كەمشىلىك پەن كەشىرىم

جەر-جەردەن ايتەۋىر ءبىر جىك شىعىپ جاتادى. الەۋمەتتىك جەلىنى اشىپ قالساڭ، بىرەۋ بىرەۋدى ات ارتىنا وڭگەرىپ بارا جاتادى. اعاش اتقا مىنگىزىپ، ء«ايت، شۋ» دەسەدى. «مىنە، مىنانىڭ وسىنداي ادام ەكەنىن بىلە جۇرىڭدەر» دەگەندەي توبە باسىنا شىعىپ توڭىرەككە جار سالىسىپ تۇرادى. جەلىگە سالماقپىز دەپ جەلپىنىپ وتىرادى. «مۇسىلمان مۇسىلماننىڭ ايىبىن جاسىرا جۇرەدى» دەپ ءباتۋالى سوزگە دە يمان بەكىمەي تۇر. اتانىڭ ساقالىنان كەلىن، اعانىڭ جاعاسىنان ءىنى الىپ، ءبىرىنىڭ سوڭىنان ءبىرى شام الىپ تۇسكەن شاققا كەلدىك. تەلەارنانى قوسساڭ دا سول، ءبىر وتباسىنىڭ ابىرويىن ايرانداي توك­كەن، ءبىرى-ءبىرى كۇستانالاعانداردى كوككە كو­تەرگەن، «بايعۇس-اي، قايتسىن» دەگەندەي اتپالداي ازاماتتى وتىرعىزىپ قويىپ، قىل­­­مىسىن اشكەرەلەپ، ايىبىن ايقايلاي ايت­­قىزعان باعدارلاما كوپ. «وگەي انا – با­ۋىر­ساق، كوردە جاتىپ قول بۇلعار» دەۋشى ەدى جارىقتىق اجەم. اياعانسىپ، ايىزى قانىپ وتىرعاندار.

كىسىلىك دەگەنىمىز، ەڭ اۋەلى – كەشىرىم ەمەس پە ەدى؟! كىمدە ءمىن جوق، كىمدە ايىپ جوق، كىم قاتەلەسپەس. كەمشىلىك جىبەرگەندى كوگەنگە تىزە بەرسەك، كوشە بويى كىسىگە تولار. جالپى، وسى كەشىرە ءبىلۋ دەگەن قاسيەت، تۇسىنە ءبىلۋ دەگەن توبەلىك مىنەز كىمگە ءتان؟ حانعا ما، قاراعا ما؟ الدە، ءبىر قۇدايعا عانا ءتان بە؟

شىڭعىس حاننىڭ « ۇلى جاساق» زاڭىندا بەلگىلەنگەن توتەنشە ءبىر قۇقىق بار ەكەن. ول قۇقىق ەلگە ەڭبەگى سىڭگەن، حالقىنا قىزمەتى ارتقان ادامدارعا حان تاراپىنان بەرىلەتىن كەشىرىم. ول كەشىرىم «توعىز كەشىرىم» دەپ اتالادى. ءبىر ادامنىڭ توعىز رەتكە دەيىن قاتەلىگى كەشىرىلەدى.

ءامىر تەمىردىڭ شوبەرەسى، ومار شەيحتىڭ ۇلى، داڭقتى بابامىز زاحير اد-دين مۇحاممەد بابىردىڭ «بابىرناما» كىتابىندا باقي شاعانياني دەگەن كىسىگە بابامىزدىڭ قاتتى نازالانۋى ايتىلادى:

«باقي شاعانياني امۋدىڭ بويىندا قوسىلعاننان بەرى ءبىزدىڭ قاسىمىزدا ودان سىيلى، ودان قادىرمەندى ادام بولعان ەمەس. ونىڭ اق دەگەنى العىس، قارا دەگەنى قارعىس بولدى; نە ايتساق تا، نەندەي ءىس اتقارساق تا، ونىڭ سوزىنەن شىقپادىق. بىراق باقانىڭ باسىن التىن تاباققا سالساڭ شورشىپ تۇسەدىنىڭ كەرى كەلدى، ول ىزەتتىلىك، قايىرىمدىلىق دەگەندى تۇسىنبەدى، ورنىمەن قىزمەت ەتۋدى بىلمەدى، الىنە قاراماي الەك بولدى، الدەنەشە رەت ادەپسىزدىك، تۇرپايىلىق، جۇگەنسىزدىك كورسەتتى; ول ساراڭ، دورەكى، قىزعانشاق، وپاسىز، قاباعى اشىلمايتىن ىشمەرەز بولاتىن» دەپ سۋرەتتەيدى ول كىسىنى. باقي وسى «توعىز كەشىرىمدى» العا تارتادى: «ايتارىن ايتىپ الىپ ارتىن ويلادى ما، قايتا جالبارىندى، بىراق ودان تۇك شىقپادى. ول ماعان كىسى جىبەرىپ: «مەن توعىز رەت قىلمىس جاساعانشا كەشىرىم جاسالاتىن بولىپ ۋادەلەسكەن ەدىك قوي» دەپ سالەم ايتىپتى. مولدا بابا ارقىلى ونىڭ ون ءبىر قىلىعىن تىزبەكتەپ ايتىپ جىبەرىپ ەدىم، دىمى ءوشتى»، دەيدى بابىر بابامىز. ال بابىردىڭ باباسى اقساق تەمىردىڭ دە وسى زاڭدى قاتاڭ ۇستاعانى جايلى دەرەكتەر بار. پارسى تاريحشىسى شاراف اد-دين الي يەزديدىڭ اتاقتى ءامىر تەمىردىڭ ءومىرى مەن ەرلىك داستانى جايلى جازىلعان «زافار-نامە» كىتابىندا تەمىردىڭ يكۋ-تەمىردى ءولتىرىپ، ساربازدارىن ماراپاتتاۋ ساتىندە دە وسى توعىز كەشىرىم جايلى جازىلادى. «تەمىر كەلىپ، جەڭىمپاز قوسقا توقتاپ، وسى جانتۇرشىگەرلىك شايقاستا قايتپاس قايسارلىق تانىتىپ، جاۋىنگەرلىك مىندەتىن باتىرلىقپەن ورىنداعان ساربازدارىنا قوشەمەت كورسەتىپ، دارقاندىق جارلىق شىعارىپ، ياساۋلدارعا ولاردىڭ ۇلى مارتەبەلىنىڭ ورداسىنا كەدەرگىسىز كىرگىزىپ، ولاردىڭ وزدەرى، بالالارىنىڭ توعىز رەتكە دەيىن جاساعان كەمىستىگى كەشىرىلەتىن بولسىن دەپ بۇيىردى». ال «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىنىڭ» «سەگىزىنشى داپتەرىندە» مىناداي ءبىر وقيعا باياندالادى. «شىڭعىس قاعان جارلىق ەتىپ: «ارنايى سىي تارتۋ ەتەيىن» دەپ، «بوعۇرچۇ، مۇقالى باستاعان نوياندار كەلسىن» دەگەندە ءۇي ىشىندە شىكى-قۇتۇقۇ بولاتىن، وعان «شاقىرىپ كەل ولاردى» دەگەندە شىكى-قۇتۇقۇ:

...ءسابي كەزىمنەن التىن بوساعاڭدا

بولدىم مەن،

اۋزىما ساقال قاپتاپ شىققانشا،

الجاۋسىز قاتە باسپادىم مەن...

ەندى ماعان قانداي سىي تارتۋ بەرمەكشىسىڭ سەن» دەپتى. سول سوزىنە شىڭعىس قاعان شىكى-قۇتۇقۇعا: «التىنشى ءىنىم ەمەس پە ەدىڭ. ورىنباسار كەنجە ءىنىم، ساعان سىي تارتۋدى ىنىلەرىممەن بىردەي بەرەيىن. جانە كوپ كومەگىڭ ءۇشىن توعىز ايىپ بولسا دا كەشىرىلسىن» دەپتى.

حاننان توعىز كەشىرىم بولعاندا، قارادان كەم دەگەندە ءۇش كەشىرىم نەگە بولماۋى كەرەك؟ نەگە ءبىز ءبىر-ءبىرىمىزدى كەشىرۋگە كەلگەندە ساراڭدىق كورسەتەمىز؟ كىسىدەن كەمشىلىك كورسەك نەگە ونى وزىنە ايتپايمىز؟ اقىل سالعانداي، كەڭەس قىلعانداي، باۋىرلىق پەيىل، دوستىق مەزىرەتپەن نەگە وي سالمايمىز؟ نەگە كوزىنەن شۇقىپ، كوپكە الىپ شىعامىز؟