپ جاتىر. بۇل اۋماق­قا جەرلەنگەن ادامدار نەگىزىنەن تايپالىق جانە ءدىني كوسەمدەر، داڭقتى قولباسشىلار ءھام ساق تاي­پالارىنىڭ بەتكەۇستار تۇل­عالارى دەگەن بولجام بار.

«اتامەكەن» ەكسپەديتسيا­سى­ن قورىتىندىلاۋعا ارنال­عان ءباس­پاسوز ءماسليحاتى ۇلت­تىق كى­تاپ­­­حانادا ءوتتى. ءىس-شارانى قورى­تىن­­دىلاعان «Egemen Qazaqstan» اق باسقارما توراعاسى­نىڭ ورىنباسارى ايبىن شاعالاق ەكسپەديتسيا ساپارىنىڭ الماتىدا مەجە­لەنۋىنىڭ سيمۆولدىق ءمانى بارىن اتاي وتىرىپ، وسى باستاماعا قول­­­داۋ كورسەتكەن اقپارات جانە قو­عام­­­دىق دامۋ مينيسترلىگىنە، وب­لىس­­تار مەن نۇر-سۇلتان، شىم­كەنت، ال­ماتى اكىمدىكتەرىنە قوس گا­زەت­­تىڭ اتىنان ريزاشىلىق ءبىلدىردى.