ۇرەيلى كەزەڭ

ورىنبور وبلىستىق پارتيا كو­مي­­تەتىنىڭ توتەنشە جينالىسىن باس­قارۋشى ءىسىنىپ-قابىنىپ ماق­تان­­عان جوق. ءسوزىن ساياسي ءوربىتىپ: «پار­­تيا كوسەمى ي.ۆ.ستالين الەم­نىڭ دا­مىعان ەلدەرىنەن ەلۋ جىل كە­يىن قالعانىمىزدى ايتتى. ونى ءبارى­ڭىز دە بىلەسىزدەر. سوندىقتان ون جىلدا ەلۋ جىلدىڭ جۇمىسىن ات­قارۋىمىز كەرەك، مەملەكەتتىڭ قا­جەتتىلىگىن ورىنداۋ اسا ماڭىزدى. كوسەم اتاپ كورسەتتى، سەنىم ءبىلدىردى. دەمەك ءوندىرىس ورىندارىنداعى جا­زا­سىن وتەۋشىلەردىڭ ولگەنى، جا­زا­­سىن وتەپ ەلىنە كەتكەنى بار، سو­لار­­دىڭ ورنىن تەزدەتىپ تولتى­رۋ كە­رەك. قاسىمىزدا جۇرگەن قىل­مىس­­كەردى بايقاماي قالاتىن ادە­تى­­مىز بار، وندايعا اياۋشىلىق جوق، جازا­سىن تارتادى. ۆكپ(ب) (بۇكىل­وداقتىڭ كوممۋنيستىك پارتياسى (بول­شەۆيكتىك) ورتالىق كومي­تەتى­نە قىلمىسكەرلەردىڭ ءليميتىن كو­بەيتۋگە جازباشا حابار سالدىق. وداق بويىنشا قۇپيا جۇمىس، ايتا­لىق، ارامىزدا الشاڭ باسىپ جۇر­گەن «حالىق جاۋلارىنان» تازار­تىپ، تەزدەتىپ تۇرمەگە الۋ مىن­­دەتى تۇر. ورتالىقتاعى ساياسي بيۋ­­رو­نىڭ مالىمەتى بويىنشا، رەس­­­پۋب­ل­يكالار ولكە، وبلىستار بو­­يىن­شا 48 000 ولگەندەردىڭ ورنى­نا 57 218 ادامدى قىلمىستىق جا­زا­عا تارتۋ كۇن تارتىبىندە تۇر. وسى­عان سۇرانىس بەرىپ ەدىك، ۆكپ (ب) 1938 جىلدىڭ 31 قاڭتارىندا قانا­­عاتتاندىرعانىن حابارلادى. مىنە، كۇردەلى ىسكە بايلانىستى شىر­­كەۋلەر مەن مەشىتتەردەگى دىن­شىل­­دەردى تازارتۋ كەرەك. وزدەرى­ڭىز بى­لە­سىزدەر، «دىنسىزدەر بەسجىل­دى­عى» قاۋلىسىنا سايكەس جۇمىستى وي­­دا­عىداي جۇرگىزە الماي وتىرمىز. جول­­داستار، تەزدەتۋ كەرەك، – دە­گەن تاپ­سىر­ما كوپشىلىكتىڭ توبەسى­نەن جاي تۇ­­سىر­­گەندەي بولدى. – باس­قا سۇراق جوق پا،ەندەشە جيىن جابىق».

وداق بويىنشا «حالىق جاۋلارىن»، شەتەل شپيوندارىن، وتانعا وپاسىزدىق ەتكەندەر سەكىلدى «جات پيعىلدىلاردان» كۇندىز-ءتۇنى تازارتۋ ءجۇرىپ جاتتى. ساياساتتىڭ قارا داۋىلى قاتتى، حالىق قان تەڭىزىنە بات­تى. اتاق-داڭققا قاراعان جوق، بى­رى­­نەن سوڭ ءبىرىن تۇرمەگە تىعا باس­­تادى. باسقا-باسقا 1937-1938 جىل­­دارى جۇمىسشى-شارۋالاردىڭ قى­زىل ارمياسى بويىنشا بليۋحەر، تۋحا­چەۆسكي جانە باسقالار سىندى 47 مىڭ اسكەري قايراتكەردىڭ ىستەرى شۇعىل تەكسەرىلىپ، اتىلىپ كەتتى. ستالين مامىر مەيرامىندا ءبۇلدىرشىندى قۇشاعىنا الىپ تۇسكەن «پراۆدا» گازەتىندەگى سۋرەتتەگى جازبادا «بولاشاق – جاستاردىڭ باقىتى ءۇشىن» دەسە، كوپ ۇزاماي قىزدىڭ اكە­سى جاۋ اتانىپ، اتىلىپ كەتتى. «كۇن­­سىزدەرگە كۇن بولعان، جەر جۇزى­ن­ە نۇر بولعان»، دەپ اقىندار جىر­­لاپ جاتتى. ۇرەي كۇشەيدى. مەم­­لەكەتتى ۇرەيمەن باسقارۋدىڭ ءتيىم­­دى ءتاسىلى تۇپكىلىكتى ورنىعا باس­تادى. قو­عام مىنەزى وزگەردى، ءبىرىن-ءبىرى قارا­لاۋ بەلەڭ الدى. ەكىجۇزدى پا­لە­­ق­ور­لاردىڭ قىرسىعىنان وداق بويىن­شا 20 مىڭ چەكيست قۋعىن-سۇر­گىنگە ءتۇسىپ، ءبىرازىنىڭ ۇكىمى ء«ولىم» دەلىندى. ءبىر عانا ورىنبور وبلىستىق باسقارماسى بويىنشا 639 قىزمەتكەر قۋعىندالدى. باسقارما باستىعى ناۋم رايسكيدەن باستاپ، ءبىرازى بىردەن اتىلعان. جاپپاي قىرعىننىڭ باستالۋىنا سەبەپ 1936 جىلدىڭ 29 قىركۇيەگىندەگى ۆكپ(ب) (بۇكىلوداقتىڭ كوممۋنيستىك پار­تيا­سىنىڭ (بولشەۆيكتىك) ورتا­لىق كو­ميتەتى – بكپ(ب) وك) ساياسي بيۋ­رو­سىنىڭ تروتسكيشىلەر-زينوۆەۆ­شىلەر­دىڭ رەۆوليۋتسيامىزعا قاستان­دىعى ءۇشىن» تۋرالى قاۋلى­سىنا قا­راي كسرو نكۆد-نىڭ (ىشكى ىس­تەر حا­لىق كوميسسارياتى – ىىحك) №00447 بۇيرىعى بويىنشا رەس­­پۋب­لي­كا­لارداعى نكۆد مقب (مەم­لەك­ەت­تىك قاۋىپسىزدىك باسقارما­سى) قىزمەتىندە 3-ءبولىم جانە 4-بولىم­دەر اراسىندا كىم ادامداردى كوپ تۇت­­قىن­دادى دەگەن جارىس جاريا­لاپ، حا­لىق كوميسسارلارىنىڭ بۇي­­رى­عىن قاتاڭ ورىنداۋدى قا­جەت ەتكەن. ءار­بىر رەسپۋبليكا، وبلىس­تارعا بەلگى­لەنگەن ليميت بويىنشا ادامداردى تۇتقىنداۋدى اسىرا ورىن­دا­عان­دارعا سىياقى، شەن-شەك­پەننىڭ ءوسۋى سياق­تى ماراپات بولىپ تۇرعان. ولجا تا­بۋدان، قۇرمەت كورۋدەن كىم قاشادى؟

ورىنبوردىڭ بولسىن، باسقا قالا­لاردىڭ بولسىن، نكۆد-نىڭ جەراستى قاراڭعى، قاپاس بولمە­لەرىن­دە «حالىق جاۋلارى» دەپ جا­زىق­سىز اتىلعانداردىڭ رۋحى قان­شا جىل وتسە دە تىنىشتالا قوي­ماس. ءولىم جازاسىنا كەسىلگەندەر ارا­­سىن­­دا سوڭعى سوزىندە: «بىزدە كىنا جوق، جاۋ ەمەسپىز، وزدەرىڭ جا­ۋىز­­­سىڭدا­ر، مۇنى ستالين بىلسە، وز­دە­­رىڭدى قۇرتادى»، – دەۋشىلەر از بولماعان.

سول سۇراپىل جىلداردا ورىن­بورلىق فسب-نىڭ (فەدەرالدى قاۋىپسىزدىك قىزمەتى) «ەسكەرتكىش كىتابىندا» 639 چەكيستىڭ وتان ءۇشىن دەپ ءجۇرىپ، جازىقسىز، اسى­عىس تەكسەرىلىپ، ساياسات ۇرەيىنە ىق­تاپ اتىلىپ كەتكەنى كورسەتىلگەن. وداق بويىنشا قانشاما اياۋلى ازامات وققا ۇشتى، قۋعىن-سۇرگىننىڭ ءزابىرىن كوردى. قانجۇتپا 58-باپتىڭ قارماعىنا ىلىكتى. قولعا تۇسكەن قازاقتارعا شەنىنە قاراماي تاعىلاتىن ايىپ وسال بولماعا­نىن مۇراعات دەرەكتەرى انىقتاپ وتىر (نكۆد قاتارىندا جۇرگەن ش.ن.شاندىباەۆتىڭ تاعدىرى):

– الاش يدەياسىن جاقتايسىڭ، ءا؟ بولەك مەملەكەت بولعىلارىڭ كە­لە­دى. شەتەل شپيوندارىمەن باي­لا­نىستارىڭ قالاي؟ الاش پارتيا­سى بولعان... ونىڭ ۇستىنە تۋعان-تۋىس­قاندارىڭ ءدىنشىل كورىنەدى؟ سو­لار­دى تۇرمەگە  اكەلەسىڭ!

– مەن ولارعا دىننەن بەز دەپ ايتا المايمىن. لەنيننىڭ ءوزى ءار ۇلتتىڭ سالت-ساناسى، ءتىلى، ءدىلى، ءدىنى قورعالادى دەگەن ەمەس پە؟

– ستالين ءدىننىڭ زياندى تۇرى­نەن ساق بول دەپ وتىر. ءدىنشىل قازاق­تاردى تۇرمەگە تىق. ورىنبورداعى مۇسىلمانداردىڭ ءۇش مەشىتىن تالقاندا. بۇيرىق سولاي. قازىر كابينەتتە ۇشەۋمىز وتىرمىز، تاپسىرمانى ورىنداعىڭ كەلمەدى مە؟ ەكەۋمىز بىرىگىپ ء«دىندى قورعاۋشى – الاش مۇشەسى» دەپ قۇجاتتاپ، ءوزىڭدى اتا سالامىز. سوڭعى ءسوزىڭدى ايت. ويلانۋعا ءبىراز ۋاقىت بەرىپ وتىرمىز، شەندى سىيلاعاندىقتان.

مىنە، وسىنداي قىپ-قىسقا سۇراق-جاۋاپ شاندىباەۆتىڭ اجالىن تاۋىپ بەرەدى.

تەرگەۋ جۇمىسىندا العىر دا تانىمال قۇماش شاياحمەتوۆتى دە قىرشىنىنان قيۋعا ۇشتىك سەبەپ تابا ما؟ تابادى.

– تۇزتوبە اۋدانىنداعى ش.ەس­مۇ­حامبەتوۆ مولدانىڭ ۇيىنە قونىپ شىعىپسىڭ. ناعاشىڭ كورىنەدى. ءبىر قوي سويىپ ۇيىڭە بەرىپ جىبەرىپتى. مەشىتتىڭ ازانشىسى ز.اسانوۆ، ساۋداگەر ا.حافيزوۆ داستارقاندا بىرگە بو­لىپتى. ءبارىن ءبىلىپ وتىرمىز. ءوزىڭ مو­يىندا؟! ۇكىمدى وپ-وڭاي ورىن­دايمىز...

– تۋىس-تۋعاننىڭ ۇيىنە بارماسىن دەگەن زاڭ جوق قوي.

– زاڭ بار.

– قانداي؟

– قىلمىسكەرمەن سويلەسىپ، كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ جۇمىسىن بۇلدىرۋ­گە جوسپار جاسادىڭدار. اتىلا­سىڭ! – دەپ، قارۋ-جاراعىن، كيىمدەرىن كابي­نەتتىڭ ىشىندە تارتىپ الادى. سول قىزىل جاعالىلار­دىڭ وز­­­دەرىن وزدەرى جازالاپ اتىلعان­دارى­­نىڭ كوبىنىڭ ۇكىم ورىندالار ساتىندە: «جازىقسىزبىز، بۇل قىل­مىس­تارىڭدى ستالين بىلسە، وزدە­رىڭ­دى دە ولتىرەدى»، – دەگەنگە كىسى ولتىرۋ­شىلەردىڭ كەيبىرىنىڭ جۇيكەسى ادىلەت­سىزدىككە شىداماي، ءوزىن-ءوزىن اتقا­نى دا بولعان. سودان كەيىن ءولىم جازاسىن  ورىنداۋشىلار ماسكەۋ­دەن ارنايى دايىندىقتان ءوتىپ، ناعىز تاسجۇرەك ەسەبىندە جۇمىسقا الىنعان. ولار كەلگەن بويدا:

– ماعان ءبىرىنشى كەزەكتە ءۇي، بارلىق جاعداي كەرەك! – دەپ قاتاڭ تالاپ قويسا، وزدەرىنىڭ قاراۋىندا جۇمىس ىستەپ جۇرگەندەردىڭ ءسال قاتە­لىگىنە بولا جازاعا تارتىپ، ولار­دىڭ ايەلىن قىلمىسكەرلەر لا­گەرىنە جونەلتىپ، بالالارىن جە­تىم بالالار ۇيىنە تاپسىرىپ، ءۇي-جا­يىن جۇمىسقا جاڭادان كەلۋ­شى­لەرگە بەرگەنى دە بەلگىلى. ماسە­لەن، العىر چەكيستەردىڭ ءبىرى گ.ە.تسەيت­مەن­دى اتۋعا ۇكىم شىعارۋعا دا، تۇر­مە­گە سالۋعا دا دالەل تابىلادى. «شەتەلدىكتەرمەن بايلانىس­تى بولعان، شىركەۋگە بارىپ پوپتارمەن سويلەسىپ، توپ قۇرىپ جۇرگەن»، – دەپ ەكىلىك مۇشەلەرى بەتپە-بەت ەگە­سىپ، قۇجاتتايدى. ۇكىم ورىن­دال­عان سوڭ، ايەلى «الجير» لاگەرىن­دە كەتەدى. وتباسىنىڭ ءتىرى قال­عان­­دارى ءۇي-مۇلكىن داۋلاپ الا ال­ماي­دى. مەملەكەت مەنشىگىنە اينال­عان مۇ­لىك قايتارۋعا جاتپايدى. «جا­زىق­­سىز جازا» دەپ ەشكىم قۇنىن ال­­مايدى، ادۆوكات ىسكە ارالاس­پاي­دى. وسىنداي قايعىمەن قوستا­ناي­لىق سوفيا كارلوۆنا تسيمپەر­مان «الجير» لاگەرىندە ءومىرىن وت­كىزدى. تا­عىلعان ايىپ (ستاتياسى) – كەڭەس ۇكىمەتىنە قارسى ۇگىت جۇرگىزگەن.

وداق بويىنشا قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراپ، ومىرلەرىن قيعان جيىرما مىڭ چەكيست دەسەك، ولاردىڭ قاي-قايسىسى دا رەۆوليۋتسيالىق جولدا جانىن سالا قىزمەت ەتكەندەر.

پارتيا باسشىلارىنىڭ «اسا قۇپيا» دەپ شەكەسىنە ءمور باسىلىپ كەلگەن ۇسىنىس، پىكىرلەرىن ماسكەۋ قۇپ كورىپ، زاڭداستىرىپ جاتتى. ورىنبور مۇراعاتىندا ساقتالعان دەرەكتەردە ءبىر  جىلدىڭ وزىندە 82 ميليتسيا اتىلىپ، ولاردىڭ ايەل­­دەرى «حالىق جاۋىنىڭ جارى» دەلى­­­نىپ، اقمولاداعى «الجير» لا­­گەرىن­دە ازاپتى كۇندەرىن وتكىزدى دەپ جا­زىلعان. ال ميليتسيا ۇرپاق­تارى­­­نىڭ بالالار ۇيىندەگى اۋىر تاعدى­رىن دۇشپاننىڭ باسىنا بەرمەسىن.

سودان سوتتالىپ، اتىلعانى اتى­لىپ كەتكەندەردىڭ ورنىنا بەريا­نىڭ دايىندىعىنان وتكەن ءتار­تىپ، تاربيەسى زاڭ سۇزگىسىنەن وت­كەن لايىقتى كادرلار كەلىپ، ءۇي-جا­يى ىڭعايلى، ورىنتاعى دايىن جۇمىس­قا جايعاسادى. ءبارى ءبىرىنىڭ ءىزىن ءبىرى باعادى. اڭداۋسىز قادام باسساڭ، ءبىر اجداھا جۇتا سالادى. شەن-شەك­پەنىڭ، لاۋازىمىڭ قورعان بولا المايدى. ولار كىمنىڭ كىم ەكە­نىن باقىلايدى، ساياسي باسشىلار ورتا­لىققا قۇپيا حابارلار تۇسىرەدى. ءون­دىرىستى وركەندەتۋدى شۇعىل جانە شى­عىن­سىز جۇرگىزەدى. بۇگىندە ورىن­­بوردا 7 565 كاسىپورىن جۇمىس ىستەسە، ولاردىڭ ءبىرازىنىڭ ىرگەتاسى 1920 جىلدارى سوتتالعانداردىڭ قو­لى­مەن قالانعان. اقمولاداعى بۇ­رىن­عى وداققا تانىمال كەيبىر ءون­دىرىس ورىندارىن دا جازىقسىز جاپا شەككەندەر سالعان.

تابىل قۇلياس،

جازۋشى