مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ «سىندارلى قوعامدىق ديا­لوگ – قازاقستاننىڭ تۇراقتىلىعى مەن ور­كەن­دەۋىنىڭ نەگىزى» جولداۋىندا سوت جəنە قۇ­قىق قورعاۋ جۇيەسىندەگى كۇردەلى رەفورمالار ازاماتتاردىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋدىڭ، سونىمەن قاتار وتانداستارىمىزدىڭ قاۋىپسىزدىگىن كۇشەيتۋدىڭ نەگىزگى فاكتورى ەكەنىن اتاپ ايتقان ەدى. وسىلايشا، سوت شەشىمدەرىنىڭ ساپاسىن ارتتىرۋ ءۇشىن بىرقاتار ماڭىزدى شارانى جۇزەگە اسىرۋدىڭ قاجەتتىگى پايدا بولدى.

ارينە، ەلىمىزدەگى سۋديالاردىڭ شە­شىم شىعارۋ قۇقىعى زاڭنامالاردى باس­شىلىققا الاتىندىقتان مىزعىماس سي­پاتقا يە. سولاي بولا تۇرا، قابىلدانىپ جاتاتىن سوت شەشىمدەرىنە مۇقيات تالداۋ جاساپ، بىرىڭعاي سوت تəجىريبەسىن ورنىقتىرۋ قاجەتتىگى تۋىنداپ وتىر. بۇل رەتتە مەملەكەت باسشىسى: «ازامات­تا­رىمىز جاريا-قۇقىقتىق داۋلاردا بي­لىك ورگاندارىنىڭ شەشىمدەرى مەن əرە­كەتتەرىنە قاتىستى شاعىم ءتۇسىرۋ كە­زىندە كوپ جاعدايدا تەڭسىزدىك احۋالىندا قالىپ جاتادى. ولاردىڭ مۇمكىندىكتەرىن مەملەكەتتىك اپپاراتتىڭ رەسۋرستارىمەن سالىستىرۋعا كەلمەيدى. سوندىقتان وسىنداي تەڭسىزدىكتەردى بولدىرماۋ ماقساتىندا داۋلاردى شەشۋدىڭ ەرەكشە تەتىگى رەتىندە əكىمشىلىك əدىلەت قۇرىلىمىن ەنگىزۋ قاجەت»، دەپ ۇتىمدى ۇسىنىس جاساعان ەدى.

وسىلايشا، داۋلاردى شەشۋ بارى­سىندا سوتتىڭ قوسىمشا ايعاقتار جيناۋ باستاماسىن كوتەرۋگە قۇقىلى ەكەنى ايقىندالدى. الايدا پرەزيدەنت اتالعان ايعاقتاردى جيناقتاۋ مىندەتى جەكەلەگەن ادامدارعا، بولماسا بيزنەسكە ەمەس، مەملەكەتتىك ورگانعا جۇكتەلەتىنىن جەت­كىزگەن ەدى. مەملەكەت باسشىسى ايتىپ وتكەندەي، زاڭناماداعى بارلىق قاراما-قايشىلىقتار مەن ءدۇدəمال تۇستار ازامات­تاردىڭ مۇددەلەرىن ەسكەرۋ ارقىلى ءتۇسىن­دىرىلۋى قاجەت.

مىنە، الداعى 1 شىلدەدەن باس­تاپ كۇشىنە ەنەتىن جاڭا كودەكستە ەل پرە­زي­دەنتى ءسوز ەتكەن ماسەلەلەردىڭ بار­لىعى ەسكەرىلگەن سەكىلدى. ەڭ الدىمەن، بۇل كودەكس ازاماتتاردىڭ مۇددەلەرىن قور­عاۋعا، سونىڭ ىشىندە مەملەكەتتىك ورگان­داردىڭ نەگىزسىز جانە جەتكىلىكسىز ۋاج­دەلگەن شەشىمدەرىنەن قورعاۋعا ارنالعان قاعيداتتاردى ەنگىزەدى. وسىلايشا، زاڭ­نا­مانىڭ بارلىق تۇسىنىكسىز تۇستارى ازامات­تاردىڭ پايداسىنا شەشىلەتىن بولادى. ازاماتتارعا مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ سوڭعى شەشىمى قابىلدانعانعا دەيىن ءوز ۋاجدەرى تىڭدالاتىنىنا پروتسەدۋرالىق كەپىلدەمە بەكىتىلگەن. بۇل قادام «حالىق ۇنىنە قۇلاق اساتىن مەملەكەت» تۇجىرىم­داماسىنا سايكەس كەلەدى.

ازاماتتاردىڭ مەملەكەتتىك ورگان­دارمەن داۋ-جانجالدارى كەزىندەگى مۇمكىندىكتەرىن تەڭدەستىرۋ ءۇشىن سوت ءىسىن جۇرگىزۋدىڭ جاڭا ءتۇرى – اكىمشىلىك سوت ءىسى ەنگىزىلىپ جاتىر. سوت ءىسىن جۇرگىزۋدىڭ جاڭا ءتۇرىنىڭ نەگىزگى ايىرماشىلىعى – سوتتىڭ دالەلدەمەلەر جيناۋ پروتسەسىندەگى بەلسەندىلىگى، سونداي-اق ازاماتتاردىڭ مۇددەلەرىن قورعاۋعا باعىتتالعان وزگە دە تەتىكتەر.

اكىمشىلىك سوت تورەلىگىنىڭ جاڭا فور­­ماتى ازاماتتاردىڭ مەملەكەتتىك ور­گان­­دارمەن ءوزارا ءىس-قيمىلىن ايتار­لىق­­تاي وڭتايلاندىرۋعا جانە وتان­داس­تارى­مىزدىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىق­تارىن قورعاۋعا، ازاماتتاردىڭ مۇددەلەرىن قۇر­مەتتەۋدى قامتاماسىز ەتۋگە، سونداي-اق مەم­لەكەتتىك ورگاندار جۇمىسىنداعى اشىق­­تىق پەن سەنىمدىلىكتى قامتاماسىز ەتۋ­گە باعىت­تالعان. ناتيجەسىندە، ازامات­تار اكىم­شىلىك ورگانداردىڭ شەشىم قا­بىل­داۋ پروتسەسىنە ناقتى قاتىسا الاتىن بولادى.

بۇگىندە الەمدە اكىمشىلىك ادىلەت باس­تى ءرول اتقارادى. بۇل قادام بيلىكپەن داۋ-داماي كەزىندە الەۋەتى ءالسىز تاراپتى قورعاۋعا باعىتتالعان. ياعني قوعامدىق-قۇقىقتىق قاتىناستاردى رەتتەيتىن بەلگىلى ءبىر ءتارتىپ بار. وكىنىشكە قاراي، ەلىمىزدە بۇل داۋلار ءالى دە ازاماتتىق ءىس جۇرگىزۋ ەرەجەلەرىنە سايكەس رەتتەلەدى.

– 2020 جىلى قابىلدانعان اكىمشى­لىك راسىمدىك-پروتسەستىك كودەكس بيىل 1 شىلدە­دە كۇشىنە ەنەدى. بۇل كودەكس جاريالى-قۇقىقتىق داۋ-دامايلاردى رەتتەۋگە نەگىز­دەلگەن. ياعني جەكە نەمەسە زاڭدى تۇل­عا­لاردىڭ مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ نەمەسە وزگە دە ۇيىمداردىڭ قانداي دا ءبىر شەشىمىمەن كەلىسپەگەن كەزىندە وسى كو­دەكس­تەگى نورماتيۆتەر نازارعا الىناتىن بو­لادى. وسىلايشا، ازاماتتىق ءىس جۇرگى­زۋ زاڭناماسى جەكە-قۇقىقتىق داۋلارعا بايلانىستى ماسەلەلەردى رەتتەيدى. مىسالى، اۋلاداعى قورشاۋعا قاتىستى ءبىر ادام ەكىنشى ادامدى سوتقا بەرىپ جاتادى. ياعني جەكە مۇددەلەرگە قاتىستى داۋلار­دى ايتىپ وتىرمىز. مۇنداي داۋلار وتە كوپ. شامامەن 1 ميلليوننان اسادى. الايدا وسى ازاماتتىق پروتسەسسۋالدىق زاڭنامامەن رەتتەلەتىن داۋلاردىڭ اراسىندا جاريالى-قۇقىقتىق داۋلار دا بار. ولاردىڭ سانى شامامەن 30 مىڭعا جۋىق. وسىلايشا، 30 مىڭعا جۋىق جاريالى-قۇقىقتىق داۋ ءبىز ايتىپ وتىرعان 1 ميل­ليوننان استام جەكە مۇددەگە قا­تىستى داۋلاردىڭ جالپى ماسساسىندا باي­قال­ماي قالادى. ءبارىمىز بىلەتىندەي، ازا­مات مەملەكەتتىك ورگانعا تەڭ بولا ال­مايدى. ادام سالالىق مينيسترلىكپەن سوت­تا­سىپ جاتقان جاعدايدى ەلەستەتىپ كو­رەيىك. ارينە، مينيسترلىكتىڭ جاۋاپكەر بولا وتىرىپ، جەڭىسكە جەتۋى ابدەن مۇم­كىن: ونىڭ قولىندا بيۋروكراتيالىق اپ­پا­راتتىڭ بارلىق رەسۋرسى بار، ءىس جۇزىندە ادام رەسۋرسى دا كوپ – بۇكىل زاڭ ءبولىمى ءوز يەلىگىندە جانە، ارينە، ولار كوپ كۇش جۇم­ساماي-اق جەڭەدى، – دەيدى جوعارعى سوت سۋدياسى اسلان تۇكيەۆ.

ازاماتتىق پروتسەستىك كودەكستىڭ جالپى ەرەجەسىنە سايكەس تاراپتار تەڭ. سوت تالاپكەرگە دە، جاۋاپكەرگە دە بىر­دەي قارايدى. ۇلكەن دالەلدەر بازاسى­نان باسقا، تالاپكەر تالاپتاردىڭ پروتسەدۋ­رالىق نىساندارىن ءالى دە ساقتاۋى كەرەك. ءوتىنىشتى، تالاپتى دۇرىس تولتىرماسا، قۇ­جات قوسا بەرىلمەسە، جىبەرەتىن جەرگە جىبەرىلمەسە، ءىس بۇزىلادى. ا.تۇكيەۆتىڭ ايتۋىنشا، ستاتيستيكا بويىنشا 100 ءىستىڭ 85-ءى مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ پايداسىنا شەشىلۋدە.

– اكىمشىلىك ادىلەت ينستيتۋتى تالاپ­كەردىڭ ءالسىز جاعىن، ياعني ازاماتتاردىڭ مەملەكەتتىك ورگاندار الدىنداعى السىز­دىگىن جويۋعا باعىتتالعان. سۋديا زاڭدى باسشىلىققا الا وتىرىپ، تالاپكەرگە مەم­لەكەتتىك ورگاندارعا قارسى داۋلاردا شىن­دىققا قول جەتكىزۋگە كومەكتەسەدى. مۇنى داۋلارعا وتە ءادىل ءارى ادال كوزقاراس دەپ قاراۋعا بولادى. سەبەبى ءىس جۇزىندە ازا­ماتتار مەملەكەتتىك ورگاننىڭ مونوپو­ليالىق بيلىك جاعدايىن اينالىپ وتە المايدى. ازاماتتار كورشىسىمەن داۋلاسقان كەزدە كەلىسىمگە كەلە الاتىن بولسا، مەم­لەكەتتىك اپپاراتپەن داۋلاسۋ كەزىندە باس­قا مەملەكەتتىك ورگانعا جۇگىنە الماي­دى. سوت مەملەكەتتىك ورگانداردى وزدەرىنىڭ قىزمەتتىك مىندەتتەرىن ءتيىستى تۇردە ورىن­داۋعا ماجبۇرلەيدى. مىسالى، ليتسەن­زيادان باس تارتۋ زاڭدى بولسا، وندا سوت زاڭدى شەشىم قابىلدايدى. ەگەر مەم­لەكەتتىك ورگاننىڭ ليتسەنزيادان باس تارتۋى نەگىزدەلمەگەن بولسا، وندا سوت بۇل باس تارتۋدىڭ كۇشىن جويادى، – دەپ ءتۇسىندىردى جوعارعى سوتتىڭ سۋدياسى.

– ەلىمىز نارىقتىق قاتىناستارعا كوش­كەننەن كەيىن قوعامنىڭ ءتۇرلى سالالارىن­دا تۋىنداعان داۋلاردىڭ كەيبىرىندە ازاماتتار مەملەكەتتىك ورگاندارمەن، لاۋازىم يەلەرىنىڭ شەشىمدەرىمەن كەلىسپەي جاتادى. وكىنىشكە قاراي، كوپ جاعدايدا جەكە ادامداردىڭ مۇددەسى، قۇقىعى سوتتا جو­عارى دەڭگەيدە قورعالا بەرمەيدى. ونىڭ سەبەبىنە توقتالساق، قۇقىقتىق داۋلاردىڭ كوبىسى ازاماتتىق پروتسەستىك كودەكستىڭ اياسىندا قارالادى. ياعني ازاماتتىق-پروتسەستىك زاڭناماعا سايكەس تاراپتار تەڭ. مەملەكەتتىك ورگان، ونىڭ قۇقىقتىق اپپاراتى، زاڭگەرلەر كورپۋسى مەن جەكە ادامداردىڭ مۇمكىندىگىن سالىستىرۋ قيىن. وسى جەردە تەڭسىزدىك تۋىندايدى، – دەيدى جوعارعى سوتتىڭ ءباسپاسوز حاتشىسى ايدوس سادۋاقاسوۆ.

ورتا ەسەپپەن العاندا، بىزدە 1000 ادام­عا بار بولعانى 1،4 جاريا-قۇقىق­تىق داۋدان كەلەدى. دامىعان ەلدەردە مۇنداي داۋلاردى قاراۋدىڭ تاجىري­بە­سى قالىپتاسقان (1000 ازاماتقا ورتا ەسەپپەن 2-دەن 5-كە دەيىن). بۇل تسيفرلار قۇقىقتىق رەتتەۋدىڭ قولدانىستاعى مو­دەلىنىڭ لاتەنتتىك سيپاتىنىڭ جوعارى جانە تيىمدىلىگىنىڭ تومەندىگىن كورسەتەدى. اتالعان ساناتتاعى ىستەردىڭ كەلەشەگىنە كۇمانمەن قاراعاندىقتان، ازاماتتار سوتقا جۇگىنە بەرمەيدى. وسىنداي جاعدايدى رەتتەۋ ماقساتىندا ارپك قابىلداندى.

– وسى زاڭعا سايكەس ءسىزدىڭ جەر ۋچاس­كەڭىزگە، تولەماقىلارعا، بەرىلۋگە ءتيىس لي­تسەنزيالارعا قاتىستى ماسەلەلەر بويىنشا ۋاكىلەتتى ورگانمەن نەمەسە لاۋازىمدى تۇل­عامەن ارادا داۋلار بولعان كەزدە، بۇل ىستەر ازاماتتىق سوتتاردا قارالادى. ياعني ازاماتتىق سوتتاردا ازاماتتىق-پروتسەستىك زاڭ نورماسى اياسىندا قارالادى. بۇل تۇرعىدا سۋديانىڭ قولى بايلاۋلى. وسى ماسەلەدە سۋديا جەكە نەمەسە زاڭدى تۇلعاعا كومەكتەسە المايدى. ونىڭ بەرگەن تالاپ-ارىزىنىڭ قاتەلىگىن كورىپ تۇرسا دا، وعان جاقتاسۋعا، كومەكتەسۋگە قۇقىعى جوق. ەندى قولدانىسقا ەنگىزىلەتىن زاڭعا سايكەس سۋديانىڭ بەلسەندى ءرولى بولادى. سۋديا ازاماتتىڭ تالاپ-ارىزىن دۇرىستاۋعا، وعان قۇقىقتىق جاعىنان قولداۋ كورسەتۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. اتاپ ايتقاندا، بۇل زاڭ جەكە ادام مەن زاڭدى تۇلعانىڭ مەم­لەكەتتىك ورگانعا نەمەسە لاۋازىمدى تۇل­عالارعا قارسى ءوزىنىڭ قۇقىعىن دۇرىس قولدانۋىنا زور مۇمكىندىك بەرەدى، – دەدى ا.سادۋاقاسوۆ.

كودەكستە اكىمشىلىك سوت ءىسىن جۇر­گىزۋ ءۇشىن «سوتتىڭ بەلسەندى ءرولى» دەپ اتا­لاتىن جاڭا ومىرشەڭ قاعيدات بەكىتىل­دى. ازامات مەملەكەتتىك ورگاننىڭ شەشى­مى­مەن كەلىسپەسە، سوتقا تالاپ-ارىزبەن جۇ­گىنسە جەتكىلىكتى. بۇل تالاپتار «مەم­لەكەتتىك ورگاننىڭ كىنالىلىك پرەزۋمپتسيا­سى» قاعيداتى بويىنشا قارالادى. مەم­لەكەتتىك ورگان سوتتا ءوز شەشىمىنىڭ، ارە­كەتىنىڭ نەمەسە ارەكەتسىزدىگىنىڭ زاڭدى­لىعى مەن نەگىزدىلىگىن دالەلدەۋگە ءتيىس.

سوت تاراپتار ۇسىنعان دالەلدە­مە­لەرمەن شەكتەلىپ قالماي، داۋدى شەشۋدە ماڭىزعا يە بارلىق ءمان-جايلاردى جان-جاقتى، تولىق ءارى وبەكتيۆتى زەرت­تەيدى. وسىلايشا، سوت ءوز باستاماسى بو­يىنشا قوسىمشا مالىمەتتەر مەن دالەل­دە­مەلەر جيناۋعا قۇقىلى. كودەكسكە ساي­كەس اۋىرتپالىق تۇسىرەتىن زاڭسىز اكت شىعارىلعان جاعدايدا ونىڭ كۇشى مىن­دەتتى تۇردە جويىلادى، ال زاڭسىز اكىمشىلىك اكتىنىڭ كۇشىن جويعان كەزدە اكىمشىلىك راسىمگە قاتىسۋشىنىڭ سەنىم قۇقىعىن قورعاۋ قاعيداتى نازارعا الىنادى. بۇل قاعيدات – قابىلداناتىن اكىم­شىلىك اكتىنىڭ زاڭدى جانە دايەكتى بولۋىنىڭ كەپىلى.

اكىمشىلىك پروتسەستىڭ جاڭاشىلدىق­تارىنا تالاپ قويۋ تۇرلەرى، سوت تالقى­لاۋىنىڭ شەكتەرى جانە سوت باقىلاۋى دا جاتادى. اكىمشىلىك سوت ءوز شەشىمدەرىنىڭ ورىندالۋىنا قاتاڭ باقىلاۋدى قامتا­ماسىز ەتەدى. جاۋاپكەردەن سوت شەشىمىن ورىنداۋعا پروتسەستىك ماجبۇرلەۋ شاراسى رەتىندە اقشا ءوندىرىپ الۋ كوزدەلگەن. ول سوت شەشىمى ورىندالعانعا دەيىن بىرنەشە رەت قولدانىلۋى مۇمكىن. سوت شەشىمىن ورىنداماعان جاعدايدا جەكە، لاۋازىمدى، زاڭدى تۇلعا نەمەسە ونىڭ وكىلى كولەمى 50-دەن 100 اەك-كە دەيىنگى سومانى تولەيدى.

P.S. بۇگىنگى تاڭدا مەملەكەت پەن ازامات اراسىنداعى داۋلار جالپى يۋريس­ديكتسيالىق، سونداي-اق ەكونوميكالىق جانە ازاماتتىق سوتتاردا قاراستىرىلادى. ولار­دىڭ بارلىعى 2021 جىلعى 1 شىلدەدەن باستاپ جاڭا اكىمشىلىك سوتتاردىڭ قاراۋىنا وتەدى. تيىسىنشە، بۇل سوتتار سۋديالاردىڭ قولدانىستاعى شتات سانىن قايتا ءبولۋ نەگىزىندە قۇرىلاتىن بولادى. ازاماتتاردىڭ قۇقىقتارىن نەعۇرلىم ءتيىمدى قورعاۋ ماقساتىندا رەسپۋبليكادا 21 جاڭا اكىمشىلىك سوت قۇرىلادى. ولار­­دىڭ 17-ءسى – وبلىس ورتالىقتارىندا جانە 4-ەۋى قاسكەلەڭ، سەمەي، جەزقازعان، ەكىباس­تۇز قالالارىندا جۇمىس ىستەمەكشى.