شاڭىراق – «شاعىن وتانىڭ»

جەتى قات جەردىڭ استىنان بۇلكىلدەپ شىعاتىن اق بۇلاق، تۇما باستاۋ، قايىرى مول قاينار بولادى. قايدا بارادى، قايدا قۇيادى سول ءمولت ەتكەن كوزدىڭ جاسىنداي ءمولدىر سۋ؟ ارناسىن بويلاپ ادىمداي بەرسەڭىز الگىندە عانا جىلىستاپ جاتقان اق بۇلاق ءاپ-ساتتە قاتپار-قاتپار تاستاردان شاپقىلاپ ءوتىپ، اياداي وزەنگە بارىپ قۇيىلار ەدى. جولاي اياداي وزەنىڭىزگە ءبىر ەمەس، بىرنەشە بۇلاق قوسىلىپ، ارناسى كەڭەيەدى، ارىنى ارتا تۇسەدى. گۇرىلدەپ، دۇرىلدەپ بارىپ ول وزەننىڭ ءوزى ۇلكەن وزەنگە قوسىلادى.

سونىمەن ءتامام با؟ جوق. ءومىر ماحابباتتان باستالىپ، پاراساتپەن تۇيىندەلەتىنى سەكىلدى، الگى الىپ وزەننىڭ ءوزى اعا-اعا اققۋ جۇزگەن ايدىنعا، بولماسا كولەمى كوكجيەكپەن شەكتەسكەن كۇمىس كولگە، ءتۇپسىز تەرەڭ تەڭىزگە بارىپ قۇيادى. ەندى ءبىر وزەن ەكپىندەپ كەلىپ قۇرلىقتاردى قۇرساپ تۇرعان مۇحيتقا جالعاسادى. ياعني باستاۋى جوق وزەن، وزەنى جوق مۇحيت بولمايدى دەگەن ءسوز. وتان دا وسى الىپ مۇحيت، شار باسىمىزداعى شاڭىراق ىسپەتتى. وزەنسىز مۇحيتتىڭ تولمايتىنى سەكىلدى، ۋىقسىز شاڭىراق تا بولمايدى. ۋىق، وزەن دەپ وتىرعانىمىز – وتباسى. «وتان – وتباسىنان باستالادى» دەگەن ۇلى ۇعىمنىڭ تۇپكى ءمانى، التىن قازىعى – وسى.

قازاقستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى – ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ ءبىر سوزىندە «وتباسى – قازاقستان قوعامىنىڭ دىڭگەگى، ەكونوميكاداعى، مادەنيەتتەگى، الەۋمەتتىك ساياساتتاعى بارلىق جاڭا جەتىستىكتەرىنىڭ نەگىزى. تاباندىلىق، ەڭبەكسۇيگىشتىك، تۋعان جەردى قاستەرلەۋ، ۇلكەنگە قۇرمەت جانە قوناقجايلىلىق سياقتى حالقىمىزدىڭ ەڭ جاقسى رۋحاني-ادامگەرشىلىك قۇندىلىقتارى بەرىك وتباسىلىق داستۇرلەر ارقىلى ۇرپاقتان-ۇرپاققا جالعاسىپ كەلەدى. «وتباسى كۇنى» وسى ۇلاعاتتى مۇرالارىمىزدى نىعايتىپ، جۇبايلىق ءومىردىڭ جاۋاپكەرشىلىگى مەن بالالارعا، اعا بۋىنعا ۇدايى قامقور بولۋدىڭ ماڭىزدىلىعىن جاستاردىڭ جادىنا سىڭىرە بەرمەك»، دەگەن ەدى.

ەلباسى ايتىپ وتىرعانداي، حالقىمىزدىڭ رۋحاني قۇندىلىقتارى ەڭ الدىمەن وسى وتباسىلىق داستۇرلەر ارقىلى بەرىلەدى. وعان كۇمان جوق. ەستە جوق ەسكى زامانداردان بەرى كەلىن ءتۇسىرىپ، قىز ۇزاتىپ، ۇلكەنگە – ىزەت، كىشىگە – قۇرمەت كورسەتىپ كەلگەن دانا حالقىمىزدىڭ ءومىر سالتى، وتباسىلىق ۇستانىمدارى وزگەرە قويعان جوق. سول ىزگى امال، دارا ءداستۇردى بالتالاسا بۇزىلمايتىن بەرىك ساباقتاستىق، ۇرپاق جالعاستىعى ساقتاپ كەلەدى. سوندىقتان ۇلى دالانى مەكەن ەتكەن ءاربىر وتباسىن ەلدىڭ ءدىڭى، تارلان تاريحتىڭ تامىرى دەسە دە بولادى. تامىر سۋالماسا – ءدىڭ قۋرامايدى.

تامىردى سۋالتپاۋ – ءار وتباسىنىڭ مىندەتى. كەيىنگى كەزدە سالت باستى، ساباۋ قامشىلى ءجۇرۋ سانگە، زامان ۇردىسىنە اينالىپ بارا جاتقان سەكىلدى. وتباسىن قۇرىپ، شاڭىراق كوتەرۋگە اسىعاتىن جاستاردىڭ قاتارى ازايىپ بارا جاتىر. ەسەسىنە، سۇيگەنىن كەزىكتىرمەگەن ءسۇر بويداق، تەڭىن تاپپاعان بۇرىمدى كوبەيىپ كەتتى. جاھاندانۋدىڭ جالپىعا ورتاق قاسىرەتى بۇل. جارايدى، «جاس وسپەي مە، جارلى بايىماي ما؟». ەرتەڭ-اق، سىڭارىن تابا جاتىر. ەندىگى ماسەلە – ءبىر كەزدەرى «كۇيىپ، ءسۇيىپ قوسىلعان» ەرلى-زايىپتىلاردىڭ جىلدار جىلجي كەلە ءبىر-بىرىنەن بەزىنۋى بولىپ وتىر. «جۇبايلار بار اڭگىمەسى تاۋسىلعان»... (م.شاحانوۆ).

بار ەمەس، وتە كوپ. وتكەن جىلدىڭ وزىندە 22 514 ازامات نەكە بۇزىپتى. ياعني ەلىمىزدە ءبىر جىلدىڭ وزىندە 11257 شاڭىراق شايقالدى دەگەن ءسوز!!! شاڭىراعى كوپتەپ شايقالعان ەلدىڭ كەلەشەگى دە كەمەل بولمايدى. دەموگرافيا قۇلدىرايدى، بەرىك ساباقتاستىق السىرەيدى. وتباسىن ساقتاپ قالۋعا بارىن سالعان ادام – وتانىن ساقتاپ قالۋعا ۇمتىلعان تۇلعا دەگەن ءسوز. حالقىمىز وسىنى ۇعىنۋعا، وي سۇزگىسىنەن وتكىزىپ، تۇيسىنۋگە ءتيىس.

ەندەشە قۋاتتى، شۋاقتى ەل بولام دەگەن مەملەكەتتىڭ ەڭ باستى ماقساتى – وتباسىنىڭ ءال-اۋقاتىن ارتتىرۋ بولۋعا ءتيىس. ستراتەگيالىق جوسپارلاۋ جانە رەفورمالار اگەنتتىگى ۇلتتىق ستاتيستيكا بيۋروسىنىڭ مالىمەتىنە سەنسەك، بيىلعى 1 ناۋرىزدا قازاقستانداعى حالىق سانى 18 917 184 ادامعا جەتىپ وتىر ەكەن. قالا تۇرعىندارىنىڭ سانى – 11 187 156. اۋىل حالقى – 7 730 028. جەر كولەمى بويىنشا الەمدەگى توعىزىنشى تەرريتوريانى مەكەن ەتىپ وتىرعان ەل ءۇشىن بۇل تىم از. «كوپ قورقىتادى، تەرەڭ باتىرادى». كوپتى كورگەندە قورقىپ، تەرەڭگە كەز كەلگەندە باتىپ كەتپەۋىمىز ءۇشىن دە سانىمىز ارتسا دەيمىز عوي باياعى. وتكەن عاسىردىڭ 60-70-جىلدارىنداعىداي 10-13 بالانى ومىرگە اكەلىپ جاتقان وتباسىلار جوقتىڭ قاسى. جالعىز بالانىڭ بەتىنە قاراپ وتىرعاندار قانشاما. مۇندايدا ايگىلى دوساي ءبيدىڭ ء«بىر بالاسى باردىڭ شىعار-شىقپاس جانى بار، ەكى بالاسى باردىڭ بولار بولماس ءحالى بار، ءۇش بالاسى باردىڭ ءۇش رۋلى ەلدە مالى بار» دەگەن اتالى ءسوزى ويعا ورالادى. ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرۋ قاجەت-اق. ايتپەگەندە، باعزى بابالارىمىز ء«بىر بالا – بالا ەمەس، ەكى بالا – جارتى بالا، ءۇش بالا – ءبۇتىن بالا» دەپ اتالى ءسوز ايتار ما ەدى؟ جوق. سوندا قايتپەك كەرەك؟

قابىرعالى قالامگەر مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «ەل بولامىن دەسەڭ، بەسىگىڭدى تۇزە» دەگەن ءبىر اۋىز ءسوزىن بۇگىندە ۇلتتىق ۇستانىمعا اينالدىرىپ الدىق. بەسىك ەمەس-اۋ، بەسىكتەن بەلى شىققان بالانى سارا جولعا سالا الساق، دۇرىس ءىلىم-ءبىلىم بەرىپ، ءوز الدىنا وتاۋ، ءۇي ەتە الساق ەل ىرگەسى بەكەمدەلدى دەگەن ءسوز ەمەس پە؟ ەڭ الدىمەن، ەلىمىزدەگى وتباسى، دەموگرافيا ينستيتۋتتارىنىڭ جۇمىسىن جۇيەلى جولعا قويا الساق ءجون بولار ەدى. ماسەلەن، مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ «سىندارلى قوعامدىق ديالوگ – قازاقستاننىڭ تۇراقتىلىعى مەن وركەندەۋىنىڭ نەگىزى» اتتى قازاقستان حالقىنا جولداۋىندا وسى وتباسى جانە بالا ينستيتۋتىن قولداۋ ماسەلەسىنە باسا ءمان بەردى.

اسىرەسە، وتباسىلاردىڭ الەۋمەتتىك الەۋەتىن ارتتىرۋعا كوپ كوڭىل ءبولىنۋى ءتيىس. ەل پرەزيدەنتى وسى ماسەلە تۋرالى جولداۋدا «الەۋمەتتىك باعىتتارعا – وتباسى بيزنەسىن قۇرۋعا، ەڭ الدىمەن، كوپ بالالى جانە جاعدايى تومەن وتباسىلارعا باسا ءمان بەرە وتىرىپ، بيزنەسكە قولداۋ كورسەتۋدىڭ جاڭا تاسىلدەرىن ەنگىزۋ كەرەك»، دەگەن بولاتىن. وسى باعىتتاعى جۇمىستى ءالى دە جانداندىرۋ، جالعاستىرۋىمىز كەرەك. نەگە؟ سەبەبى نارىق زامانىنا ەتى ۇيرەنىپ، وي-ساناسى بەيىمدەلە قويماعان وتانداستارىمىز ءۇشىن بالا تۋ، ونى اسىراپ باعۋ ماسەلەسى وزەكتىلىگىن جويعان جوق. جويعانى بىلاي تۇرسىن، جىل ساناپ وسى ماسەلەنى العا تارتاتىندار دا ارتىپ بارادى.

ء«بىر قوزى تۋسا، ءبىر ءتۇپ جۋسان ارتىق وسەدى». اتا-اجەمىز كۇنى بۇگىنگە دەيىن وسىنى ايتىپ كەلەدى. سوڭىنان ەرگەن ۇرپاعى، نەمەرە-شوبەرەسى كوپ بولسا دەيدى. «اعايىن تاتۋ بولسا – ات كوپ، ابىسىن تاتۋ بولسا – اس كوپ» ەكەنىن ايتىپ، بالا-شاعانىڭ كوپ بولعانى – ولاردىڭ ءوسىپ-جەتىلە كەلە ءبىر-بىرىنە قامقور، قورعان بولاتىنىن سانامىزعا سىڭىرەدى. اشارشىلىقتا دا، ساياسي قۋعىن-سۇرگىندە دە، سۇراپىل سوعىستاردا دا قازاق حالقىن قۇردىمعا قۇلدىراتپاي الىپ قالعان وسى قۇندىلىق. وتباسى قۇندىلىعى.

P.S. وزەن تارتىلسا – تەڭىز سارقىلادى. ارال دا سارقىلدى. اعىلىپ كەلگەن ارناسى كەڭ وزەن، قۇيىلىپ جاتقان سۋ ازايدى. وتباسى دا وسى وزەن سەكىلدى ەمەس پە؟ وتباسىنىڭ تامىرى تارتىلعان سايىن وتان سارقىلادى. ونسىز دا وتكەن جىلى 11257 وتباسىنىڭ ورنىن سيپاپ قالدىق. قارا شاڭىراعىمىز قالجىراپ قالماسا جارار ەدى. ارالدىڭ تاعدىرىن الاش قايتالاماۋى ءتيىس. قازاقستاندى قالاي قورعاساق، وتباسى دەپ اتالار شاعىن وتانىمىزدى دا سولاي قورعاشتاي بىلەيىك!