الاڭ دا الاڭ، الاڭ جۇرت

بيىل ەل تاۋەلسىزدىگىڭ ەڭ ءبىر ەلەۋلى بەلەسى – وردالى وتىز جىلدىقتا ءتول مەيرامىمىز، جىل باسى – ناۋرىز مەرەكەسىن ەرەكشە اتاپ ءوتۋىمىز كەرەكتىگى جونىندە كوپ ايتىلىپ جاتىر. شىنىمەن دە ەرەن ەگەمەندىگىمىزدىڭ ءبىر نىشانى – ۇمىت بولا باستاعان ەسكى داستۇرلەرىمىزدى جاڭعىرتۋ، ساقتاردان قالعان سالتتارىمىزدى، عۇن­داردان قالعان عۇرىپتارىمىزدى قايتا كوكتەتۋ ەمەس پە؟ سامارقاننىڭ كوك تا­سى ەرىپ، سارىارقانىڭ توسىندەگى قاسات قار قاقىراي سوگىلگەن ۇلى ميزام – ناۋرىز تويى قارساڭىندا ۇلتتىق سالت-داستۇرلەرىمىز تۋرالى كوپ ايتىلعانى دۇرىس. ءبىز وسىناۋ وتپەلى، جاھاندانۋدىڭ جالىنى جالپى ادامزاتتى جاپپاي جال­ماپ كەلە جاتقان كۇردەلى كەزەڭدە كەيبىرى ءتىپتى تەك تۇركى حالىقتارىندا عانا كەزدەسەتىن ادامگەرشىلىك ابزال قا­عي­دالارمەن قالانعان ادەپتى ادەت-عۇ­رىپتاردى الەم الدىندا اسقاقتاتا جىر­لاۋىمىز كەرەك. بىلە بىلگەنگە ءداستۇرى وزىق ۇلت قانا دامۋعا يكەمدى. سالت-ساناسى ب ۇلىنبەگەن حالىق قانا ساناتكەرلەر ساپىندا بولا الادى. قاراپايىم تىلمەن ايتقاندا، العا وزۋ ءۇشىن الدىڭعى ۇرپاق قالدىرعان اسىل مۇرالاردى كوزدىڭ قارا­شىعىنداي ساقتاي بىلگەنىمىز ءجون.

بايقاپ قاراعانعا ءبىزدىڭ بالتالاسا بۇزىلماس بايىرعى جوسىقتارىمىز كەيىنگى ءبىر عاسىردىڭ ىشىندە كۇرت ىدىراپ، تۇتاس ينستيتۋتتاردىڭ تۇعىرلارى قاتتى شايقالا باستادى. كەڭەستىك كە­سىر ساياساتتىڭ سالقىنى ءبىر جاعىنان، ج­اھاندانۋدىڭ جويقىن كۇشى ەكىنشى بەتتەن تىقسىرىپ، از عانا ۋاقىتتىڭ ىشىندە ايرانداي ۇيىپ وتىرعان الاش ورتاسى الاساپىران كۇيگە ءتۇستى دە كەتتى. ۇلكەنگە ىزەت، كىشىگە قۇرمەت كورسەتە بىلەتىن، مالىم جانىم ساداعاسى، جانىم ارىمنىڭ ساداعاسى دەپ كەلگەن قازاق حالقى كەيىنگى شيرەك عاسىردا ءتىپتى ادام تانىماستاي كەيىپ كورسەتە باستادى. بۇعان ارينە، سىرتقى كۇشتەردىڭ ىقپالى وراسان، دەسەك تە ءوزىمىز دە ىقىلىم كونە داستۇرلەرىمىزدى جاڭا زامانعا لايىق كورمەي، ەجەلگى عۇرىپتارىمىزدى بارىنشا كورسەتۋگە ۇيالاتىن سياقتى كەرتارتپا قىلىقتارعا كوپ بوي الدىرىپ ءجۇرمىز. ءتىپتى بارا-بارا قازاقتىقتى ەلدىڭ قورى، كوشتىڭ سوڭى دەي­­تىندەي دارەجەگە قۇلدىراتىپ جىبەر­گەن­دەيمىز.

ەڭ اۋەلى حالىقتىڭ يممۋنيتەتى – ول ۇلتتىڭ انا ءتىلى. ءتىل – قايتالانبايتىن قۇبىلىس، ۇلتتىڭ ءتۇپ بولمىسى، ەرتەڭى، تاريحى. كەيدە ۋاقىتتىڭ ءوزى تىلدە ءومىر سۇرەتىندەي كورىنەدى. بارلىعى تىلمەن جالعاسادى، ءتىل بار جەردە ۇلت بار، ەل بار، جەر بار. ءتىلدىڭ قازىناسىنان ارتىق بايلىق بولماق ەمەس. الەم تىلدەرىنىڭ قاي-قايسى بولسىن وزىندىك ەرەكشەلىگى بار، قاسيەتى بار، كۇشى بار جاندى قۇبىلىس. الايدا بارلىق ءتىلدىڭ ىشىندەگى قازاق ءتىلىنىڭ ءبىز ءۇشىن ورنى الابوتەن بولۋى كەرەك. ءبىزدىڭ تۇتاس تاريحىمىز ءتىل جادىندا جاسىرىلعان. ءبىز ءوزىمىزدىڭ بار­لىق وتكەن جولىمىزدى تىلگە ساقتاپ، ءتىل جادىندا جاڭعىرىپ كەلگەن حالىقپىز. زەرگەر جازۋشىمىز عابيت مۇسىرەپوۆ ايتقانداي، انا تىلىنەن ايىرىلعان ادام ءوز حالقى جاساعان مادەني مۇرانىڭ بارىنەن قۇرالاقان قالادى. ءتىلىن بىلمەگەن ءتۇبىن بىلمەيدى، ونداي ادام كۇلدىرەم دەپ كۇي­دىرەدى، سۇيسىندىرەم دەپ سۇرىندىرەدى، بىل­دىرەم دەپ بۇلدىرەدى، قۋانتام دەپ قۋار­تادى، كەلتىرەم دەپ كەتىرەدى، جۇباتام دەپ جى­لاتادى.

بۇگىندە انا ءتىلىن ارداقتامايتىن، تاريحىن تەرەڭ زەردەلەگىسى كەلمەيتىن كەرەناۋ ۇرپاق ءوسىپ كەلە جاتقانى كوڭىلگە كىر­بىڭ تۇسىرەدى. تەك جاستارىمىز عانا ەمەس، كىندىكتەرى كەڭەستىك كەزەڭدە كەسىلگەن اعا بۋىننىڭ دا ءتول تىلىمىزگە دەگەن باعاسى كەيدە تومەن كورىنىپ جاتادى. بۇل – ۇلت­تىڭ تامىرىنا شابىلعان بالتادان ءبىر كەم ەمەس قىلمىس. انانىڭ اق سۇتىمەن دارىعان دۇنيە ءتىلىن جاتسىنعان ۇرپاقتان جالىندى ءسوز، ىلگەرى قيمىل كۇتۋ قيىن. عالام شايىرى عامزاتوۆشا ايتساق، «ول – مەنىڭ بالام ەمەس. مەنىڭ بالام بولسا، مەن ۇيرەتكەن انا ءتىلىن ۇمىتۋعا ءتيىس ەمەس».

اقىلدىڭ اقىنى اتالعان قادىر مىر­زا-ءالىنىڭ «بەسىك پەن دومبىرا» دەيتىن تاماشا ولەڭى بار. «بابا قازاق كەبىستى، تاس قاپاسقا وشىكتى. ىزدەيمىن دەپ كەڭىستىك، كەنتىن تاستاپ كوشىپتى. باتىر قازاق قىلىشتى، بەلىن قاشان شەشىپتى؟! ىزدەيمىن دەپ تىنىشتىق، ءتۇزىن تاستاپ كوشىپتى. اقىن قازاق ازاپتىڭ ءبارىن تاستاپ كوشىپتى. ىزدەيمىن دەپ ازاتتىق، تاۋىن تاستاپ كوشىپتى. ءبارىن تاستاپ وسى كۇن جەتكەن ۇلى مۇراتقا. دومبىرا مەن بە­سىگىن، تاستاماعان بىراق تا!».

بۇگىندە وسى بەسىكتىڭ ءباسى تومەندەپ، بەدەلى ءبىرتۇرلى ارزانداپ بارا جاتىر. ارينە، بەسىكتىڭ كەيبىر قۇرىلىمدارى، تەتىك­تەرى جاڭا زامانعا ۇيلەسپەۋى مۇمكىن. الايدا دامۋ دەگەن سول، ءوزىڭنىڭ ەسكى جادىگەرىڭدى ەرتەڭگى بولاشاققا جاڭارتىپ، جاسارتىپ ۇسىنۋ ەمەس پە؟ ءبىز بۇل رەتتە دە تەك بەسىكتەن عانا باس تارتىپ تۇرعان جوق­پىز، سول كيەلى دۇنيەمەن بىرگە قان­شاما ۇلتتىق سالت-ءداستۇرىمىز، باي ادەبي ءتىلىمىز قوسا كۇرەسىنگە سۇيرەلىپ تاستالعانداي. بالانى بەسىككە سالۋ سالتىنىڭ وزىندە قانشاما تاربيە جولى، بابا ءىلىمى ساباق­تاسار ەدى. تەك قانا بەسىككە قاتىستى كونە اتاۋلار – تىلدىك قورىمىزدىڭ التىن قازىناسى. وسى بايلىعىمىزدىڭ ءبارىن جاڭا زامانعا جاپپاي ەلىكتەپ كەتكەن ەرتەڭگى ۇرپاق ءبىرجولا ۇمىتادى. بەسىككە بولەنۋدىڭ بالا اعزاسىنا قاجەت پايدالى جاعىن ايتپاعان كۇننىڭ وزىندە سول قۇت، سول كيەمەن بىرگە قازاقتىڭ عاسىرلاردان عاسىرلارعا جالعاسىپ كەلگەن دالالىق رۋحى ءبىزدى ءبىرجولا تاستاپ كەتپەسىنە كىم كەپىل؟ ءبىر سوزبەن ايتقاندا، بەسىك – كوشپەلى قازاق ۇلىسىنىڭ بىرەگەي برەندى بولۋى كەرەك. بەسىك – وتباسىنىڭ ىرىس-بەرەكەسى، ىنتىماق-جاراسىمى، بىرلىگى، ءبىرتۇتاس دۇنيەتانىمى.

ال ەندى وسى بەسىكتى بەلى تالىپ تەربەتەر انا تاقىرىبى دا قازاقتىڭ بۇگىنگى باس اۋرۋىنا اينالادى دەپ كىم ويلاعان؟ «انا – ءبىر قولىمەن بەسىكتى، ءبىر قولىمەن الەمدى تەربەتەدى» دەگەن اۋەزوۆتىڭ ايگىلى ءسوزى ايتەۋىر وسى كۇنى از ايتىلادى. قاي­­تا، ايەل قۇلاقكەستى قۇل ەمەس، ايەل تەڭدىگى – الەم ماسەلەسى دەپ اۋرە بولىسىپ جۇرگەن جۇرتتىڭ قاراسى قالىڭ. بۇل نە، قازاق ايەلدەرىنىڭ قانشاما عاسىر بويى ساقتالىپ كەلگەن پاراساتتى ۇلگى جولى اينالدىرعان شيرەك عاسىر شەڭبەرىندە شەتكە ىسىرىلىپ قالا سالعانى ما؟ تاعى دا قاداعاڭنىڭ قالامىنا جۇگىنەمىز: «كولدەي كورىپ ماحابباتتىڭ تامشىسىن، كۇتىپ ءوتتىڭ جاقسىلىقتىڭ جارشىسىن. ەگەر ءبىر اي كورىنبەسە ساعىندىڭ، كۇيەۋىڭنىڭ ءوزى تۇگىل قامشىسىن! جولىن كەسپەس قايناعانىڭ، اعانىڭ، سەن ءبىر گ ۇلى، سەن ءبىر كۇنى دالانىڭ. كىتاپسىز-اق وقىدىڭ سەن كىتاپتاي، اتا-انانىڭ قاسى مەنەن قاباعىن!».

بۇگىندە ەنە مەن كەلىن ينستيتۋتى دا ەندى قايتا بويىن تىكتەي الماستاي ءبىرجولا قيراپ، قاۋساپ قالعانداي وتە ءبىر كۇردەلى كەزەڭگە كەلىپ تىرەلىپ تۇرمىز. جازۋشى، ەتنوگراف اقسەلەۋ سەيدىمبەكتىڭ «قۇرمەت» دەگەن اڭگىمەسى ەرىكسىز ويعا ورالادى. ءۇي جيناپ جۇرگەن ىرىس كەلىن قاينىسىن شاقىرىپ، اتاسىنىڭ شاپانىن تورگە ءىلىپ بەرۋىن وتىنەدى. ء«وزىڭ نەگە ىلمەيسىڭ؟!» دەگەن قاينىسىنا ىرىس وزگەشە ءبىر بايسالدى قالىپقا ءتۇسىپ، ايتۋعا بولمايتىن كيەلى قۇپيانى امالسىز ايتىپ تۇرعانداي، داۋىسى دىرىلدەپ: «وندا... وندا، اتامنىڭ جاعاسىنا قولىم ءتيىپ كەتەدى عوي!.. ولاي ەتۋگە بولمايدى عوي!»، دەيدى.

ء يا، ءبىز جاڭا قوعامدا ءومىر ءسۇرىپ جاتقانىمىز راس. بىراق جاڭالىققا قادام باسۋ – ۇلتتىق ۇعىمدار مەن قاستەرلى قۇندىلىقتاردان باس تارتۋ دەگەندى بىل­دىرمەسە كەرەك. قازاق بالاسى تاربيە باس­تاۋىنان قول ۇزگەن كۇنى بولمىسىنان ايى­رىلعان ۇلتتاردىڭ بىرىنە اينالادى. ۇلتتىق سالت-ءداستۇر ەشقاشان ەسكىلىك بولعان ەمەس. كۇنشىعىسىمىزداعى جاپون حالقىن العان بولساق، ولار وركەنيەت ورىنە تەك تەحنولوگيالارى ارقىلى جەتكەن جوق، ادەبيەتىن دە، مادەنيەتىن دە، عىلىمىن دا ۇلتتىق سالت-داستۇرمەن ۇشتاستىرۋلارى ارقىلى جەتتى. قازاقى سانا ەندىگى ءومىرىمىزدىڭ ۇستىنى بولا المايدى دەۋ بارىپ تۇرعان بىلىمسىزدىك. ءبىز اتا-بابالار ۇستانعان دارا دا دانا جولدى ۇمىتۋىمىز مۇمكىن، الايدا الپىس ەكى تامىرىمىزدا تۋلاعان اقپاراتتار ءبىزدى ەشقاشان ۇمىتپايدى. ءبىز سول رۋحاني ۇلتتىق كودتى جاڭعىرتا ءبىلۋىمىز كەرەك.

كەلىن تۋرالى ايتىپ كەتتىك قوي، وسى كيەلى اتاۋدى كەيىنگى كەزدە سىرتقى كۇش­تەر تىم كوپ جۇلمالايتىن بولدى. جوعارىدا ايتىلعان ىرىس كەلىننىڭ ىزەتى ونىڭ سول ۇيگە كەلىن بولىپ تۇسكەندەگى العاشقى سالەم سالۋىنان باستالعان جوق پا ەدى. الايدا وسىناۋ وزىق ءداستۇرىمىزدى دە جاتىرقايتىن جات اعىمدار ەلدىڭ ءىشىن الاتايداي بۇلدىرگىسى كەلەدى. تۋراسىن ايتقاندا كەلىننىڭ ءيىلىپ اتا-ەنەگە سالەم سالۋى – اللاعا سەرىك قوسۋ دەيدى. اقىن اعالارىنىڭ جولىمەن شايىر سەرىك سەيتمان بۇل تاقىرىپ تۋرالى تاماشا ولەڭ جازىپتى. «جۇرمەسىن كوڭىلىڭدى جاسقاپ قايعى، قايعىرساڭ اتا-ەنەڭە اس باتپايدى. كەلىنجان! يىلە بەر! سەن يىلسەڭ، الاشتىڭ ابىرويى اسقاقتايدى!» دەيدى. شىن عوي، ادامي سىيلاستىقتىڭ العىشارتى – سالەم. ۇلكەندى ۇلگى تۇتۋدا كىشىنىڭ قىلار ىزەتى سالەم بولسا كەرەك. سەنى اتا-اناڭا، اتا-ەنەڭە قارسى قويعان ونداي جات اعىم ارالاسقان شۇبار ءدىننىڭ شاتاعى كوپ بولار. بۇل ءسوزدى اسىرەسە جاڭا تۇسكەن جاس كەلىندەر جاعى جاقسى تۇسىنگەنى دۇرىس. جازۋشى مۇحتار ماعاۋين جازعانداي، ايەل – ۇلتتىڭ ايناسى ەمەس پە؟ ايەل قاقشاڭداي تۇسكەن سايىن الاش اقساڭداي تۇسەدى. بۇل اششى دا بولسا شىندىق.

ال ەندى جوعارىدا وسى ءبىز ايتىپ وتىر­عان ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىز بەن ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرىمىزدىڭ بارلىعى كەشەگى كوشپەلى تۇركى حالىقتارىنىڭ بيىك تۇراعى، الەمنىڭ كىشى مودەلى – كيىز ءۇيدىڭ ىشىندە دۇنيەگە كەلگەن. وسىناۋ كىشكەنتاي عانا كيەلى تۇراقتان قازاق الەمگە قارادى. كەيدە ءتىپتى كيىز ۇيدە قازاقتىڭ كوشپەلى مىنەزى بارداي كورىنەدى. البەتتە بۇل جەردە اقىن ۇلىقبەك ەسداۋلەتتىڭ «بۇرىشى جوق ءۇيىن» ايتپاي كەتۋ مۇمكىن ەمەس. «وسى بالا بۇرىشتى جەك كورەدى، وسى بالا بۇرىشقا كەكتەنەدى. اناسىنا كەي كۇنى، «مەن وسكەندە، بۇرىشسىز ءۇي تۇرعىزام!» دەپ كەلەدى. سول تەنتەككە جانىمنىڭ حوشى كەلگەن، ەركەلىگىن مەن بولسام كەشى­رەر مە ەم؟ شىركىن، ونىڭ باباسى باقىتتى عوي، بۇرىشى جوق ۇيلەردە ءوسىپ ونگەن!..».

راسىمەن دە ءبىزدىڭ ۇلتتىق تانىمىمىز ءتورت بۇرىشتى قوراپ تۇسىنىكتەردەن گورى شەكسىز شەڭبەر ويلارمەن دامىپ، كەمەلدەنىپ وتىرعان. تارلان تاريحقا كوز جۇگىرتەر بولساق تا دوڭگەلەك ۇستەلىڭىز، دوڭگەلەك ءۇيىڭىز، ءتىپتى دوڭگەلەكتى ارباڭىز دا – ۇلى دالادا دۇنيەگە كەلگەن ۇلىقبەك اقىننىڭ بۇرىشتا تۇرعان بالا كەيىپكەرى بۇگىنگى ءبىزدىڭ جيىنتىق وبرازىمىز. ءبىز ءوزىمىزدىڭ ءتۇپ-تامىرىمىزدى ىزدەپ بۇ­رىشتا تۇرعان ۇرپاقپىز. بۇرىشى جوق ۇيلەرگە بۇرىلىپ كىرە كەتكىمىز كەلىپ تۇراتىنى سوندىقتان شىعار؟..

ال ەندى بۇل كيىز ءۇيدىڭ ىشىندەگى كۇمىس بالداققا قونعان كوك قارشىعا، ەسىكتەگى الەكە قۇماي، سىرلى سىرماعىڭىز، ءتۇرلى تۇسكيىزىڭىز، تۇندىكتەن تۇسكەن نۇرعا مال­شىنعان سۇيەك توسەك، ءۇستى دامگە قايىسقان جەر ۇستەل، ءتۇتىنى تۇندىككە جارماسىپ كۇڭك-كۇڭك قايناپ تۇرعان جەز ساماۋرىن، قونا­عىنىڭ قولتىعىنداعى قۇس جاستىق، ءۇيدىڭ شاڭىراعى، كەرەگەسى، تۇندىگى، باس­قۇرى دەيسىز بە، ونداعى سيقىرى سان تاراۋ ويۋلار، مۇنىڭ ءبارى قازاقپەن نازىك بايلانىسىپ جاتقان ءبىرتۇتاس الەم ەمەس پە؟ جاس اقىن جاقسىلىق قازىمۇراتتىڭ «قاراالا سىرماق» دەگەن تاماشا ولەڭى بار. ەڭ قىزىعى مۇنداي قارىم-قاتىناس ءتىلى ەشبىر حالىقتا جوق. انا مەن بالا، قىز بەن جىگىت اراسىنداعى ءتۇرلى سەزىمدەردى قاراپايىم قاراالا سىرماق ارقىلى شەندەستىرگەن ولەڭدى وقىپ قاراڭىز: «كوڭىلىمنەن ايىعار سىرعاق-كۇدىك، بالا كۇندى تولعانسام جىرلاپ تۇنىق. انام سوندا جۇرەتىن تىم اسىعىپ، ويۋ سالىپ، ورنەكتەپ، سىرماق تىگىپ» دەپ باستالاتىن جىردا باس كەيىپكەر جاس ۇل، بولاشاق اقىن ءارى قاراي «بالالىقتىڭ اڭسادىم ق ۇلىندى ءانىن، قايدا قالدىڭ تىم تەنتەك ج ۇلىنعان ءۇن. «كەلىنشەك الىپ بەرەم» — دەيتىن انام، «قايتەسىڭ؟» — دەپ سۇراسام «مۇنىڭ ءبارىن». ارمانداۋمەن وتكەرىپ تاڭدى كىلەڭ، ءبىر قيال كوكىرەگىمدە جاندى بىلەم. «كەلىنشەك الۋ ءۇشىن» — دەپ ويلادىم، ورنەكتى سىرماق كەرەك ال­دىمەنەن» دەپ قازاقى اۋىل تانىمىن، جاس بالانىڭ تاپ-تازا دالالىق تۇيسىگىن ءدال سومدايدى. ايتىپ-ايتىپ كەلىپ: «ەلى­تىپ جاستىعىمنىڭ كۇي ىرعاعى، اڭ­سادىم ارمان جولىن قيىرداعى. تىگىلىپ قانشا سىرماق بىتسە-داعى، قايتەيىن كورشى قىز دا بۇيىرمادى. مالدانىپ بەلەڭ بەرگەن جىرعا قىلاڭ، كەۋدەمدە شەرتىلگەنمەن سىرعالىم ءان. «ولجاسىز» بارعانىمدا اناشىم-اۋ، ۇيالام سول قاراالا سىرماعىڭنان»، دەپ اياقتايدى. بىزگە اقىننىڭ وسىناۋ قاراالا سىرماعى – قايماعى بۇزىلماعان قازاقتىڭ تاپ-تازا كوڭىلىن ەلەستەتتى. ونداعى ويۋلار دا بىزگە سونداي تۋىس، سونداي دانا، سونداي كونە بوياۋلار بولىپ كوزگە وتتاي باسىلادى. فاريزا اقىن دا وسىنداي ءبىر ورايلى كەزدە ايتقان-اۋ: «بولارداي باسقۇر، ورنەك ماعان مەدەت، بەلگىسى بالعىن شاقتىڭ قارار جەبەپ، سۇيەنىپ تۇسكيىزگە تۇرىپ قاپپىن، كوز جازىپ ويۋلاردان قالام با دەپ، ءمولدىر شىق جاسىرىندى جانارعا كەپ».

ءبىز بۇرىن كىمدى قازاق دەيتىن ەدىك؟ جەتى اتاعا دەيىن قىز الىسپايتىن، جەتىمى مەن جەسىرىن قاڭعىتپايتىن، باقتى قۋمايتىن، تاقتى تەپپەيتىن تەكتى جۇرتتى ايتار ەدىك. ءبىز قازاق دەسەك، بارمىن دەپ شىرەنبەگەن، جوقپىن دەپ تىلەنبەگەن اقسۇيەك ەلدى كوز الدىمىزعا ەلەستەتەتىنبىز. الاش دەگەندە ادامزاتتىڭ كوز الدىنا ەن بايتاق جەر مەن ەڭ باي ءتىل يەلەنگەن ءتۇبى ءبىر تۇركى جۇرتىنىڭ قارا شاڭىراعى ەلەستەۋشى ەدى. ءبىر-بىرىمەن كوكپار تارتىسسا دا ءبىر-ءبىرىنىڭ ەتەگىنەن تارتىسپايتىن، ءبىر-ءبىرىن بوز جۋسان ۇستىندە قىرقا شالىپ، جامباسقا الىپ بەلدەسسە دە ومىردە ءبىر-ءبىرىن اياقتان شالمايتىن ازامات مىنەزدى الاش ەدىك. اسىقتان ۇتىلسا دا سوزدەن ۇتىل­مايتىن، دوسقا ادال، قوناقجاي، سەرت­كە تۇراقتى سەرى جۇرت ەدىك. قازاق قانا ءولىمدى ولەڭمەن الديلەگەن، بەس كۇن جالعاندى توي-دۋمانمەن وتكەرگەن دانىش­پان ۇلت. ءبىز سونداي-اق الەمدە مال-جان سۇراپ امانداساتىن جالعىز حالىقپىز. بۇل ءبىزدىڭ ەتنوستىق ەرەكشە سيپاتىمىز. قاھارلانساق قايسار، مەيىرلەنسەك جۇمساق ەدىك. قارا ناندى ءبولىپ جەگەن قاناعاتشىل، قارا قىلدى قاق جارعان ادىلەتشىل دالالىقتارمىز.

اسقار سۇلەيمەنوۆ ايتقانداي «قازاق بولىپ تۋ قىزىق ءارى قيىن». ءبىز وسى ەرەكشەلىگىمىزدى ەرتەڭگە ادال اماناتتاۋىمىز كەرەك.

باي ءتىلىمىزدى، ەڭسەلى التى قانات اق وردامىزدى، بەرەكە ۇيالاعان بەسىگىمىزدى، كىسى الدىنان كەسە كولدەنەڭ وتپەيتىن كەلىنىمىزدى – ادامزات ۇلگى ەتۋى كەرەك. ءىى ەك­ا­تەرينانىڭ «قازاقتار وزدەرىنىڭ كىم ەكەنىن بىلسە، الەمدى جاۋلاپ الادى» دەگەنىندەي، ءبىزدىڭ سان عاسىرلار بويى سارالانىپ كەلگەن ساحي سالتتارىمىز ءبىزدىڭ ءبىرتۇتاس بولمىس-ءبىتىمىمىز، دارا بەلگىمىز. سەمەنوۆ-تيان-شانسكي دە قازاقتار تۋرالى: «بۇلاردى وقىتۋدىڭ قاجەتى جوق. سالت-داستۇرلەرى تۇگەل تۇنىپ تۇرعان ءبىلىم!»، دەپتى. مۇنداي پىكىرلەردى ءتىپتى كوپتەپ كەلتىرۋگە بولادى. گريگوري پوتانين ءوزى­نىڭ «سوڭعى قازاق سۇلتانىنىڭ ورداسىندا» دەگەن ەڭبەگىندە: «قازاقتار – ەتى ءتىرى، دەنى سالاۋاتتى، ومىرگە ىڭكار حالىق. ولار ساۋىق-سايراندى جانى سۇيەدى، اشىق ءتۇستى كيىم-كەشەكتى، ومىرىندە مەرەكە، توي-دۋمانداردى ۇناتادى. افينالىقتار ءتارىزدى قازاقتار جاڭالىقتى ادەتتەن تىس ۇناتادى. مەيلى دالا قۇنارىنىڭ اڭقاسى كەۋىپ قالسا دا، مەيلى تابيعات شولەيتكە تونگەن قاتەرگە قارسى كۇرەستە دارمەنسىز بولسا دا، قازاق ءومىرى ءۇشىن حالىقتىڭ رۋحاني قان-تامىرىندا كۇش-جىگەردىڭ كول-كوسىر قاينار كوزى بار، تەك قازاقتاردىڭ وزدەرى وسى قايناردان تەرىس اينالماسا بولعانى»، دەيدى.

ءبىز كونە داستۇرلەرىمىزدى كورنەكىلىك ەتە وتىرىپ، كوشتىڭ باسىن كەمەل بولاشاققا كەزەك كۇتتىرمەي بۇرعانىمىز ابزال. ءسوزىمىزدى ابىز ءابىش كەكىلبايۇىلىنىڭ اتالى ناقىلىمەن ساباقتاساق: ء«داستۇر-ادەپپەن، ادەت-عۇرىپپەن، مىڭ جىلداپ قالىپتاسقان داعدىمەن كۇرەسۋ ەسۋاستىق. بىراق ونىڭ ءبارىن جاڭا جاعدايعا لايىق­تاماي، جاڭعىرتپاي، سول قالپىندا ۇس­تانۋعا تىرىسۋ – ءوز اياعىڭدى ءوزىڭ تۇساپ، ءوز قولىڭدى ءوزىڭ كىسەندەۋمەن بارا-بار».

ءبىز وسىناۋ جازبامىزدى جىراۋلاردىڭ مازداق ۇزانى قازتۋعاننىڭ ماداق جىرىمەن مارەلەسەك دەيمىز. قازتۋعان قازىق قاققان قازاق جۇرتى ەشقاشان ەڭسەسىن ەڭكەيتپەسە دەگەن تىلەك بار. قۇيىلىپ تۇسكەن قۋاتتى جىردى تۇگەل تۇركى تۋ ەتسە دە ارتىق ەمەس. ءار الاش ۇلانى وسى جىردى كوكىرەگىنە كوشىرىپ العانى ءجون.

«الاڭ دا الاڭ، الاڭ جۇرت، اقالا وردام قونعان جۇرت، اتامىز ءبىزدىڭ بۇ ءسۇيىنىش; كۇيەۋ بولىپ بارعان جۇرت، انامىز ءبىزدىڭ بوزتۋعان كەلىنشەك بولىپ تۇسكەن جۇرت; قارعاداي مىناۋ قازتۋعان باتىر تۋعان جۇرت; كىندىگىمدى كەسكەن جۇرت، كىر-قوڭىمدى جۋعان جۇرت، قاراعايدان ساداق بۋدىرىپ، قىلشانىمدى سارى ءجۇن وققا تولتىرىپ، جانعا ساقتاۋ بولعان جۇرت»، دەيدى قايران، قازتۋعان!..

وسى رۋح ءبىزدى وڭعا باستايدى. ءبىز­دىڭ تاريحي سانامىز وسىنداي وتتى ولەڭدەرمەن ومىرشەڭ. الاڭ جۇرت دەسەك التى الاشقا كوك تۇركىلەردىڭ كونە جوسىقتارىن جوعالتپاۋعا ۇندەيمىز. ەل شەتىن جاۋ، ەل ءىشىن داۋ بۇزباسا دەپ بۇدىنىمىزعا بىرلىك جولىن نۇسقايمىز. ءداس­تۇرىمىزدى داڭقتى بابالارىمىزدىڭ جو­لىنان جاڭىلدىرماساق جاھان الدىندا ءيسى قازاقتىڭ مەرەيى اسقاق.

ناۋرىز – وسى جاڭارۋعا توتە جول، ءتول مەيرام!