ەلەكتروندى بيلەتتەۋ جۇيەسى: ءۇمىت پەن كۇدىك

2015 جىلدان بەرى وسىعان ۇقساس بىرنەشە جوبا جۇزەگە اسىرىلماقشى بولعان. قازىرگى جوبانىڭ باستالاتىنىنا دا كۇمان كوپ.

– وبلىس ورتالىعىنداعى №1 اۆتوبۋس پاركى مەن «قالالىق ترامۆاي باسقارماسى» اق BPC Kazakhstan كومپانياسىمەن بىر­لەسىپ، قاناتقاقتى جوبا رەتىندە 208 ۆالي­داتور ورناتتى. ولاردىڭ ءبارى جۇمىس ىس­تەپ تۇر. قازىرگى كەزدە Avtobys مەن BPC Kazakhstan جۇيەلەرى قوسا پايدالانىلادى، – دەيدى قالالىق تۇرعىن ءۇي-كوممۋنالدىق شا­رۋاشىلىق ءبولىمىنىڭ مامانى ارسلان ايدارحانوۆ.

«تسيفرلى قازاقستان» مەملەكەتتىك باعدارلاماسىن ىسكە اسىرۋ اياسىندا 2019 جىلدىڭ 25 جەلتوقسانىنان باستاپ وبلىس ورتالىعىنداعى «№1 اۆتوبۋس پاركى» جشس-عا قاراستى قوعامدىق كولىكتەرگە ەلەكتروندى بيلەت جۇيەسى ەنگىزىلدى. بۇل جوبا №10، 21، 22، 38، 40، 41، 42، 44، 66-شى اۆتوبۋستارعا ور­نا­تىل­­عانى جايلى حابارلاندى.

ا.ايدارحانوۆ ايتقانداي، ەگەر وسىدان ەكى جىل بۇرىنعى ەلەكتروندى بيلەتتەۋ جوباسى ءساتتى جۇزەگە اسىرىلىپ، ءبىر ەمەس، با­قانداي 208 ۆاليداتور بەلسەندى جۇمىس ىستەپ تۇرعان بولسا، وندا قالالىق اكىمدىك نەسىنە تاعى ەكىنشى جوبانى ىسكە قوسىپ وتىر؟ ءبولىم ماما­نىن قايدام، ءوز باسىمىز كۇندە ترامۆاي، اۆتوبۋسپەن جۇرەتىن قالا تۇرعىنى رەتىندە «بەلسەندى جۇمىس ىستەپ تۇرعان» ۆاليداتوردى كورمەدىك. جولاۋشىلار كولىك­تەرىندە يىعىنا بيلەت تولى سومكەسىن اسىنىپ، ءالى كۇنگە كوندۋكتورلار ءجۇر.

قوعامدىق كولىكتىڭ جولاقىسىن تولەۋدىڭ جاڭا ەلەكتروندى جۇيەسى كەزەڭ-كەزەڭمەن ەن­گىزىلەتىنى بەلگىلى. ستاتسيونارلىق تەر­مينال­دار ارقىلى ءاربىر جولاۋشى جولا­قىسىن كولىك كارتاسىمەن نەمەسە ءموبيلدى قوسىمشا ار­قىلى تولەيدى. ءموبيلدى تەرمينال-ۆاليداتور كوندۋكتوردا نە جۇرگىزۋشىدە بولادى. قول­ما-قول اقشامەن تولەگەن كەزدە كوندۋكتور نەمەسە جۇر­گىزۋشى ءموبيلدى تەرمينالدان بيلەت بەرۋگە مىندەتتى. كارتامەن تولەۋ كەزىندە بيلەت بەرىلمەيدى جانە تو­لەمدى كوندۋكتور نەمەسە جۇرگىزۋشى ءمو­بيلدى تەرمينالدىڭ كومە­گىمەن تەكسەرە الادى.

ال سىناق جۇزىندە باستالعان باسقا جوبالار تۋرالى قالالىق اكىمدىك «وبلىس ورتا­لى­عىنداعى جولاۋشىلار تاسىمالى سالا­­سىنداعى ماسەلەلەردى ەسكەرە وتىرىپ، قولدانىسقا ەنگەن ءتيىمدى جوبا»، دەدى. ەگەر جاڭا جۇيە ارقىلى سالاداعى پروبلە­مالار شەشىلىپ جاتسا، قۇبا-قۇپ. بىراق ءبىز نەگە ء«تيىمدى جوباعا» كۇمانمەن قاراپ وتىر­مىز؟ وسى Avtobys ەلەكتروندى بيلەت­تەۋ جۇيەسى اتىراۋ، سەمەي، اقتوبە، تاعى باسقا قا­لالاردا سىناق تۇرىندە ءساتتى جۇرگىزىلىپ كەلەدى. پاۆلودار قالاسى دا ولاردىڭ قاتا­رىنا قوسىلۋى قاجەت. ويتكەنى ەلەكتروندى بيلەتتەۋ دەگەنىمىز – قاراپايىم جانە تو­لىق دەربەستەندىرىلگەن تاريف، ياعني وزىنە-ءوزى قىزمەت كورسەتۋ قاعيداتى بويىن­شا جول ءجۇرۋدىڭ تسيفرلى تولەمى. قولما-قول اق­شامەن جۇمىس ىستەيتىن قازىرگى قولدانىس­تاعى بيلەتتەۋ جۇيەسى زاماناۋي تالاپتارعا ساي كەلمەيدى.

سونىمەن وبلىس ورتالىعىندا ەلەك­ترون­دى بيلەتتەۋ جۇيەسىمەن اينالىساتىن «Innoforce solutions» جشس دەگەن ەكىنشى ءبىر كاسىپورىن پايدا بولدى. «سمارت اۆتو­بۋس پۆ» دەپ اتالاتىن سەرىكتەستىك وسى كا­سىپ­ورىن­نان قوندىرعىلاردى ساتىپ الىپ، قوعام­دىق كولىكتەرگە تەگىن ورناتۋعا كەلىسىم بەرگەن. بۇگىندە اۆتوبۋستار مەن ترامۆايلاردا 149 ۆاليداتور ورناتىلىپتى.

– جاڭا جۇيەدە باعاسى 450 تەڭگە تۇراتىن تولەم كارتاسى بار. وبلىس ورتالىعىنداعى ساۋدا ورىندارىندا ساتىلادى. قازىر تۇر­عىندار بارلىعى 20 مىڭ تەڭگەگە كارتا ساتىپ الدى. كارتانى كەز كەلگەن تەرمينالدان 10 مىڭ تەڭگەگە دەيىن تولتىرا الاسىز. جولاقىنى ءموبيلدى قوسىمشانى جۇكتەپ الىپ، QR-كود جانە bluetooth كومەگىمەن دە تولەۋگە بولادى. Avtobys قوسىمشاسىنداعى QR-كودتى ۇيالى تەلەفوننان سكانەرلەۋ ار­قىلى تولەۋ دە قاراستىرىلعان. قان­داي دا ءبىر سۇراق تۋىنداسا، تۇرعىندار
8 778 000 07 77 نومىرىنە حابارلاسۋىنا بولادى، – دەيدى «Innoforce solutions» جشس باسشىسى ايدوس توقتار ۇلى.

قالا اكىمى ەرجان ءيمانىسلام دا اۆتوبۋس­تارداعى ەمەس، ترامۆايداعى ەلەكتروندى بي­لەت­تەۋ جۇيەسىنىڭ جۇمىسىن كورسەتتى. بىراق اكىم كەرىسىنشە، اۆتوبۋستارداعى ۆاليداتور­لار­دىڭ قالاي جۇمىس ىستەپ تۇرعانىن ءوز كوزى­مەن كورۋى كەرەك ەدى.

– قالاداعى قوعامدىق كولىكتەردە 56 ۆاليداتور ورناتىلدى. ال «ترامۆاي باس­قارماسى» اق-تا 111 ءموبيلدى ۆاليداتور جانە №1 اۆ­تو­بۋس پاركىنە 72 ءموبيلدى ۆالي­داتور پاي­دا­لانۋعا بەرىلدى. باسقا دا تاسىمال­­داۋشى­لار ءۇشىن جۇيەنى مونتاجداۋ جانە ىسكە قوسۋ جۇ­مىس­تارى دايىندالدى، – دەيدى قالا اكىمى­نىڭ ءباسپاسوز قىزمەتى.

ا.ايدارحانوۆ ايتقان 208 ۆاليداتورعا قالالىق اكىمدىك كەلتىرگەن ساندى قوسساڭىز، قالا­دا مۇنداي ەلەكتروندى قۇرىلعىدان كوپ ەش­تەڭە جوق سياقتى. تاعى ءبىر مالىمەتتە «149 قوعامدىق كولىككە ستاتسيونارلى ۆاليداتورلار ورناتىلدى، ونىڭ 47-ءسى اۆتوبۋستاردا، 120-سى ترامۆايلاردا قويىلدى»، دەلىنگەن. وسى­­لايشا، قالالىق اكىمدىكتىڭ ماماندارى ءبىر-بىرىنە كەرەعار، ءارتۇرلى مالىمەت بە­رىپ وتىر.

قالاداعى №1 اۆتوبۋس پاركىنىڭ باسشىسى ۆاديم كوۆالچۋكتىڭ ايتۋىنشا، ەلەكتروندى بيلەت جۇيەسىنىڭ ىسكە قوسىلعانىنا ەكى ايداي ۋاقىت وتسە دە،  تۇر­عىندار مەن قوعامدىق كولىك يەلەرى تاراپىنان قىزىعۋشىلىق باي­قال­مايدى. كاسىپورىنعا 100 ۆاليداتور قۇ­رىلعىسى ساتىپ الىنىپتى. 

كۇنىنە وبلىس ورتالىعىندا 208 باعىتتا قوعامدىق كولىك جۇرەتىنىن ەسكەرسەك، شاعىن مار­شرۋرتتىق تاكسيلەردىڭ ۆاليداتور ساتىپ الۋى دا ەكىتالاي ماسەلە.

ال ەكونوميست ساۋلە قۇنيازبەكوۆانىڭ ايتۋىنشا، «تسيفرلى قازاقستان» باعدار­لاماسى اياسىندا قولعا الىنعان ەلەكتروندى بيلەتتەۋ جوباسى – ديففەرەنتسيالدى تاريف­كە نەگىزدەلگەن جۇيە. ەگەر ەلەكتروندى بيلەتتەۋ جۇيەسى ەنگىزىلسە، وندا تاريف تە ديففەرەنتسيالانادى. سوندىقتان وبلىس ورتالىعىندا ەلەكتروندى بيلەتتەۋ جۇيەسى ءتيىمدى جۇمىس ىستەۋى ءۇشىن نۇر-سۇلتان، ال­ماتىداعىداي سارالانعان تاريف كەرەك. سوندا ءتاريفتىڭ ناقتى ءوسۋى بولمايدى، جولاۋشى جولاقىنى تولەۋ ءتاسىلىن ءوزى تاڭدايدى. قول­ما-قول تولەسە، 150-160 تەڭگە، كارتامەن تو­لەسە، 80 تەڭگە بولادى. قوعامدىق كولىك­تە­ردەگى كوندۋكتورلاردى قالدىرۋ-قالدىرماۋ ماسەلەسىن تاسىمالداۋ­شىلار وزدەرى شەشەدى. ديف­فەرەنتسيالدى تاريف ەنگىزىلگەننەن كەيىن تولەم­نىڭ 90 پايى­زى قولما-قول بولمايتىنى تۇسىنىكتى.

قالادا قوعامدىق كولىكتەردىڭ جاعدايى دا كۇر­­مەۋلى ماسەلە. اۆتوبۋستاردىڭ كوبى ابدەن توزعان. جاڭا دەگەندەرى تەك ور­تا­لىق كوشەلەرمەن جۇرەدى، وبلىستىق، قالالىق اكىمدىكتىڭ الدىنان وتەدى. ال قالعان ۇلكەندى-كىشىلى توزعان اۆتوبۋستار 2018 جىلدان باس­­تاپ ورتالىق كوشەلەرگە جىبەرىلمەيدى. ۇل­كەن­دى-كىشىلى دەگەنىمىز – كولەمى شاعىن، حالىق اراسىندا «مارشرۋتكا» اتالىپ كەتكەن قوعامدىق كولىكتەر. بۇل كولىكتەر ابدەن توزىعى جەتكەن. ءىشى دە تىمىرسىق، تار، وتىرىپ-تۇرۋعا ىڭعايسىز. سوندىقتان ەلەكتروندى بيلەتتەۋدەن بۇرىن ەسكىرگەن، توزعان، جۇرۋگە كەلمەيتىن، تۇرعىندارعا قو­لايسىز قوعامدىق كولىكتەردى باعىتتاردان الۋ ماسەلەسى تۇر. مىسالى، №152 باعىتىمەن جۇرەتىن №091 شاعىن كولىك بار. ابدەن توزعان، بىراق وعان جول، كولىك پوليتسياسى دا، اكىمدىك تە نازار
اۋدارمايدى.

ەكىنشىدەن، اۆتوبۋس ايالدامالارى دا ابدەن توزعان. ءجونى ءتۇزۋ ءبىر ايالداما جوق. ايالدامالاردا اۆتوبۋستاردىڭ باعىتى، ءجۇرۋ ينتەر­ۆالى جونىندە انىقتامالىقتار دا ىلىن­بەگەن. كۇتىمى جوق ايالدامالار قالانىڭ كوركىن بۇزىپ تۇر.

كەزىندە وبلىس ورتالىعىنداعى №1 اۆ­تو­پارك­تى جەكەشەلەندىرۋ قالا حالقىنىڭ كوز الدىندا ءوتتى. 2015 جىلى «پاۆلودار قالا­سىنداعى قوعامدىق كولىك قوزعالىسى كەشەنىن جاڭعىرتۋ» ماقساتىندا الماتىداعى «كو­لىك جانە كوممۋنيكاتسيا عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ» ماماندارى كەلىپ، جوبا جا­ساماق بولدى. جەرگىلىكتى حالىق ابدەن ۇي­رە­نىپ قالعان اۆتوبۋس باعىتتارىن بۇ­زىپ، وزدەرىنشە وڭتايلاندىرۋ جاسادى. ال­ماتىلىق عالىمداردىڭ توسىننان كەلىپ، نەگىزسىز وڭتايلاندىرۋ جۇيەسىن ەنگى­ز­­گەندەرىنە تۇرعىندار ءالى دە نارازى. ويت­كەنى باراتىن جەرىنە ۋاقتىلى جەتە المادى، ورتالىق كوشەلەر جابىق بولدى. قو­عامدىق كولىكتەرمەن قاراپايىم حالىق جۇرەتىندىكتەن، الدىمەن وڭتايلاندىرۋ ماسەلەسى جۇرتشىلىقپەن تالقىلانىپ، قوعام­دىق تىڭداۋلار ءوتۋى كەرەك ەدى. ءارى سولتۇس­تىك ءوڭىردىڭ اۋا رايى ىزعارلى، قىسى قات­تى بولاتىنىن الماتىلىق عالىمدار مۇل­دە ەسكەرمەگەن.

جوبا بويىنشا تۇرعىندار قورشاعان ورتاعا زيانى كوپ ەسكى اۆتوبۋستاردان قۇ­تى­لادى دەلىنگەن. قۇتىلعان جوقپىز، قاي­تا بۇدان دا بەتەر زيان شەگىپ وتىر. الما­تىلىق عالىمدار پاۆلوداردىڭ نەگىزگى كوشە­لەرىندەگى قوعامدىق كولىك قوزعالىسىن ازايتامىز دەپ ابدەن قاتەلەستى. ونىڭ زاردابىن ەندى تۇرعىندار تارتىپ وتىر.

ال قۇرىلعانىنا 50 جىلدان اسا ۋاقىت وتكەن №1 اۆتوپارك جاڭا قوجايىن كەلگەنشە قالالىق اكىمدىكتىڭ مەنشىگىندە بولدى. كاسىپورىن باسشىلىعى اۆتوبۋستاردىڭ قىز­مەتىن ۇيىمداستىرۋعا جانە جولاۋشىلار قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋگە كوپ كوڭىل ءبولدى. ديسپەتچەرلىك بەكەتى بولدى. جۇمىستى رەت­تەۋ ءۇشىن اۆتوبۋستاردا GPS ترەككەر-اقپا­راتتار قولداندى.

اۆتوپاركتى ساتىپ العان كەزدەگى كەلىسىم بويىنشا جاڭا قوجايىن مەكەمەنىڭ بار­لىق قارىزىن ءوز موينىنا الماق ەدى. كەيىن داۋ-داماي باستالدى. انىقتالعانداي، اۆ­توبۋس پاركىن ساتىپ العان «قازاقستان قۇرىلىس كومپانياسى» جشس فيرماسى كەلىسىمشارتتا كورسەتىلگەن مىندەتتەردى ورىنداماعان. اقىرى، ەكىجاقتى كەلىسىم­شارت بۇزىلدى. ءسويتىپ 2016 جىلى جەكە­شەلەندىرىلگەن №1 اۆتوبۋس پاركىنىڭ ورتا­لىق كوشەلەرمەن جۇرە­تىن جاڭا 36 اۆتوبۋسى باعىتتاردان الىنىپ تاستالدى. ال ەسكىرگەن اۆتوبۋستار ءالى كۇنگە دەيىن وبلىس ورتالىعىندا ءجۇر. قاڭتارداعى قاقاعان ايازدا ءبىراز قوعامدىق كولىك ءتيىستى باعىتتارىنا شىعا الماي دا قالادى.

مىنە، قالانىڭ قوعامدىق كولىك سالاسىن­داعى وسى تۇيدەكتەلگەن ماسەلەلەردى جاس اكىم ەرجان ءيمانىسلام ءوز كوزىمەن كورىپ شىق­قانى دۇرىس بولار ەدى. تراۆمايعا وتى­رىپ الىپ، قالانى ارالاعانى جاقسى-اق، ارينە. بىراق اۆتوبۋستاردىڭ جايىن دا ەس­كەرۋسىز قال­دىرماعان ءجون.

– قازىر اۆتوبۋس پاركتەرى جەكەمەنشىك يە­لىگىندە. قوعامدىق كولىكتەردى جوندەۋ، جاڭارتۋ جۇمىستارى تاسىمالداۋشىلار ەسەبىنەن جۇزەگە اسىرىلادى. سوندىقتان ەلەك­تروندى بيلەتتەۋ جۇيەسى زاڭ جۇزىندە قو­عامدىق كولىكتەردى ساتىپ الۋ نەمەسە جون­دەۋ جۇمىستارىنا ارنالعان سۋبسيديا ءبولۋدى انىقتاۋ ءۇشىن دە قاجەت. وسى جۇيە نەگىزىندە تاسىمالداۋشىلار نەسيە الۋعا ءوتىنىم دە بەرە الادى. مىسالى، نۇر-سۇلتان، الماتى قالالارىنداعى ەلەكتروندى بيلەتتەۋدى ەنگىزۋ تاجىريبەسى جاقسى ناتيجە بەردى. ەندى ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەر نەسيە بەرۋ ءۇشىن ەلەكتروندى بيلەتتەۋ جۇيەسىن تالاپ ەتە الادى، – دەيدى ەكونوميست س.قۇنيايزبەكوۆا. ول قوعامدىق كولىكتەردىڭ تاسىمالداۋ جۇيەسىن تسيفرلاندىرىپ قانا قويماي، اۆتوبۋستاردى جاڭارتىپ، جاڭا باعىتتار اشىپ، قالالىقتار ءۇشىن ەلەكتروندى قارىم-قاتىناس تەتىكتەرىن جەتىلدىرۋ قاجەتتىگىن جەتكىزدى. «قوعامنىڭ تالابى ەسكەرىلمەسە، قالانىڭ ينفراقۇرىلىمى بارلىق تالاپقا ساي بولماسا، ەلەكتروندى بيلەتتەندىرۋ جوباسى قالاي جۇزەگە اسىرىلادى؟» دەيدى ەكونوميست-عالىم.

ءيا، قوعامدىق كولىك سالاسىن تسيفر­لاندىرۋ – زامان تالابى. وسى باعىتتا تۇيىندەلگەن ماسەلە شاش-ەتەكتەن. اۆتوبۋس­تاردى جاڭا­لاۋ، قىزمەت كورسەتۋ ساپاسىن ارتتىرۋ، ايال­داما­لاردى جوندەۋ – كۇن تار­تىبىندە تۇر. سون­داي-اق ەلەكتروندى بيلەتتەۋ جۇيەسىمەن جاب­دىقتالعان جانە مۇنداي قۇرىلعى قويىل­ماعان اۆتوبۋستاردا سالىس­تىرمالى تۇردە قاراجات قالاي جينالاتىنىن دا انىقتاۋ قاجەت. دەگەنمەن دە جول ءجۇرۋ اقىسىن ەلەكتروندى تۇردە تولەۋ جۇيەسىنە كوشۋ جولاۋشىلار تاسىمالى قىزمەتىن جاقسارتۋعا مۇمكىندىك بەرەتىنىنە سەنىمىمىز ۇلكەن.

پاۆلودار وبلىسى