كەنشىلەر جولى

تەمىربەك شىعىس قازاقستان وبلىسى، كۇرشىم اۋدانى، اقسۋات اۋىلىندا تۋىپ-وسكەن. 1984 جىلى وسكەمەندەگى مەحانيكالاندىرۋ جانە ەلەكترلەندىرۋ تەحنيكۋمىن بىتىرگەن سوڭ، ەكىباستۇز قالا­سىن­داعى «№7 مونتاج باسقار­ماسىنا» جولدامامەن كەلىپ، مونتاجداۋ جۇ­يەسىندە ەڭبەك جولىن باستايدى. ءوزى تۇرىپ جاتقان قالانىڭ كۇندەلىكتى تىنىمسىز ءدۇبىرلى تىر­شى­لىگى، اتى الەمگە ايگىلى الىپ كەنىش­تەر، الىپ ەلەكتر ستانسالارى، قاپ­تاعان وندىرىستەر ءدۇرسىلى تەمىر­بەكتىڭ جاستىق جىگەرىنە اسەر ەتەدى.

– ەكىباستۇزدا تۇرىپ، قالاي وندىرىستە ەڭبەك ەتپەۋگە بولادى دەپ ويلادىم. قازاق بالاسى ون­دى­رىسكە بارۋدان شەتتەپ قال­عان ۋاقىت. سودان كوپ ويلانباستان، 1992 جىلى ماۋسىم ايىندا كومىر­دى قازۋ-تيەۋ جۇمىستارىنىڭ كونۆەيەر-ماشينيست ماماندىعىن الىپ، «شىعىس» كەنىشى وندىرىسىنە جۇ­­مىس­قا قابىلداندىم، – دەيدى كەنشى.

تەمىربەكتىڭ سول ءبىر كەزدەردەگى ءوندىرىستى قالاۋى قازىرگى جاستارعا ۇلگى بولارلىقتاي.

– كەنىشكە تۇسكەننەن كەيىن جەر بەتىندەگى سەكىلدى جەر استىندا دا قاي­ناعان ەڭبەك باستالادى. العاش رەت كەنىشكە تۇسكەن كۇن ۇمى­تىل­مايدى. ۇڭىرەيگەن ۇڭ­گىرلەر، ۇزىن دالىزدەردىڭ بارلىعى ۇرەيلى. قازىر ابدەن ۇيرەندىك. بۇرعىنىڭ داۋىسى گۇرس-گۇرس ەستىلەتىندەي. جەر استىنداعى ەڭبەكتىڭ دە ءوز قيىن­دىقتارى، ءوز قىزىقتارى، ءوز ەرە­جەلەرى بار. كەنشىلەر جەر استىندا كيىپ جۇرەتىن كاسكالارىن ءبىر-بىرىنە اۋىستىرمايدى. بۇل سونداي ءبىر ىرىم، – دەيدى تەمىربەك.

ال «شىعىس» كەنىشى 1985 جىلى پايدالانۋعا بەرىلگەن بولا­تىن. بۇل – بىرەگەي كومىر وندى­رەتىن كاسىپورىن. سول جىلدان بەرى تالاي وزگەرىستەردى، جاڭا­شىل­­دىقتاردى باستان وتكەرىپ كە­لەدى. سوڭعى كەزدە كەنىشتە كو­مىر قاباتتارىن جەر ۇستىنە شى­عارۋ تەحنولوگيالىق كەشەنىنە كون­ۆەيەرلىك كولىكپەن كومىر ءوندى­رۋدىڭ اعىندى تەحنولوگياسى جوبا­سى ەنگىزىلدى. ياعني وندىرىلگەن كو­مىر­دىڭ تۇتىنۋشىلارعا ساپالى جە­تۋى قورشاعان ورتاعا زياندى شىعارىندىلاردى ازايتىپ، جۇمىس تيىمدىلىگىن ارتتىرادى.

ال تەمىربەك ەڭبەك ەتىپ جۇر­گەن ەۋروازياتتىق ەنەرگەتيكالىق كورپوراتسياسى (ەەك) ەلىمىزدەگى ەڭ ءىرى ەلەكتر ەنەرگياسى مەن كو­مىر وندىرۋشىلەردىڭ ءبىرى. ەلدە ون­دىرىلەتىن ەلەكتر قۋاتىنىڭ 17 پا­يىزى، كومىردىڭ 20 پايىزى كاسىپ­ورىن ەنشىسىندە. ەلەكتر ەنەرگيا­سىن ءوندىرۋدىڭ جىلدىق قۋاتى – 16 ملرد كۆت/س. كورپوراتسيا اقسۋ ەلەك­تر ستانساسى مەن «شىعىس» كو­مىر كەنىشىن بىرىكتىرەدى.

– وندىرىستىك كورسەتكىشتەرى، جو­عارى كاسىپقويلىعى، تەحنيكالىق الە­ۋەتى مىقتى كەنىشىمىز قانداي دا بول­سىن كۇردەلى جاعدايلارعا قارا­ماستان، ءوندىرىستىڭ شىعىندا­رىن وڭتايلاندىرىپ، تيىمدىلىگىن ۇلعايتىپ، باسەكەگە قابىلەتتىلىكتى ساقتاپ، دامۋ جولىندا. كەنىش ىسكە قوسىلعان جىلداردان بەرى ەڭبەك ەتىپ كەلە جاتقان كەنشىلەر بار. ولار بۇگىنگە دەيىن «شىعىس» كەنىشىن ءومىرىنىڭ اجىراماس بولىگى سانايدى. كەنشىلەردىڭ بۇگىنگى ۇرپاعىن تاربيەلەپ وسىردىك، – دەيدى ت.باربوسىنوۆ.

«شىعىس» كەنىشىندە ءبىر تاۋ­لىكتىڭ ىشىندە شىعارىلعان كو­مىر­دى جاققاندا پايدا بولاتىن ەلەكتر ەنەرگياسى ەلىمىزدەگى 254 قالانىڭ تۇرعىن ءۇي-كوممۋنالدىق بولىگىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن جەت­كىلىكتى ەكەن. كاسىپورىندا 2010 جىلى تمد اۋماعىندا تەڭدەسى جوق اينالمالى-اعىندى ارشۋ كەشەنى ىسكە قوسىلدى. جاڭا تەحنولوگيامەن شىعارىلاتىن ارشىلىم كومىر ءوندىرۋ كولەمىن ۇل­عايتۋعا مۇمكىندىك تۋعىزدى. كو­مىر قويمالارىنىڭ قايتا قۇرۋ جۇ­مىستارى وتكىزىلىپ، ءۇش كوتەرگىش كون­ۆەيەر سالىندى. بۇل ارقىلى كا­سىپورىن كەنىشتىڭ تومەنگى دەڭ­گەيلەرىنەن كومىردى ۇزدىكسىز شى­عارۋعا مۇمكىندىك الدى.

بۇل كۇندەرى «ەۋرازيالىق ەنەر­گەتيكالىق كورپوراتسياسى» اق-نا قاراستى «شىعىس» كومىر كەنىشى 30 جىل ىشىندە ءوڭىردىڭ ەكونوميكالىق جۇيەسىندە الدىڭعى ورىندا كەلەدى. كەنشىلەردىڭ جەردىڭ استىنداعى پايدالى قازبانى الىپ، قالالارعا وتىن، جىلۋ بەرۋدەگى ەڭبەكتەرىن ءبىر ءسات كوز الدىڭىزعا ەلەستەتىڭىز­شى. شيرەك عاسىرلىق تاريحىندا 400 ملن توننادان اسا كومىر ون­دىر­گەن بىرەگەي كەنىش تەمىربەك سەكىلدى تالاي كەنشىلەردىڭ ءومىر جولىنا اينالدى. ەلىمىزدىڭ ەنەر­گە­تيكالىق قاۋىپسىزدىگىنە باعا جەت­پەس ۇلەس قوسىپ، ەل بايلىعىن ارت­تىرۋدا. تەمىربەكپەن كوپ جىل بىرگە ەڭبەك ەتكەن ۋچاسكە باس­تىعى اۋەسحان سەرىكباەۆ، اس­فانديار بەردىعوجين، ورالبەك راحىم­جانوۆ، ورالبەك بۇلدىباەۆ سياقتى كەنشىلەر جۇمىس باسىندا ءبىر-ءبىرىن ارتىق ءسوزسىز، كوزقاراستارىنان-اق ۇعىنادى.

كەنشىلەردىڭ بالالارى دا اكە­لەرىنىڭ ءىزىن قۋىپ، اۋلەتتەرىمەن كاسىپورىندا جۇمىس ىستەۋدە. اكە­لەرىنىڭ الىپ كەنىشتە كومىر قا­زىپ، تاۋ-كەن سالاسىندا ەڭبەك ەتە­تىنىن كىشكەنتاي كۇندەرىنەن كو­رىپ-ءبىلىپ وسكەن ۇل-قىزداردى كەن­شى كاسىبى قىزىقتىرىپ، ولار دا وسى ماماندىقتى تاڭداعان. تە­مىربەكتىڭ ۇلى دا اكە جولىن قۋىپ، تاۋ-كەن سالاسىنىڭ مامانى بولدى. ۇلى ەرىك باربوسىنوۆ «ەۋرازيالىق ەنەرگەتيكالىق كورپوراتسياسى» اق جولداماسىمەن 2006-2010 جىلدارى م.تىنىش­پاەۆ اتىنداعى قازاق كولىك جانە كوممۋنيكاتسيالار اكادەمياسىن ءبىتىرىپ، ەكىباستۇزعا ورالدى. قازىر «ەەك» اق «شىعىس» كەنىشىنىڭ تەمىرجول جابدىقتارىنىڭ قوسالقى ءبولىمىنىڭ جەتەكشى مەحانيك-ينجە­نەرى بولىپ جۇمىس ىستەيدى. كەنىش­تە دەربەس ارشۋ جۇمىستارىن جۇر­گىزۋگە مۇمكىندىك بەرەتىن تەمىرجول كوممۋنيكاتسيالارىنىڭ جۇيەسى قۇرىلدى. كەنىش تاريحىندا اينالمالى اعىندى ارشۋ تەحنولوگياسىن مەڭگەرۋ كەزەڭىنىڭ ماڭىزى ۇلكەن.

– اكەم ەكەۋىمىز ءۇشىن ەلىمىزدە­گى عانا ەمەس، الەمدەگى ءىرى ءوندىرىس ورىن­دارىنىڭ ءبىرى سانالاتىن «شى­عىس» كەنىشىندە ەڭبەك ەتۋ – مار­تەبە. اكەم ۇلكەن وندىرىستىك ەڭبەك ورتاسىندا بىلىكتىلىگىن شىڭ­دادى، كاسىبي جوعارى مامان اتان­دى. العان ماراپاتتارى دا ءبىر توبە. ءبىز وتاندىق ەكونوميكانىڭ قار­قىندى دامۋىنا ۇلەس قوسىپ جۇر­گەنىمىزگە ماقتانامىز. اكە جو­لىن ءارى قاراي جالعاستىرۋ ال­داعى ءومىرىمنىڭ وسى كەنىشپەن باي­لانىستى ەكەنىن بىلدىرەدى عوي، – دەيدى ەرىك.

ول ERG Innovators Forum 2019 الەۋمەتتىك جوبالار بايقا­ۋى­نىڭ جەڭىمپازى اتاندى. جوبا­سى­نا «ەكىباستۇز «قاۋىپسىز قالا» باع­دارلاماسىنا ساي بولۋى ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟» دەگەن تاقىرىپتى ار­قاۋ ەتىپتى. وسى جايىندا قالالىق اكىمدىكپەن بىرلەسىپ جۇمىس ىستەۋگە ءازىر. بىراق اكىمدىكتەر ق ۇلىقسىز، شىعارىپ سالما جاۋاپتار ايتادى. اشىق قالعان قۇدىق قاقپاعىنا ارنايى ق ۇلىپ ورناتۋ الەۋمەتتىك جوباسىن جاساۋعا سەبەپ تە جوق ەمەس.

– كوشە بويىنداعى اشىق قال­عان قۇدىققا ءتۇسىپ كەتكەن بالالار جايلى ءجيى ەستيتىن بولدىق. ەكى­باستۇزدا دا 2 جاسار بالا كانالي­زاتسيالىق شۇڭقىردىڭ ىشىنە قۇلاپ ءتۇستى، – دەيدى ەرىك.

قازىر جەكە كاسىپورىندارعا، مەنشىك يەلەرىنە تيەسىلى قۇدىقتارعا باقىلاۋ قاجەت. قاقپاقتار ءجيى جوعالادى. ۇرلايتىن كىمدەر؟ جاڭا­سىن ساتىپ الۋ كىمدەرگە ءتيىم­دى؟ تەك قاقپاقتاردى عانا ەمەس، قۇ­دىق­تاردىڭ ىشىندەگى قۇرىل­عى­لار­دى بوگدە ادامداردان قورعاۋ كەرەك.

– جۇمىستان شىققان سوڭ، كە­زەك­تى اۋىسىمنان كەيىن ارينە، اكەم ەكەۋىمىز ۇيگە اسىعامىز. ءبىزدى ءدامدى تاعامدارىن دايىنداپ انام اسىعا كۇتىپ وتىرادى، – دەيدى ەرىك.

تەمىربەكتىڭ جارى جانات تا الماتىدان بايلانىس سالاسىنىڭ وقۋىن ءبىتىرىپ، 1987 جىلى ەكىباس­تۇز­عا جولدامامەن كەلگەن مامان، تەلە­كوممۋنيكاتسيا سالاسىندا 30 جىل­داي قىزمەت ەتىپ كەلەدى. قى­زى جانسايا دا اناسىنىڭ جولىن جالعاعان.

– ءبىز ناعىز ەكىباستۇزدىقتار­مىز. ەڭبەگىمىزدى ەكىباستۇزعا، ەلى­مىزگە ارنايمىز. ەلباسى ايتقانداي، ەڭبەك ادامى قۇرمەتكە لايىق. ءبىز سول قۇرمەتتەن ءوز ورنىمىزدى ال­دىق دەپ ويلايمىن، – دەدى تەمىربەك.

سونىمەن بىرگە، تەمىربەك – سپورت­شى كەنشى. ول «شىعىس» كەنى­شىندەگى سپورت سايىستارىنا قا­تىسادى، شاڭعى، تەننيس تۋرنيرلەرى، جەڭىل اتلەتيكا، شاحمات، سۋعا ءجۇزۋ سپورتتارىنا قاتىسىپ جۇلدەلى ورىندارعا يە بولدى.

– ءبىزدىڭ وندىرىستىك كەنشىلەر ۇجىمىندا كەزدەيسوق ادامدار جوق. بارلىعى كەنىشتىڭ بۇگىنى مەن ەرتەڭى ءۇشىن شىنايى ەڭبەك ۇل­­گىسىن كورسەتىپ، اۋلەتتەرىمەن بىر­­گە ەڭبەك ەتۋدە. «شىعىس» كە­نى­شى ءۇشىن 2020 جىل – ەرەكشە جىل بولدى. كاسىپورىن ءوزىنىڭ 35 جىل­­­دىعىن اتاپ ءوتتى، – دەدى «ەەك» اق «شىعىس» كەنى­شى­نىڭ باس­­­­شىلىعى. – كەنشىلەر كاسىپ­ورىن ىسكە قوسىلعاننان بەرگى 1 ملرد تەكشە مەتر كومىر وندىرگەن. ين­­نو-­ۆاتسيالىق تەحنولوگيالار مەن تەح­­­نيكالىق شەشىمدەردىڭ جۇ­زەگە اسى­رىلۋىندا بىرنەشە مىڭ كەن­شى­نىڭ كۇن سايىنعى ەسەلى ەڭبەگى ەكەنى بەلگىلى.

بۇگىندە كەنشىلەر تاۋلىگىنە 55 مىڭ توننا كومىر وندىرەدى. كا­سىپورىن ىسكە قوسىلعان العاشقى جىلدارمەن سالىستىرعاندا، بۇل ەكى ەسە جوعارى كورسەتكىش. ءيا، «ەەك» اق-تىڭ «شىعىس» كومىر كەنىشى 30 جىل ىشىندە ءوڭىرىمىزدىڭ ەكونوميكالىق جۇيەسىندە الدىڭعى ورىندا كەلەدى. كومىر ءوندىرۋ سا­لا­سىنداعى بىرەگەي كاسىپورىن. ەلى­مىزدىڭ ەنەرگەتيكالىق قاۋىپ­سىزدىگىنە باعا جەتپەس ۇلەس قوسىپ، ەل بايلىعىن ارتتىرۋدا.

كەنشى ماماندىعى بەلگىلى ءبىر تاۋەكەلمەن بايلانىس­تى. سون­دىق­تان كەنىشتەردە «نول­گە ۇم­تىلۋ» باعدارلاماسى قابىل­دا­نىپ، جۇزەگە اسىرىلىپ جاتىر. ماقسات – مۇمكىندىگىنشە وندىرىستىك جا­راقاتتاردى بولدىرماۋ. سونداي-اق ەڭبەك قاۋىپسىزدىگى بويىنشا ارنايى باعدارلاما قابىلداندى. كومىر ءوندىرۋ – بۇل ناعىز ەرلەردىڭ ءىسى. كەنشىلەردىڭ تاباندىلىعى، قا­جىرلىعى وزگەلەرگە ۇلگى بولار­لىقتاي. ەڭبەك ادامدى ەر اتاندىرادى دەگەن وسى. قاراپايىم ەڭبەك ادامى ەر اتانۋدىڭ جولىن وسىلاي دالەلدەپ بەرە الادى.