جاقىندا ورتالىق كوممۋنيكاتسيالار قىزمەتىندە وتكەن «جولداۋ 2021: ىسكە اسىرۋ جولدارى» دوڭگەلەك ۇستەلى بارىسىندا دا اتالعان ماسەلەلەر ءسوز بولدى. تاراتا ايتار بولساق, قاسىم-جومارت توقاەۆ ءوزىنىڭ بيىلعى قازاقستان حالقىنا جولداۋىندا مىندەتتەردىڭ باسىم بولىگىن بەلگىلەۋدەن بۇرىن مەملەكەتتىڭ قارجىلىق تۇراقتىلىعى تۋرالى ماسەلە كوتەردى. جىل سوڭىنا دەيىن مەملەكەتتىك قارجىنى باسقارۋدىڭ جەكە تۇجىرىمداماسىن دايىنداۋ مىندەتى تۇر. ونىڭ قاجەتتىلىگى نەدە جانە بيۋدجەتتىك ەرەجەلەر ءىس جۇزىندە قالاي جۇزەگە اسىرىلادى؟ بۇل جونىندە رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتىڭ اتقارىلۋىن باقىلاۋ جونىندەگى ەسەپ كوميتەتىنىڭ مۇشەسى راشيت احمەتوۆ باياندادى. «مەملەكەتتىك قارجىمەن جۇمىس ىستەۋدە بىرىڭعاي ءتاسىلدى, بىرىڭعاي تۇجىرىمدامانى جۇيەلەندىرۋ جانە ازىرلەۋ قاجەتتىلىگى تۋىنداپ وتىر. وسى تۇرعىدان العاندا مەملەكەتتىك قارجىنى باسقارۋ تۇجىرىمداماسى بيۋدجەت ساياساتىن, مەملەكەتتىك جانە كۆازيمەملەكەتتىك بورىشتاردى بىرىڭعاي فورماتتا (بۇرىن ولار بىتىراڭقى پايدالانىلعان) باسقارۋعا, سونداي-اق ۇلتتىق قوردىڭ قاراجاتىن قالىپتاستىرۋ مەن پايدالانۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. مەملەكەت باسشىسى ءوز جولداۋىندا وسىعان قاتىستى تاپسىرمالار بەردى», دەدى سپيكەر.
حالىق قاتىساتىن بيۋدجەت تاجىريبەسى. بۇل قانشالىقتى ءتيىمدى تەتىك؟ ول قاراپايىم قازاقستاندىقتارعا نە بەرەدى؟ بۇل سۇراقتارعا ەكونوميكالىق زەرتتەۋلەر ينستيتۋتى وڭىرلىك زەرتتەۋلەر ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى قايسار نىعمەتوۆ جاۋاپ بەردى. «2020 جىلى ءۇش ءىرى قالادا جالپى قارجىلاندىرۋ كولەمى 2,3 ملرد تەڭگەنى قۇرايتىن 81 جوبا ىسكە اسىرىلدى. بۇل تۇرعىنداردىڭ وزدەرى ۇسىنعان, داۋىس بەرگەن جوبالار. كەلەسى جىلدان باستاپ 55-57 قالا مەن اۋدان حالقى بيۋدجەتكە قاتىسادى دەپ جوسپارلانعان. ەندى تۇرعىندار قانداي جوبالاردى جۇزەگە اسىرۋ كەرەكتىگىن وزدەرى شەشەدى. پرەزيدەنت ءوز جولداۋىندا كوتەرگەن ماڭىزدى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى – وڭىرلەردىڭ دەربەستىگىن ارتتىرۋ, ولاردىڭ ورتالىقتان رەسۋرستار كۇتۋ پوزيتسياسىندا بولماۋى. بىرتىندەپ ورتالىقسىزداندىرۋ ءجۇرىپ جاتىر. بۇل – سالىقتىق الەۋەت بىرتىندەپ رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتەن جەرگىلىكتى بيۋدجەتكە اۋدارىلادى دەگەننىڭ بەلگىسى. ايتالىق, 2019 جىلى جەرگىلىكتى جەرلەردە شوب-تان كتس (كورپوراتيۆتىك تابىس سالىعى) بەرىلدى, ءتىپتى 2020 جىل كارانتين جاعدايىندا بولعانىنا قاراماستان, بۇكىل ەل بويىنشا تۇسىمدەر 25%-عا ءوستى. 2022 جىلدان باستاپ سالىقتاردىڭ تاعى ءتورت ءتۇرىن, 2024 جىلدان باستاپ تاعى ءۇش ءتۇرىن رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتەن جەرگىلىكتى دەڭگەيگە بەرۋ جوسپارلانىپ وتىر. بۇل وڭىرلەرگە جەرگىلىكتى جەرلەردەگى ماسەلەلەردى شەشۋ ءۇشىن وكىلەتتىكتەر عانا ەمەس, سونداي-اق قارجى رەسۋرستارى دا بەرىلەتىنىنىڭ بەلگىسى», دەدى ساراپشى.
پرەزيدەنتتىڭ باستاماسى – جەرگىلىكتى اكىمدەردى بەلسەندى ءىس-قيمىلعا ىنتالاندىرۋ. سالىق نەعۇرلىم كوپ بولسا, اۋىلداعى ءومىر اناعۇرلىم جاقسى بولادى. جاقىندا قابىلدانعان جەرگىلىكتى ءوزىن ءوزى باسقارۋدى دامىتۋدىڭ 2025 جىلعا دەيىنگى تۇجىرىمداماسى شەڭبەرىندە تەك اۋىلدىق جەرلەردە عانا ەمەس, قالالاردا دا جەرگىلىكتى ءوزىن ءوزى باسقارۋدى دامىتۋ كوزدەلگەن.
پرەزيدەنتتىڭ تاپسىرماسىمەن قازاقستاندا اۋىل اكىمدەرىن سايلاۋ وتكىزىلدى. وعان حالىق بەلسەندى قاتىستى. جىل سايىن اكىمدەرىنىڭ قىزمەت مەرزىمى اياقتالعان اۋىلداردا سايلاۋ وتەدى. وسى ورايدا ءماجىلىس دەپۋتاتى, ۇلتتىق قوعامدىق سەنىم كەڭەسىنىڭ مۇشەسى بەرىك ابدىعالي:«حالىق ءوز اكىمىن سايلاپ, جاۋاپكەرشىلىكتى الىپ جاتىر. ەندى وزدەرى سايلاعان اكىممەن بىرگە جۇمىس ىستەپ, وعان كومەكتەسەدى. بۇل جاقسى باستاما. ارينە, اۋىل, اۋدان, قالا اكىمىنىڭ جۇمىسىن باعالاعاندا, الەۋمەتتىك ساۋالداما ناتيجەسىندە حالىقتىڭ 30%-ى كوڭىلى تولماسا, بۇل اكىمدەردىڭ قىزمەتىنە ساي ەكەنىن قايتا قاراۋ كەرەك دەپ پرەزيدەنتىمىز اتاپ ءوتتى. ويتكەنى اكىمدەر حالىقتىڭ كوڭىلىنەن شىعۋ ءۇشىن جۇمىس ىستەۋ كەرەك», دەدى. ب.ابدىعالي اۋىل اكىمدەرىنىڭ جۇمىسىن باعالاۋدىڭ باستى كريتەريلەرىنە توقتالدى. «اكىم اۋىل تۇرعىندارىنىڭ مۇددەسىن اۋدان اكىمىنىڭ, اۋداندىق ءماسليحات الدىندا قورعاي ءبىلۋى كەرەك. اۋىلدا ورىن العان داۋ-دامايدى دا, جانجالدى دا شەشە الاتىن, تۇرعىنداردى ۇيىستىرا بىلەتىن كوشباسشىسى بولۋعا ءتيىس. سونىمەن قاتار بيۋدجەتتەن جانە بيۋدجەتتەن تىس ينۆەستيتسيا تارتا بىلۋگە ءتيىس. قاي اۋىلعا كوپ قارجى قۇيىلىپ جاتسا, وندا سول اۋىلدىڭ اكىمى بەلسەندى دەگەن ءسوز. سول اكىمنىڭ جۇمىسىن جاقسى دەپ باعالاۋعا بولادى», دەدى دەپۋتات.
ونىڭ پىكىرىنشە, اۋىل اكىمدەرىن سايلاۋ ازاماتتىق قوعامدى جانداندىردى, كەلەسى قادام – اۋداندار مەن وبلىستىق ماڭىزى بار قالالار اكىمدەرىن سايلاۋ – جەرگىلىكتى جەرلەردەگى بيلىك پەن حالىقتى تىكەلەي جاقىنداتۋعا ءتيىس.
مەملەكەت باسشىسى اۋدان اكىمدەرىن سايلاۋدى ەنگىزۋ جوسپارلانىپ وتىرعانىن تاعى دا راستادى. بۇل سايلاۋ بويىنشا پيلوتتىق جوبانى قايدا وتكىزۋ كەرەك؟ بۇل ماسەلە بويىنشا بولجامدار قانداي؟ ەۋرازيالىق ينتەگراتسيا ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى ورازعالي سەلتەەۆتىڭ پىكىرىنشە, اكىمدەردى سايلاۋ پيلوتتىق جوباسىن بارلىق وڭىردە قولعا الۋ قاجەت. بۇل ازاماتتاردىڭ سايلاۋ بەلسەندىلىگى, سايلاۋ پروتسەستەرىن ۇيىمداستىرۋ تۇرعىسىنان جاعدايدىڭ قانداي ەكەنىن تۇسىنۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. «قازىرگى كەزدە مەملەكەتتىك اپپارات پەن وڭىرلىك بيلىك جۇمىسىندا ەكى جۇيەلى پروبلەما بار: باقىلاۋ جانە جاۋاپكەرشىلىك جۇيەسىنىڭ دەفورماتسياسى. ولاردى باسەكەگە قابىلەتتى جانە سالاماتتى تاڭداۋ ورتاسىن قۇرۋ ارقىلى عانا شەشۋگە بولادى. ەكىنشىدەن, تىكەلەي سايلاۋ باسقارۋ كادرلارىن ساپالى ىرىكتەۋ جۇيەسىن جەتىلدىرۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. بۇل – مەملەكەتتىك باسقارۋ جۇيەسىنىڭ نەگىزگى بۋىندارى. وسى ورىندار ءۇشىن باسەكەلەستىك دەڭگەيى وتە جوعارى بولادى دەپ كۇتىلۋدە. تاباندى كۇرەس بولادى. بۇگىندە باسقارۋ ەليتاسىندا, ازاماتتاردا بيلىك ازاماتتارعا بارىنشا تاۋەلدى بولىپ, بيلىك ارقاشان قوعامدىق قىسىمدا بولۋى كەرەك, ايتپەسە ول قالىپتى جۇمىس ىستەمەيدى دەگەن تۇسىنىك قالىپتاسۋعا ءتيىس», دەيدى ساياساتتانۋشى.
مەملەكەت باسشىسى ءوز جولداۋىندا مىڭداعان جاڭا مەكتەپ سالۋ تۋرالى ايتتى. بۇل جەتكىلىكتى مە؟ بۇل مەكتەپتەردى كىم سالادى؟ بۇل جونىندە «اقپاراتتىق-تالداۋ ورتالىعى» اق پرەزيدەنتى ءمادينا تىنىباەۆا قازاقستاندىقتاردىڭ ادامي كاپيتالىن ارتتىرۋ, ءبىلىم بەرۋدى دامىتۋ – ءاردايىم مەملەكەت باسشىسىنىڭ جىل سايىنعى جولداۋلارىنىڭ ماڭىزدى بولىگىن قۇرايتىنىن, بۇل جولى دا بارلىق سالا ءۇشىن كادرلىق الەۋەتتى دامىتۋ جونىندە ناقتى مىندەت قويىلعانىن, ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى جايلى جولداۋدا ناقتى ايتىلعانىن ءسوز ەتە كەلىپ: «پرەزيدەنتتىڭ العا قويعان مىندەتتەرىن, فيلوسوفياسىن ءتۇسىنۋ وتە ماڭىزدى. ءبىلىم بەرۋ – تەك ءبىلىم الۋ عانا ەمەس, بۇل بالالاردى الەۋمەتتەندىرۋدىڭ وتە ماڭىزدى قۇرامداس بولىگى. ادامي كاپيتالدى قۇرۋ, قازاقستاندىقتاردىڭ كادرلىق الەۋەتىن دايارلاۋ ماسەلەسىندە بالالاردى وقىتۋ, ءبىلىم بەرۋ جانە الەۋمەتتەنۋ جاعدايلارىن قامتاماسىز ەتۋ وتە ماڭىزدى. مەكتەپ تاپشىلىعى بار ەكەنى راس. ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى ءبىراز ۋاقىتتان بەرى وقۋشى ورىندارىنىڭ مونيتورينگىن جۇرگىزىپ كەلەدى. بۇگىنگى تاڭدا تاپشى بولىپ تۇرعان 225 مىڭ وقۋشى ورنى ءسوز بولىپ وتىر. 2025 جىلعا قاراي شامامەن ميلليونعا جۋىق بولادى دەپ بولجانۋدا. سوندىقتان مەملەكەت باسشىسى سالىناتىن مەكتەپ سانىن 800-دەن 1000-عا جەتكىزۋدى تاپسىردى. بيىلدىڭ وزىندە 200 جاڭا مەكتەپ ىسكە قوسىلادى دەپ جوسپارلانعان. بۇل ورايدا مەملەكەت باسشىسى جەكە سەكتورمەن دە, جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگاندارمەن دە جۇمىس جۇرگىزىلۋگە ءتيىس ەكەنىن اتاپ ءوتتى, سوندىقتان بعم جاڭا مەكتەپتەر سالۋدىڭ 3 تەتىگىن جوسپارلاپ وتىر: جەرگىلىكتى بيۋدجەتتەردەن نىسانالى قۇرىلىس, مەملەكەتتىك-جەكەشەلىك ارىپتەستىك جانە جەكە مەكتەپتەردى اشۋ ءۇشىن جەكە ينۆەستورلاردى تارتۋ. جاڭا مەكتەپتەردى ىسكە قوسۋ ءۇش اۋىسىمدى مەكتەپتەر, اپاتتى مەكتەپتەر سياقتى ماسەلەلەردى شەشۋ ورايىندا جۇرگىزىلەتىن بولادى», دەيدى ساراپشى.
ۇلتتىق كاسىپكەرلەر پالاتاسى بىرنەشە جىلدان بەرى جوعارى وقۋ ورىندارى مەن كوللەدجدەرمەن بىرلەسىپ ءبىلىم بەرۋ باعدارلامالارىن وزەكتەندىرۋ بويىنشا جۇمىس جۇرگىزىپ كەلەدى. ءتىپتى «وقۋ ورىندارىنىڭ ءبىلىم بەرۋ باعدارلامالارىنىڭ رەيتينگى» دە جاسالدى. بۇل پروتسەسكە جۇمىس بەرۋشىلەر تارتىلدى. شارتتى تۇردە, 2018 جىلى ولاردىڭ ءبىلىم بەرۋ باعدارلامالارىنىڭ ساپاسىنا قاناعاتتانۋى 33%-دى قۇرادى, ال بۇگىنگى كۇنى 52%-عا دەيىن ءوستى. جۇمىس بەرۋشىلەر بەلسەندى قاتىسۋعا, باعدارلامالاردى وزەكتەندىرۋگە, وقۋ ورىندارىنا قانداي ماماندار, قانداي ءبىلىم, داعدىلار قاجەت ەكەنىن ايتۋعا ءتيىس. «اتامەكەن» ۇلتتىق كاسىپكەرلەر پالاتاسى ادامي كاپيتالدى دامىتۋ دەپارتامەنتىنىڭ ديرەكتورى ازامات بەيسەنبەنوۆ وسى ماسەلە جونىندە: «ەكونوميكانىڭ ءوزى ديناميكالىق تۇردە وزگەرىپ جاتقانىن تۇسىنەمىز. ءبىر ماماندىق 3-5 جىلدان كەيىن ەسكىرۋى مۇمكىن جانە جاڭا داعدىلار قاجەت. مەملەكەت باسشىسى جولداۋدا كاسىبي بىلىكتىلىك تۋرالى جەكە زاڭ قابىلداۋ قاجەتتىگى تۋرالى ناقتى مىندەت قويدى», دەدى. ماسەلەن, ءوز بەتىنشە وقىپ, ءوزىن قايتا دايارلاعان ماماننىڭ بىلىكتىلىگىن كىم راستايدى؟ مىنە, وسى تۇستا جاڭا زاڭ سەرتيفيكاتتاۋ جۇيەسىن رەتتەيتىن بولادى. «ول سەرتيفيكاتتاۋ ورتالىعىنا بارىپ, بىلىكتىلىگىن راستاپ, جۇمىسقا كىرىسە الادى, سايكەسىنشە جۇمىس بەرۋشى جوعارى جالاقى تولەيدى. ءدال وسى زاڭ جۇمىس بەرۋشىلەردىڭ مامانعا قوياتىن تالاپتارىن رەتتەيدى. بۇل كاسىبي ستاندارتتار بولادى. بىزدە 580-نەن استام كاسىبي ستاندارت بەكىتىلدى, بىراق بۇل بارلىق كاسىپتىڭ 30%-ى عانا. الدا ۇلكەن جۇمىس كۇتىپ تۇر. كاسىبي ستاندارتتاردىڭ 70%-ىن ازىرلەۋ قاجەت. وسى «كاسىبي بىلىكتىلىك تۋرالى» زاڭ جوباسى اياسىندا بارلىق جۇمىستى ۇيلەستىرەتىن جەكە ورگان قۇرىلادى دەگەن ءۇمىت بار. ءاربىر سالا بويىنشا كاسىبي ستاندارت بولعانى, سەرتيفيكاتتاۋ ورتالىقتارى قۇرىلعانى جانە جالپى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنىڭ نارىقتا قانداي ماماندار, داعدىلار مەن ماشىقتار قاجەت ەكەنىن «تۇسىنگەنى» وتە ماڭىزدى», دەدى ساراپشى.
باسقا دا ساراپشىلار پرەزيدەنتتىڭ جاڭا جولداۋى مەملەكەتتىڭ حالىقتىڭ ءال-اۋقاتىن جاقسارتا ءتۇسۋ بويىنشا ءىس-قيمىل جوسپارى ەكەنىن, بۇل قۇجاتتا قامتىلعان مىندەتتەردىڭ بارلىعىن وڭتايلى ەڭسەرۋگە ەلىمىزدە مۇمكىندىك بار ەكەنىن جەتكىزدى.
