قوقىس ورتەيتىن زاۋىت كەرەك پە؟

قوقىس
جوياتىن جوبا

بىرەۋلەر قوس قولىن كوتەرىپ قولدادى، ەندى ءبىرازى قارسىلىق تانىتىپ پەتيتسيا جاريالادى. قازىر الەمدە 2 مىڭنان استام WTE نىسانى بار ەكەن. تمد ەلدەرى اراسىندا تەك ازەربايجاندا عانا وسىنداي زاۋىت سالىنعان.

جىل باسىندا ۇكىمەت وتىرىسىندا ەكولوگيالىق كودەكستى تانىستىرعان ەكولوگيا، گەولوگيا جانە تابيعي رەسۋرستار ءمينيسترى ماعزۇم مىرزاعاليەۆ ەلىمىزدە تۇرمىستىق قاتتى قالدىقتى وڭدەۋ كولەمى وتە تومەن دەگەن بولاتىن. سون­دىقتان ەكو كودەكسكە ء«وندىرىس جانە تۇتىنۋ قالدىقتارىن باس­قا­رۋدى جەتىلدىرۋ» اتتى جاڭا باعىت ەنگىزىلىپ وتىر ەكەن. را­سىن­دا، ەلدەگى 3،5 مىڭ پوليگون­دا 120 ملن توننا قاتتى قالدىق جينالعان. قاۋىپتى تسيفر. جىل سايىن 5 ملن توننا قالدىق ۇستە­مەلەنە بەرمەك. ءمينيستردىڭ ەسەپتەۋىنشە، بۇل شامامەن 42 فۋت­بول الاڭىنداي كولەم بولماق.

– 2016 جىلدان بەرى تۇر­مىس­تىق قاتتى قالدىقتاردى قاي­تا وڭدەۋ دەڭگەيى 2،6-دان 14،9 پايىزعا ءوستى. الايدا مۇنىڭ ءوزى از. جينالعان قالدىقتاردى ازايتۋ ءۇشىن Waste to Energy جوباسىن ەنگىزۋ ۇسىنىلدى. بۇل بويىنشا ورتەلگەن قوقىستان الىنعان ەلەكتر ەنەرگياسى جەلىلەرگە بەرىلەدى. اتالعان مەحانيزم ەۋروپادا جاقسى قىرىنان كورىندى. ءارى ونى ەنگىزۋ جەكە ينۆەستورلاردى تارتۋ ماسەلەسىن دە شەشەدى. سونىڭ ناتيجەسىندە، 2025 جىلعا تامان قالدىق كولەمى 30 پايىزعا ازايىپ، 180 ملرد تەڭگەدەن استام ينۆەستيتسيا تارتا الامىز، – دەگەن ەدى مينيستر.

قازاقستان ەكولوگيالىق ۇيىمدار قاۋىمداستىعى وتكىزگەن كونفەرەنتسياعا قاتىسقان ەكولوگيا ۆيتسە-ءمينيسترى اح­مەت­جان پىرىمقۇلوۆ «جاسىل ەكونو­مي­كاعا» كوشۋ تۇجىرىمداماسىنا سايكەس 2030 جىلى قالدىقتاردى قايتا وڭدەۋ دەڭگەيى 40 پايىزعا، 2050 جىلى 50 پا­يىزعا جەتۋ كەرەك ەكەنىن ايتتى.

– قوقىس ورتەيتىن زاۋىتتاردى ىسكە قوسقاننان كەيىن ءبىز قالدىقتاردى سۇرىپ­تامايمىز دەگەن پىكىر بار. بىراق قال­دىقتارعا قاتىستى كوپ ساتىلى جۇيەنى قا­راستىرىپ وتىرمىز. قوقىس ورتەيتىن زاۋىت – سونىڭ ءبىر بولىگى عانا. اتالعان جۇيە بويىنشا قايتا وڭدەۋگە بولاتىن بارلىق ەلەمەنت قوقىس ىشىنەن الىنىپ، وزگە اسا قاۋىپتى، راديواكتيۆتى ەلەمەنت جويىلىپ كەتەدى. قالدىقتاردى ءبو­لىپ جيناۋ كولەمى تەك وسە بەرەدى. زا­ۋىت­قا قايتا وڭدەۋگە، سۇرىپتاۋعا كەل­مەي­تىن قالدىقتار جىبەرىلەدى، – دەيدى ا.پىرىمقۇلوۆ.

قوقىس ورتەيتىن زاۋىت الداعى 2-3 جىل ىشىندە نۇر-سۇلتان، الماتى، اق­توبە، شىمكەنت، وسكەمەن جانە قارا­عان­دى قالالارىندا سالىنباق. سول ءۇشىن جىلدىڭ ەكىنشى جارتىسىندا ين­ۆەس­تورلاردى ىرىكتەۋ جۇرگىزىلمەك. ال قازىر ۆەدومستۆو جەرگىلىكتى اكىمدىك­تەر­مەن بىرلەسىپ جەر تەلىمى، قاجەتتى ين­فرا­قۇ­رىلىم ماسەلەلەرىن شەشىپ جاتقان كورىنەدى.

فرانتسۋز ساراپشىسى پەر حيتتس­بەرگەردىڭ ايتۋىنشا، پاريجدە ەنەر­گەتي­كالىق ۋتيليزاتسيا جاسايتىن ءۇش زاۋىت بار.

– زاۋىتتاردا قايتا وڭدەۋگە جارامسىز جانە تىم قاتتى لاستانعان قال­دىق­تاردى ۋتيليزاتسيالايدى. ونداي كە­شەن­دەر تۇرعىن ءۇي اۋداندارىندا جۇ­مىس ىستەيدى جانە لاس قالدىق ءبولىپ شى­عارۋ تۇرعىسىنان قورشاعان ورتاعا قاۋىپ تون­دىرمەيدى. ەگەر تەرميالىق وڭ­دەۋدەن شى­عاتىن قالدىقتار مەن ءتۇرلى وندىرىستەن بو­لىنەتىن قالدىقتاردى سالىستىرار بولساق وندا ازوت وكسيدى بويىنشا اۆتوترانسپورتتار (51 پايىز) الدا تۇر، بولىنەتىن لاس شى­عارىندىلاردىڭ 21 پايىزى قۇرىلىس سالاسىنا تيەسىلى. Waste to Energy زاۋىتىنان بولىنەتىن لاس قال­دىقتار دەڭگەيى وزگە پوزيتسيالارمەن سالىستىرعاندا الدەقايدا تومەن، – دەيدى ساراپشى.

حيميالىق قاۋىپسىزدىك پروبلەمالا­رى بويىنشا ساراپشى ۆالەري پەتروسيان قوقىس جينالاتىن پوليگونداردى جاي اسەر ەتەتىن حيميالىق بومبا دەپ باعالايدى. «قالدىقتاردى ەنەرگەتيكالىق ۋتيلي­زاتسياعا جىبەرۋ – قاتتى تۇرمىستىق قال­­دىقتاردى باسقارۋدىڭ جاڭا جۇيەسى جانە قايتا وڭدەلمەيتىن قوقىستارعا قاتىس­تى ماڭىزدى رولگە يە. ويتكەنى بۇل –  قال­دىقتاردىڭ كوزىن جويۋدىڭ جالعىز شەشىمى» دەيدى ول.

اۋرۋ تۋدىراتىن جوبا

ءبىر ماسكەۋدىڭ وزىندە ءدال وسىنداي ءتورت زاۋىت بار ەكەن. ەندى بىرتىندەپ تۇر­­عىنى ميلليوننان اساتىن قالالارعا مۇن­داي زاۋىت اۋاداي قاجەت بولا تۇسەتىن سەكىلدى. دەگەنمەن بىرقاتار ەكولوگ باسقاشا ويلايدى. ەكولوگ سەرگەي تسوي­دىڭ ايتۋىنشا، مينيسترلىكتىڭ بىرنەشە قا­لادا مۇنداي زاۋىت سالامىز دەپ بەل­سەنۋى قاراجاتتى يگەرۋدىڭ امالى عانا.

– مينيسترلىكتىڭ قوقىس ورتەيتىن زاۋىت تۋرالى جوباسى قوعامنىڭ ۇلكەن قارسىلىعىنا ۇشىراپ وتىر. 30 جىلدا بىزدە قوقىستاردى باسقارۋعا قاتىستى جاعداي رەتكە كەلتىرىلمەدى. ەندى قوقىس كولەمى شامادان تىس اسىپ كەتكەن كەزدە ونىڭ ءبارىن جيناپ، ورتەي سالماق. ءارى ونىسى جاڭعىرمالى جانە «جاسىل تەحنولوگيا» دەپ اسپەتتەلىپ وتىر. جوبانىڭ قولعا الىنۋى شەتەلدىك ينۆەستورلاردىڭ بيۋدجەت قارجىسىن الۋىنا مۇمكىندىك بەرمەك. جوبا ەكولوگيا ءمينيسترىنىڭ ۇسىنىسىمەن، قوعام پىكىرىن ەسكەرمەي ىسكە اسقالى جاتىر، – دەيدى ەكولوگ.

ساراپشى بۇل شەشىم قوعامنىڭ تالقىلاۋىنسىز-اق زاڭناماعا ەنگىزىلىپ كەتتى دەپ ەسەپتەيدى.

– ءسىرا، پرەزيدەنت تاپسىرماسى اسەر ەتكەن بولار. بىراق وندا باسقاشا اي­تىلعان: «ۇكىمەتكە Waste to Energy تەحنولوگياسىن ەنگىزۋ ءۇشىن زاڭنامالىق بازانى جانە قولايلى ينۆەستيتسيالىق جاع­دايلاردى تەز ارادا قامتاماسىز ەتۋ قاجەت» دەدى. ۇكىمەتكە تاپسىرىلدى، الايدا نەگىزگى ءرولدى وندا نەگە پار­لامەنت الىپ وتىر؟ الدە مەن بىر­دەڭە تۇسىنبەيمىن بە؟ مۇمكىن ءدال بۇلاي قۇ­پيالىق جاساۋدىڭ ءبىر سەبەبى – جوبانىڭ جۇزەگە اسۋىنا، سول جول ارقىلى قارجى يگەرۋگە ەرەكشە مۇددەلى توپتاردىڭ لوب­بيىندە جاتقان بولار، – دەيدى س.تسوي.

مينيسترلىكتىڭ بۇل جوباسىنا قارسى دايىنداعان پەتيتسيادا مىناداي دەرەك كەلتىرىلەدى.

«قوقىس ورتەيتىن زاۋىتتا قالدىق­تاردى جاعىپ جىبەرۋ قاتتى تۇرمىستىق قالدىق ماسەلەسىن شەشپەيدى. ويتكەنى جاققاننان كەيىن ۋلى كۇل قالدىقتارى پايدا بولادى. ونىڭ ۇستىنە پلاستماسسا قۇرامىندا جاققان كەزدە پايدا بولاتىن قاۋىپتى حلورلانعان ديوكسيندەر (تۇراقتى ورگانيكالىق لاستاۋشىلار) تۇزىلەدى. گاز تازارتقىش جۇيەلەر ۇشپا كۇلگە قوناقتاپ قالعان بارلىق تۇراقتى ور­گانيكالىق لاستاۋشىلاردى جويىپ جىبەرە المايدى. ول ۇشپا كۇل ادامدار مەن جانۋارلارعا تاراپ، سۋعا ءتۇسىپ، سوزىلمالى رەسپيراتورلىق اۋرۋلاردى، قا­تەرلى ىسىكتى تۋدىرادى» دەلىنگەن پەتيتسيادا.

قولداۋشىلاردىڭ ءبىرى ءاليا سال­مەنوۆا جوبانى ەكونوميكالىق جانە ەكو­لوگيالىق تۇرعىدان دا ءتيىمسىز دەپ سانايدى. جوبانى ۇكىمەت قولداپ تۇر، بىراق قوعام بەلسەندىلەرى قارسى. تايتالاستىڭ قاشانعا سوزىلارى بەلگىسىز. بىزدە قوعام قارسىلىعىنا تاپ بولعانىنا قاراماستان ەمىن-ەركىن قابىلدانىپ كەتە بارعان باس­تامالار كوپ-اق. قوقىس ورتەيتىن زاۋىت تا سونىڭ ءبىرى اتانىپ كەتە بارا ما، الدە جارتى جولدان توقتاي ما، ول دا بەلگىسىز. ەگەر بەلسەندىلەر ايتقانداي بۇل راسىمەن قوقىستى جويعانىمەن، جاڭا اۋرۋلارعا جول اشىپ بەرەر جوبا بولىپ شىقسا شە؟ باستاما ءالى ءبىراز تالقىنى، سوعان ساي ءالى ءبىراز جەتىلدىرۋدى قاجەت ەتەتىن سەكىلدى.