ۇلى دالا جانە قازاق مەملەكەتتىلىگى

جيىندى قازاقستان رەس­پۋب­ليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرە­زيدەنتى – ەلباسى كىتاپ­حاناسى جانە بعم عك مەم­لەكەت تا­ريحى ينستيتۋتى ۇيىم­داستىردى. ەلباسى كىتاپ­حاناسىنىڭ ديرەكتورى، سايا­سي عىلىمداردىڭ كانديداتى باقىتجان تەمىربولات العىسوزىندە «تاريح تۇرعى­سىنان 30 جىل – ازعانتاي عانا مەرزىم. الايدا سوڭعى ءۇش عاسىردا ساياسي، الەۋمەتتىك-مادەني قىسىمدا ءومىر سۇرگەن قازاقستان ءۇشىن 30 جىل ۇلت­تىق يدەيانى جانعىرتۋدىڭ، تاۋەلسىز مەملەكەتتى تۇرعى­زۋ­دىڭ مەجەسىنە اينالدى. نەگىزىن 90-جىلدارى تۇڭ­عىش پرەزيدەنتىمىز ن.ءا.نازار­باەۆ سالعان جاۋاپتى ءىستى بۇگىن مەملەكەت باسشىسى ق.ك.توقاەۆ قيسىنمەن جال­عاستىرىپ كەلەدى. وتارلىق كەزەڭ مەن كەڭەس ءداۋىرى تۇ­سىندا ۇلتىمىزدىڭ تاريحى زەرتتەلمەي، شەجىرەمىزدىڭ ۇمى­تىلعانى راس. قازاق حالقىنىڭ تاريحىن تەرەڭ زەرتتەۋگە بەل بۋعان ەرمۇحان بەكماحانوۆ، بەكەجان سۇلەيمەنوۆ سىندى بىلىكتى ماماندارىمىزدىڭ ىزدەنىستەرى قۋعىن-سۇرگىنمەن اياقتالىپ جاتتى. ءتۇپ-تامى­رىمىز بەن وتكەن كۇننىڭ وقي­عالارىن اشىق زەرتتەۋگە تاۋەل­سىزدىك قانا مۇمكىندىك بەردى. «تاريحىن بىلمەگەن ۇلتتىڭ بولاشاعى ب ۇلىڭعىر» دەگەن ەلباسىمىز دا وتكەنىن جاقسى بىلمەيتىن ادامنىڭ بولاشاققا نىق قادام باسا المايتىنىن نۇسقادى»، دەگەن ول ۇرپاققا امانات ەتىلگەن مەملەكەتتىڭ وتكەنىن زەردەلەپ، ۇلى دالا زيالىلارىنىڭ ءومىرى مەن مۇراسىن ناسيحاتتاۋدىڭ ازاماتتىق ءارى ادامزاتتىق بورىش ەكەندىگىن جەتكىزدى.

پلەنارلىق وتىرىستا ش.ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تا­ريح جانە ەتنولوگيا ينستي­تۋتىنىڭ ديرەكتورى، تاريح عىلىم­دارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور زيابەك قابىلدينوۆ، قازاقستاننىڭ مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى، گەنەرال-لەيتەنانت، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى اباي تاسبولاتوۆ ءسوز سويلەپ، تاريحي ءبىلىم مەن اعار­تۋشىلىق جولىنداعى رەفورمالار جالعاسا بەرۋى كەرەك­تىگىن اتاپ ءوتتى.

جيىن بارىسىندا بەلگى­لى تاريحشى، پروفەسسور بۇركىت­باي اياعان التىن وردا تاريحىن زەرتتەۋدىڭ ماڭى­زى، زەرت­تەۋ ساياساتى مەن تۇ­جى­رىمداماسى بويىنشا ارنايى بايانداما جاساپ، عى­لى­مي قوعامنىڭ تىنىس-تىرشىلىگىنە ۇلكەن سەرپىلىس تۋعىز­عان مەملەكەتتىك باعدار­لامالاردىڭ ماڭىزىنا توق­تالىپ ءوتتى. «تاۋەلسىزدىك جىلدارى عالىمدار ەل تاريحىن وبەكتيۆتى تۇردە زەرتتەۋگە مۇمكىندىك الدى. ناقتىلاپ ايتساق «مادەني مۇرا»، «عىلىمي قازىنا»، «حالىق – تاريح تولقىنىندا»، « ۇلى دالانىڭ جەتى قىرى» سياقتى، «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» سىندى مەملەكەتتىك باعدارلامالار باستاۋ الىپ، عىلىمي قوعامنىڭ تىنىس-تىر­شىلىگىنە ۇلكەن سەرپىلىس تۋ­عىزدى. وسىعان دەيىن  تا­ريح­­­شىلارعا جۇيەلى تۇردە كو­مەك قازاقستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى ن.ءا.نازارباەۆ  تا­را­پىنان جاسالىنىپ كەل­دى. تاريحقا دەگەن تەرەڭ ىقى­­لاس پرەزيدەنت قاسىم-جو­مارت كەمەل ۇلى توقاەۆتىڭ «تاۋەلسىز­دىك بارىنەن قىمبات» اتتى ماقالاسىندا اسىرەسە ايقىن كورىندى. مەملەكەت تاريحى ينستيتۋتى عالىمدارى وسى تاقىرىپتىڭ توڭىرەگىندە الدەنەشە جينالىس وتكىزگەن بولاتىن. بىراق ءالى دە بولسا تاريح بويىنشا زەرتتەلەتىن دۇنيەلەر جەتكىلىكتى. وسىنداي فورۋمداردا تالاي ماسە­لەنىڭ باسى اشىلار دەپ ۇمىت­تەنەمىن»، دەدى بۇركىتباي اياعان. التىن وردانىڭ تاريحىن جان-جاقتى بايانداۋ ىسىنە ەڭ اۋىر قىساستىق كەڭەستىك داۋىردە جاسالعاندىعىن ايتا كەلىپ، تاريحي شىندىقتار مەن كوپتەگەن وقيعانىڭ قاساقانا بۇرمالانعانىن، ماتىندەرگە نەمەسە اۋدار­مالارعا تۇسىنىكتەمە بەرۋ كە­زىند­ە تۇرپايى ول­قىلىقتارعا جول بەرىلگەنىن ايتقان ول، قازىرگى تاريحشى عالىمداردىڭ نەگىزگى مىندەتى – ادىلەتكە جول اشۋ، تاريحتى بۇرمالاماي اقيقاتىن ايتۋ ەكەنىنە نازار اۋداردى.

بۇدان سوڭ اتالعان جيىن اياسىندا پروفەسسور بۇركىتباي اياعاننىڭ « ۇلىق ۇلىس – التىن وردا مەملەكەتى تاريحى» اتتى قوس ءتىلدى دارىستەر جي­ناعىنىڭ تۇساۋكەسەرى ءوتتى. اتالعان دارىستەر جيناعى وقىرمانعا جاڭا تۇجىرىمدار مەن تاريحقا دەگەن سىني كوز­قاراستار نەگىزىندە التىن وردا مەملەكەتىنىڭ قۇرىلۋى، ورلەۋى جانە قۇلدىراۋىنا قا­تىستى مول ماعلۇماتتار بەرەدى.

سونداي-اق نازارباەۆ ۋني­ۆەرسيتەتىندەگى قازاق ءتىلى جانە تۇركى زەرتتەۋلەرى كافە­دراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، ۆيس­كونسين ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ  قۇرمەتتى پروفەسسورى يۋلاي شاميلوگلۋ (اقش) قازان حاندىعىندا، قىرىم حان­دىعىندا، سىبىردە، قاسىم حان­دىعىندا بيلىكتى بولىسكەن جۇيە جايىندا، ونداعى رۋ-تايپا بيلەۋشىلەرىنىڭ سايلانۋى مەن قۇقىقتىق مىندەتتەرى تۋراسىندا اڭگىمەلەي وتىرىپ، التىن وردا حاندىعىنداعى لاۋازىمدارمەن بايلانىس­تىرا بايانداما جاسادى. ۇلت تاريحىن زەرتتەۋ ادىس­تەمەسىن جەتىلدىرۋ با­عى­تىندا ءا.ح.مارعۇلان اتىن­­­داعى ارحەولوگيا ينس­تي­تۋ­تىنىڭ باس عىلىمي قىز­مەتكەرى زەينوللا ساماشەۆ، تۇركى الەمى ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، ساياساتتانۋ فا­كۋلتەتى حالىقارالىق قا­تىناستار ءبولىمىنىڭ قاۋىم­داستىرىلعان پروفەسسورى (دوتسەنت) مە­ريەم حاكيم (تۇركيا)، مەملەكەت تاريحى ينستيتۋتىنىڭ ءبولىم باسشىسى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور عاني قاراساەۆ، رەسەي ءىىم ۋفا زاڭ ينستيتۋتى مەملەكەت جانە قۇقىق تاريحى مەن تەورياسى كافەدراسىنىڭ پروفەسسورى، باشقۇرتستان مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ رەسەي تاريحى، دەرەكتانۋ جانە تاريحناما كافەدراسىنىڭ پروفەسسورى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى روزا بۋكانوۆا (رف، ۋفا)، ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرا­زيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسي­تەتى­نىڭ پروفەسسورى، تاريح عى­لىمدارىنىڭ دوك­تورى ماقسات الپىسبەس، مەملەكەت تاريحى ينستيتۋتىنىڭ جەتەكشى عىلىمي قىزمەتكەرى، PhD جاقسىلىق ءسابيتوۆ، ت.ب. دا بايانداما وقىدى. سونداي-اق ۇلىق ۇلىستىڭ تاريحىمەن بايلانىستى مەملەكەتتەردىڭ عالىمدارى كەلەشەكتە التىن وردانىڭ ءارى قارايعى، جۇيەلى، وبەكتيۆتى زەرتتەۋلەرى بو­يىن­شا بىرلەسە جۇمىس ىس­تەۋگە، الەمنىڭ جەتەكشى عا­لىم­­­­دارىنىڭ قاتىسۋىمەن ءىرى عى­لىمي-پراكتيكالىق كون­فەرەن­تسيالاردى جۇيەلى تۇردە ىسكە اسىرماق.