اۋعان بالالارىنىڭ «اناسى»

1988 – ۇلۋ جىلىنىڭ كوكتەمى. ەل استاناسى ۇلانباتىر قالاسىن جيەكتەي اعىپ جاتقان اتاقتى تۋلا دارياسىنىڭ كوبەسى سوگىلىپ، ەجەل­دەن بەرى كەرەيىت تۇعرىلدىڭ قۇر­مەتىنە «حان تاۋى» اتالىپ كەلە جاتقان بوعدانىڭ بيىگىنەن ەسكەن جىلى سامال، ءاز قالانىڭ جىبەك كەكىلىن جەلىپ، شاھاردىڭ كىرپىگىندە قوناقتاعان قىستىڭ سوڭعى ىزعارىن ەرتىپ تۇسىرگەن تۇس. الدا جايما-شۋاق جاز.

ورتالىقتان شالعاي ورنالاسىپ، كونە بەكىنىس ۋرگانىڭ سولتۇستىك-باتىس شەبىنە ىرگە تەپكەن بۋيانت-ۋحاا اۋەجايىندا ابىر-سابىر، ساپىرىلىسقان ادام. اۋە­جايدىڭ شەتەلدىك قوناقتاردى قا­بىلدايتىن ءبولىمىنىڭ ەسىك كوزىن­دە بەس-التى ادام جينالىپ تۇر. تەگى باسشىسى بولار، بەت الپەتى ءشول دالانىڭ توپىراعىنداي تار­عىل تارتقان، اق شاشتى، جاسى ال­پىس­تىڭ اڭعارىنا اياق باسقان ەر ادام ءوزىنىڭ وڭ جاق قاپتالىندا ءۇنسىز تۇرعان جىلى ءجۇزدى، كوزىندە مەيىرىم شۋاعى تۇنعان، كوركەم مىنەزدى بويجەتكەنگە نازارىن اۋدا­رىپ «رايا قىزىم، بەرى كەلشى!» دەپ شاقىردى.

مانادان بەرى وي ۇستىندە تول­قىپ تۇرعان جاس ارۋ «قۇلاعىم سىزدە» دەگەندەي اقىرىن باسىپ اق­ساقالدىڭ قاسىنا كەلدى. اۋەلى قاريا ءوزىن تانىستىردى. سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ ارداگەر قىز­مەتكەرى ەكەن. ونىڭ سىرتىندا شى­عىستانۋ ءھام يسلام بويىنشا مامان. قىسقاسى، كوپتى كورگەن، ­كوپ وتكەلدەن وتكەن ادام. ءسوزى نىق، ء­ىسى مىعىم. ۇكىنىڭ ۇلپىلدەگىندەي ۇشىپ تۇرعان قازاق قىزىنا ءبىر قا­راپ الىپ: «قاراعىم، – دەدى. – سا­عان حالىقارالىق ۇلكەن مىن­دەت جۇك­تەلىپ وتىر. بۇل ءىستى قالاي­دا ابىرويمەن اتقارۋىڭ قاجەت. بۇ­يىرسا، جارتى ساعاتتان كەيىن اۋعانستاندىق جەتىم بالالاردى وتىرعىزعان ۇشاق كەلىپ قونادى. بۇل جەتكىنشەكتەردى مەملەكەتتىڭ ارنايى ادامدارى بارىپ، وت پەن وقتىڭ ورتاسىنان تەرىپ الدى. ەسىڭ­دە بولسىن، قىزىم، بۇلار – سو­عىس­تان باسقا تۇك كورمەگەن ءارى تۇل جەتىم وسكەن بەيباقتار. وسىلاردى تاربيەلەۋ ءىسىن ۇكىمەت ساعان جۇكتەپ وتىر قاراعىم! ءسوز وسىمەن ءبىتتى».

تەگى رايانىڭ ۇلتى قازاق، المي­ساقتان مۇسىلمان وتباسىندا ءوسىپ-ونگەندىكتەن الىستان كەلگەن اۋعان بالالارىنا انا بولۋعا وسى ادام لايىق دەگەن بولۋى كەرەك ۇكىمەت. ولار قاتەلەسپەپتى. راسىندا، رايا جەتەسىنەن قيىلعان قىرقا پىشاق سەكىلدى كوڭىل ءجۇزى مايىرىلعان اۋعاندىق وتىز كوگەن كوزگە «انا» بولدى.

* * *

حوش، سونىمەن... كوك اسپاندى ءتىلىپ ۇشقان ۇشاق اەروپورتقا كەلىپ قوندى. بۇل كۇن مامىر ايىنىڭ 13-ءشى جۇلدىزى بولاتىن. سودان بەرى 33 جىلدىڭ ءجۇزى بولىپتى. «تا­ريح دەگەنىمىز – وتكەن ۋاقىت­تار ەمەس، ەستە قالعان ساتتەر» دەپ باتىستىڭ تانىمال شايقى فيلوسوفى ايتقانداي، وسى وقيعا، وسى ءبىر ءسات رايا دارىپحانقىزىنىڭ ەسى­نەن ءبىر ءسات شىققان ەمەس. – العاش كورگەنىمدە، – دەپ ەسكە الا­دى رايا اپامىز. – كوز اشقالى بوم­بانىڭ اششى تۇتىنىنەن باسقا دۇ­نيە كورمەگەن بەس-التى جاستاعى بالا­لاردىڭ بويىنان تىنىشتىق، بەيبىتشىلىك دەگەن ۇعىمدار تو­لىق وشكەنى بايقالدى. ءوزارا قا­تىناستارى اۋىر، ايتىس-تارتىس، جانجال-داۋ، توبەلەسكە بەيىم. ادامنىڭ كوزىنە تىكە قاراۋ دەگەن جوق. ءومىرى ءۇي-كۇي كورمەگەن بالاپانداردىڭ دەنە تازالىعى جايلى ءسوز ەتۋدىڭ ءوزى ارتىق. كا­دىمگىدەي جابايىلانىپ كەتكەن.

جو­عارىداعى پىكىردى اپامىز سكايپ ارقىلى ايتىپ بەردى. كەزە­گىندە ءبىز دە قاراپ قالماي «جە­تىم بالالاردى تاربيەلەۋدى قا­لاي باستادىڭىزدار؟» دەپ سۇراق قويدىق. اپامىز ايتادى:

– وتىز بالانىڭ تاربيەسىنە جال­عىز ءوزىم ۇلگەرمەيتىن بول­عان­دىقتان تۇڭعىلىق دەگەن ارىپ­تە­سىم كومەكتەستى. اۋەلى بار­­لى­عىن مونشاعا الىپ بارىپ جۋىن­دىردىق. راسىن ايتقاندا، ولار ءتىپتى قاراپايىم تاماقتانۋ ادەبىن بىلمەيدى ەكەن. ءبىزدى كورسە قاشىپ بارىپ توسەكتىڭ استىنا تىعىلادى. دالادان دىبىس نەمەسە كولىكتىڭ شۋى ەستىلسە «دۇشمان، دۇشمان» دەپ ايعايلاپ، جىك-جاپار بولادى. ويىنشىقپەن ويناۋدى بىلمەيدى. ادەمى مۇسىندەردى تەپكىلەپ تاس­تايدى.

سول سەبەپتى بالالارعا ەڭ اۋە­لى وزدەرىن تىنىش ومىرگە اياق باسقانىن ءتۇسىندىرىپ، قوعامدىق قاتىناسقا باۋلۋ ءىسىن قولعا الدىق. ەڭ قيىنى، ولار پۋشتۋن-پارسى تىلىندە سويلەيدى. ءبىز ونىسىن تۇسىنبەيمىز. اقىرى جەتىمدەرمەن تولىق ءتىل تابىسۋ ءۇشىن ءوزىم پارسى ءتىلىن العاشقى باسپالداق دەڭ­گەيىندە وقىپ، ۇيرەندىم. بۇل تال­پىنىسىما اۋعاندىق ەكى ما­مان­نىڭ كوپ كومەگى ءتيدى. ءسويتىپ بەس-التى ايدىڭ ىشىندە بالالارمەن سويلەسەتىن، ءتىل تابىساتىن دارەجەگە جەتتىم.

* * *

ايتپاقشى، ۇمىتىپ بارادى ەكەنبىز. وسى ورايدا وقىرمان تاراپىنان «اۋعان بالالارىنا انا بولعان رايا دارىپحانقىزى كىم؟» دەگەن سۇراق تۋىنداۋى زاڭدى. ايتالىق، بۇل كىسى 1950 جىلى ۇلان­باتىر قالاسىندا تۋىپ، 1968 جىلى باي-ولكە ايماق ورتا­لىعىندا ون جىلدىق ورتا مەك­تەپتى بىتىرگەن سوڭ، موڭعول مەم­لەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ورىس ءتىلى مەن ادەبيەتى فاكۋلتەتىنە قا­بىلدانعان ەكەن. ونى 1973 جى­لى بىت­ىرگەن. ۋنيۆەرسيتەتتىڭ سوڭ­عى كۋرسىندا نامقاي قابدىل ۇلى دەيتىن ازاماتقا تۇرمىسقا شىققان. جوعارى وقۋ ورنىن تامامدا­عان سوڭ، قالالىق بالاباقشالار جۇيە­سى ورتالىعىنا ورىس ءتىلىن ۇيرەتۋ ءىسى بويىنشا ادىسكەر بولىپ ۇزاق جىل قىزمەت اتقارعان. وسى ارالىق­تا، ياعني 1988-1990 جىلدارى اۋعان با­لالارىنا «انا» بولۋ باقىتى بۇ­­يىرعان. اپامىز 2010 جىلى ەڭ­بەك دەمالىسىنا شىققان. قا­زىر امان-ەسەن، ۇلانباتىر قالاسىن­دا تۇرادى. قىسقاشا ءومىر-تاريحى وسى.

* * *

قازىر جاسى جەتپىستىڭ جيەگىنە ىلىنگەن رايا حانىم سول ءبىر قيىن كۇندەرى وزىنە باۋىر باسقان جە­تىمدەردى ءالى كۇنى ساعىناتىنىن ايتادى. ءبىر داتكە قۋات ەتەرلىك دۇ­نيە: وتكەن كۇننىڭ بەلگىسىندەي ولار­مەن بىرگە تۇسكەن فوتوسۋرەتتەر ساقتالعان. مىنا ءبىر جانسىز بەينەدە رايا اناسىنىڭ قۇشاعىندا وتىرعان ءۇش ۇلدىڭ اتى-ءجونى – نيماتۋللا، ساميرو، پوۋد ەكەن (1-سۋرەت). بۇلاردان باسقا فارزۋنا، يزماراي، بيسمەلو، احمادۋللا، راح­ماتۋللا، ت.ب. بالدىرعاندار رايا انا­نىڭ قامقورلىعىن كورگەن.

قازىرگى تاڭدا ءبارىمىز كورىپ وتىرمىز. اۋعان ەلى قايتا ءب ۇلىندى. مەملەكەت بيلىگىنە «تاليبان» دەي­­تىن توپتىڭ ادامدارى كەلىپ ور­­نىقتى. ونى جاقتامايتىن باس­قالار ەلىن تاستاپ، بوسىپ جاتىر.

 – وتكەندە اقش ۇشاعىنىڭ قاناتىنا جابىسىپ، اۋە كەمەسىنە ءمىنىپ بارا جاتقان ادامداردى تەلەديداردان كورىپ، كوزىمنىڭ ­جا­سىن تىيا المادىم، – دەيدى رايا دارىپ­حانقىزى. – وسى بەي­باق­تاردىڭ اراسىندا مەنىڭ بالالارىم جۇر­مەسىنە كىم كەپىل؟! راس-اۋ. اتتەڭ وسىنى كورىپ، ءبىلىپ وتىرىپ، ەلى­مىزدەگى تى­نىشتىقتىڭ قادىرىن باعا­لا­ماي­تىنىمىز وتە وكىنىشتى. اباي اتامىزدىڭ: «تىنىشتىق ىزدەپ تابا الماي جۇرگەن جۇرت تى­نىش­تىق كورسە، ساتكە تۇرماي، تىنىش­تىقتان جالىعا قالاتۇعىنى قالاي؟» دەگەنى سياقتى.

* * *

وسىلاي اۋعان جەتىمدەرىن ەكى جىل باعىپ-قاعىپ، 1990 جىلى ءوز قولىمەن جەتەكتەپ الىپ بارىپ تۋعان ەلىنە تابىستاپ قايتقان رايا اپامىز جۋىقتا موڭعوليانىڭ بەدەلدى باسىلىمى ء«ونوودور» گازەتىنە سۇحبات بەرىپتى. وسىندا كوپ دۇنيە ايتىلعاندىقتان اپامىزدىڭ اڭگىمەسىن قاز-قالپىندا ۇسىنىپ وتىرمىز:

– اۋعان بالالارىن ەكى جىل تاربيەلەگەن سوڭ تۋعان جەرىنە جەتكىزىپ سالدىڭىز. وسى وقيعا جايلى ايتىپ بەرسەڭىز؟

– دۇنيەدە ساعان ۇمىتپەن قا­راعان جەتىم بالانىڭ ناركەس جانارىنان اۋىر نارسە كورمەدىم. جەتىمدەردى ەلىنە جەتكىزۋ ءۇشىن ءبىزدىڭ بالاباقشا مەڭگەرۋشىسى، دارىگەر جانە مەن، وعان قوسا سىرت­قى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ ءبىر مامانى، ساۋدا ۇيىمىنىڭ وكىلى قاتارلى جەتى ادامدىق دەلەگاتسيا رەسەي ارقىلى كابۋلعا باردىق.

 ەكى جىلدىڭ ىشىندە بالالار ماعان، مەن ولارعا قاتتى باۋىر باسىپ كەتكەن ەدىك. سول سەبەپتى كوگەن­ كوزدەردى اۋعانستانعا جەت­كىزىپ، وكىمەتىنە تابىس ەتكەن ءسات وتە اۋىر بولدى. ولار مەنىڭ ەتەگىمە جابىسىپ: «ۇستازىم، اناشىم، ءبىزدى تاستاماشى. موڭعولياعا الىپ كەتىڭىزشى. مۇندا دۇشماندار بار. ولار كەلىپ، ءبىزدى ولتىرەدى. ءبىز قايتەمىز»، دەپ جىلادى.

جوعارىداعى وقيعا ءالى كوز الدىمنان كەتپەيدى. كوپ جىل وتسە دە، بالالارىم قايدا، قالاي ءومىر ءسۇرىپ ءجۇر ەكەن، كەزدەسسەم، كومەك قاجەت بولسا قولۇشىن بەرسەم، جاقسى تۇرمىس كەشىپ جۇرسە، تىلەكتەس بولسام دەپ ۇنەمى ويلايمىن.

وتكەن جىلدارى موڭعول ار­ميا­سىنىڭ بىتىمگەر جاۋىنگەرلەر توبى اۋعانستانعا بارادى دەگەندى ەستىپ، ولاردى باستاپ بارا جاتقان وفيتسەرگە: «اۋعانستاندا مەنىڭ بالالارىم بار ەدى، سولاردى سۇراستىرىپ تاۋىپ بەرشى»، دەپ ءوتىندىم. ول: «قولىمنان كەلمەيدى. بىزگە جۇكتەلگەن تاپسىرما بويىنشا ادام ىزدەۋگە مۇمكىندىك جوق»، دەگەنى. سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى ارقىلى دا بالالارىمدى ىزدەپ كوردىم. الايدا حابار جوق.

– بالالارىڭىزدان قاشان­نان بەرى بايلانىسىڭىز ءۇزىلىپ قالدى؟

– بالالارىم بارعان سوڭ بەس-التى جىل ۇزبەي حات جازىپ تۇردى. ەڭ العاش بيسمەلودان حات كەلدى (2-سۋرەت). ودان كەيىن ساميرو مەكتەپكە كىرگەن سوڭ حات جولدادى. جازۋى وتە ادەمى ەكەن. مەن ولارعا قازاقشا كەستە تىگۋدى ۇيرەتكەن ەدىم. ولاردىڭ تىككەن كەستەلەرى مەندە ءالى دە ساقتاۋلى تۇر.

– بالالارىڭىز ەكى جىلدىڭ ىشىندە موڭعول ءتىلىن جاپ-جاقسى ۇيرەنىپ العان دەيدى. راس پا؟

– سولاي. ءبىزدىڭ بالالار موڭعول ءتىلىن ۇيرەنۋمەن قاتار، سوڭىن
دا ارقانداي ىسكە ەرەكشە بەلسەندى بولدى. ۇيرەتكەندى دەرەۋ قا­بىل­داپ، بەرىلگەن تاپسىرمانى وتە تياناقتى اتقاراتىن ەدى. مەنى «رايا جون» دەيتىن. «جون» اۋعان تىلىندە قۇرمەتتەۋ­دى بىلدىرەتىن ۇعىم ەكەن. ادەمى كيىنىپ كەلگەن ءساتىمدى قالت جى­بەر­مەيدى. «ادەمى، ادەمى، رايا جون» دەپ بەتىمنەن يىسكەپ ءماز بولىسادى. ناشارلاۋ كيىنىپ كەلسەم، جامان دەمەي: «رايا جون. ەندى ان­داعىنى كيمەڭىز­شى»،­ دەسەتىن. وز­دەرى سۇيكىمدى ءارى تال­عامپاز. وسى بالالاردى ۇنەمى ەسكە الىپ وتىرامىن. قازىر قايدا ەكەن؟ تاعى بىرەۋلەر قورقىتىپ ءجۇر مە دەپ ۋايىمدايمىن.

بىردە اۋعانستانعا بارعان «اردىن ەرح» گازەتىنىڭ ءتىلشىسى ب.پۇرەبداش وسى بالالار تۋرالى «مايدان شەبىنەن بەلگىلەۋ» ات­تى ماتەريال جازىپتى. وقىپ، كو­رىپ قاتتى قۋاندىم. ماقالادا با­لالاردىڭ فوتوسۋرەتىن قويىپ، ولار ۇستاز-اناسىن ساعىنىپ جۇر­گەنىن جازعان ەكەن. وسى گازەت مەندە ساقتاۋلى تۇر.

ايتپاقشى، جوعارىداعى ساپارىمىزدا اۋعانستان ۇكىمەتى بالالاردى جەتكىزىپ بەرگەن مەنى جانە باسقالاردى «دوستىق» وردەنىمەن ماراپاتتادى (3-سۋرەت). وسىعان قاتتى قۋاندىم. شىركىن-اي، بالالارىممەن كەزىكسەم، كوپ جىل بۇرىنعى قىزىقتى وقيعالاردى ەسكە الىپ، اپا بولعانىمدى، ولار­دىڭ تىككەن كەستەلەرىن ساقتاپ جۇرگەنىمدى ايتار ەدىم.

* * *

بۇل ماقالانى جازۋ بارى­سىن­دا تاعى ءبىر قىزىق دەرەككە كەز­­دەسىپ قالدىق. 1990 جىلى جەتىم­دەردى اۋعانستانعا جەتكىزگەن ۇشاق­تىڭ كومانديرى تاشۋان دو­تەي­ ۇلى دەگەن اعامىز ەكەن. تا­كەڭ­نىڭ جاسى توقساننان اسىپتى. ءالى تىڭ. «موڭعوليا ەلىنە ەڭ­بەك سىڭىرگەن ۇشقىش» دەگەن اتا­عى بار. ۇلانباتىر قالاسىندا تۇ­رادى. حابارلاسىپ «اۋعان سا­پارى» جايلى سۇراپ ەدىم اعا­مىز: «جەتىمدەردى وتىرعىزىپ الىپ ۇلانباتىردان ۇشىپ ير­كۋتسك، ءنوۆوسىبىردى باسىپ ءوتىپ، الماتىعا ءتۇستىم. ودان تاش­كەنتكە ۇشتىم. ول جەردە ماس­كەۋدە ارنايى دايىندىقتان وت­كەن ادامدار كۇتىپ وتىر ەكەن. سو­لار­دى كابيناعا سالىپ الدىم. ولار جول-جونەكەي اۋعان جانە اعىل­شىن تىلىندە سويلەپ، ءبىزدى كا­بۋل­مەن بايلانىستىردى. ءدال وسى كۇنى جاۋلار كابۋلعا شا­بۋىل جاساپ، قالا قورشاۋدا قالىپتى. شا­ھاردىڭ قاق توبەسىنە دەيىن 3،6 مىڭ مەتر بيىكتى ۇستاپ ۇشتىم. ودان تومەندەسەڭ، تاۋعا بەكىنگەن دۇشماندار اتىپ تۇسىرەدى. تۋرا قالانىڭ توبەسىنە كەلدىم دە، 3،6 مىڭ مەتر بيىكتەن شىر اينالىپ، شەڭبەر جاساپ قۇلديلاپ تارتتىم. جامان ۇشاعىمدى ىشقىنتىپ اكە­لىپ قارا جەرگە توپ ەتكىزگەنىمدە امەريكا مەن ورىس ۇشقىشتارى تاڭ­عالىپ باسىن شايقادى. قايتا ۇشقاندا دا سولاي قالانى ءۇش اينالىپ، ۇشاقتى ىشقىندىرىپ تارتىپ وتىردىم. مەنىڭ ءىزىمدى باسىپ كابۋلدان كو­تە­رىلە الماي تۇرعان ورىستىڭ اس­كەري ۇشاقتارى ۇشىپ شىعىپ جاتتى» دەپ قىسقا قايىردى.