ينتەرۆەنتسيا تاقىرىبى 2015 جىلعا دەيىن اشىق ايتىلا بەرمەيتىن. بۇل تاقىرىپ رەسەيدە دە جابىق ەسىك جاعدايىندا تالقىلانىپ كەلدى. رەسەي ورتالىق بانكى 2015 جىلى 13 مامىردان باستاپ العاشقى ينتەرۆەنتسيالار تۋرالى مالىمەتتى – اشىق نارىقتان ساتىپ الىنعان 180 ملن دوللاردىڭ رەزەرۆتەردى تولىقتىرۋعا جۇمسالعانىن حابارلادى. كورشى ەل بانكتەرى 2015 جىلعا دەيىن ءرۋبلدىڭ ەۋرو مەن دوللارعا قاتىستى باعامىن باسقارۋ ءۇشىن ۆاليۋتالىق ينتەرۆەنتسيالاردى ءالسىن-ءالسىن جۇرگىزىپ وتىردى. 1995 جىلدىڭ 8 شىلدەسىنە دەيىن رەسەي ورتالىق بانكى ۆاليۋتا ينتەرۆەنتسياسى ارقىلى رۋبل باعامىن ۇستاپ تۇردى. 1995 جىلى 8 شىلدەدە ۆاليۋتا دياپازونى دەپ اتالاتىن ءتاسىل ەنگىزىلدى. 2008 جىلدان باستاپ دوللار مەن ەۋروعا قارسى قوس ۆاليۋتا ءدالىزى قۇرىلدى. بەلگىلى قارجىگەر ءىلياس يساەۆ  ۆاليۋتا دياپازونى نەمەسە قوس ۆاليۋتا ءدالىزى ورتالىق بانكتىڭ ۆاليۋتالىق ينتەرۆەنتسيا جاساۋعا، باعامى تومەنگى شەكاراعا ءتيىپ كەتكەن جاعدايدا ۇلتتىق ۆاليۋتانى ساتىپ الۋعا، ال ەگەر جوعارىسىنا جەتكەن بولسا ساتۋعا دايىن ەكەندىگى تۋرالى مالىمدەمەسى ەكەنىن ايتادى.

رەسەيدەگى احۋالدى نە ءۇشىن ايتىپ وتىرمىز؟ سەبەبى قازاقستاننىڭ ينتەرۆەنتسياعا دەگەن ۇستانىمى ءدال وسى ستسەناريمەن ءوتتى. 2015 جىلعا دەيىن ينتەرۆەنتسيامەن جەلگە ۇشىپ كەت­كەن تەڭگەمىز جايلى ەندى عانا اي­تى­لىپ جاتىر. ساراپشىلار ينتەر­ۆەن­تسيانىڭ ءىجو-گە اسەرى نەمەسە كەرى اسەرى، قايتپاي قالعان اقشا كولەمى جاي­­لى تەرەڭ تالداۋ جۇرگىزۋ قاجەت ەكە­­نىن ايتادى. بۇل الداعى پروتسەستەر­دە قا­تە­لىكتەردەن ساباق الۋ ءۇشىن كەرەك.

قازاقستان دا 2015 جىلدان باس­تاپ ۆاليۋتالىق ينتەرۆەنتسيالاردىڭ تازا كولەمدەرى (ساتىپ الۋ مەن ساتۋ اراسىنداعى ايىرماشىلىق) تۋرالى اي سايىن جاريالاي باستادى. قارجىگەر ءانۋار ۇشباەۆتىڭ سوزىمەن ايتقاندا، 2015 جىلدان باس­تاپ بيۋدجەتتىك اۋدارىمدار ۇلتتىق بانكتىڭ ۆاليۋتا قورى ارقىلى سۇزگىدەن ءوتىپ، قارجى مينيسترلىگىنىڭ شوتىنا كەلىپ ءتۇستى. 2016 جىلدان باستاپ ۇلتتىق قور تەڭگەنى ۇلتتىق بانك­تەن ەمەس، ىشكى نارىقتان ساتىپ الاتىن بولدى. تەڭگەگە دەگەن سۇرانىس اي سايىن دوللاردى ساتۋ ارقىلى ۇلتتىق قوردىڭ بيۋد­جەت­كە اۋدارىمدارى ەسەبىنەن قالىپ­تاستى. ال ترانسفەرتتەردىڭ مولشەرى ۇلت­تىق بانكتىڭ سۇرانىسى بويىنشا ەمەس، ۇكىمەتتىڭ شەشىمدەرى بويىنشا انىق­تالاتىنى تۇسىنىكتى بولىپ، ينتەرۆەنتسيالاردى قۇپيا جۇرگىزۋدىڭ قاجەتى بولماي قالدى.

بيىلعى جىلدىڭ وسىعان دەيىنگى جىلدارعا قاراعاندا وزگەشە بولاتىنى قازىردىڭ وزىندە بەلگىلى. ساراپ­شىلاردىڭ اقش پرەزيدەنتى دجو باي­دەننىڭ مۇنايعا سۇرانىستى تومەندەتىپ، «جاسىل ەكونوميكا» كوزدەرىنە ينۆەستيتسيا سالاتىنى سىندى مالىمدەمەلەرى ۇلتتىق ۆاليۋتامىزدىڭ قۇنسىزدانۋىنا تىكەلەي اسەر ەتۋى ابدەن مۇمكىن.

ۇلتتىق بانك قانداي قادام جاساماق؟

مۇنداي جاعدايدا تەڭگەنى قولداۋ ءۇشىن قانداي شەشىم قابىلدانۋى مۇمكىن؟ تەڭگە قۇنسىزدانۋى الەۋمەت­كە عانا ەمەس، بانكتەرگە دە ءتيىمسىز. سەبەبى جىلدىڭ اياعىندا عانا يپوتەكانى شەتەل ۆاليۋتاسىمەن نەسيەلەندىرۋ نولدىك پايىزعا تۇسكەنى حابارلان­دى. ۇلتتىق قور ترانسفەرى مۇمكىندىگى­نىڭ شەكتەلىپ كەلە جاتقانىن دا وتكەن جىلى بايقادىق.

قازاقستاندا ۇلتتىق كومپانيا­لاردىڭ ۆاليۋتا تۇسىمدەرىنىڭ ءبىر بولىگىن ساتۋدى مىندەتتەۋى ءماجبۇرلى شەشىم ەكەنى بەلگىلى. شىلدە ايىندا ۇلتتىق كومپانيالار 200 ملن دوللار ساتتى. بۇل قاراجات ۇلتتىق ۆاليۋتانى قولداۋعا باعىتتالدى. ساراپ­شىلار بۇل ءادىس دوللار تاپشىلىعى كەزىندە تەڭگە باعامىنا ايتارلىقتاي كومەكتەسسە دە ۇلتتىق بانكتىڭ جەكە سەكتورعا دوللار ساتىپ الۋدى مىن­دەتتەي بەرۋگە قۇقى جوق ەكەنىن ەسكەر­تەدى. 2021 جىلداعى جاع­داي بىرنەشە دۇركىن ينتەرۆەنتسيانى باستان وتكەر­گەن 2020 جىلمەن سالىستىرعاندا كۇردەلى بولايىن دەپ تۇر. 2019 جىلى تامىزدا دوللار باعامى 380 تەڭگەگە جەتكەن كەزدە دە ۇلتتىق بانك سىرتتاي باقىلاپ قانا وتىردى. ينتەرۆەنتسيا تۋرالى رەسمي اقپارات شىققان جوق.

سيىر جىلىنىڭ وڭاي بولمايتىنى بىلتىرعى كەيبىر وڭتايلاندىرۋ شەشىمدەرىنەن دە بايقالىپ قالدى. Saxo Bank-ءتىڭ باس ۆاليۋتا ستراتەگى دجون حاردي مامىر ايىندا الماتىدا وتكەن ونلاين جيىندا ۇلتتىق بانكتىڭ ۆاليۋتا باعامىن ينتەرۆەنتسيامەن ۇستاۋ ارەكەتى نەگىزسىز ەمەس ەكەنىن ايتقان بولاتىن. حالىقارالىق ساراپشى تەڭگەنىڭ تەڭگەرىمىن ۇزاق ۋاقىتقا ساقتاي وتىرىپ، ىشكى نارىقتى كۇيزەلىستەن الىپ شىعۋعا باعىتتالۋى كەرەك دەپ سانايدى. قازاقستاننىڭ التىن-ۆاليۋتا قورى وعان ازىرگە مۇمكىن­دىك بەرىپ تۇر. «ۇلتتىق بانكتىڭ ينتەر­ۆەن­تسيالارى قانشالىقتى ءتيىمدى بول­عانىن ۋاقىت كورسەتەدى. شيكىزات يمپورتىنا تاۋەلدىلىكتەن زارداپ شەگەتىن ەل ەكونوميكاسى ءۇشىن ءبارى دۇرىس باعىتتا ءجۇرىپ جاتقانىن ءتۇسىندىرۋ ماڭىزدى»، دەگەن د.حاردي.

2020 جىل الەم ەلدەرىنىڭ التىن­عا دەگەن ىقىلاسىنىڭ تاسىپ-توگىلۋىمەن ەستە قالدى. اۆق-نى ارتتىرۋ جو­لىن­داعى باسەكە ۇلىبريتانيا، اقش جانە قىتاي اراسىندا وتكەنىن، كوپتەگەن ەلدىڭ التىن قورىن ءوز ەلى ەمەس، باسقا ەلدەردىڭ قويماسىندا ساقتاۋدى ءجون كورەتىنىن وسىعان دەيىن دە جازعانبىز. ساراپشىلار مەملەكەتتەردىڭ التىن قورىن باسقا ەلدە ساقتاۋىنىڭ تاعى ءبىر سەبەبى التىن سۆوپقا بايلانىستى ەكەنىن ايتادى. باسقاشا ايتقاندا، ءوز ۆاليۋتاسىن قولداۋ ءۇشىن شەتەلدىك ۆاليۋتا قاجەت بولسا، سول التىندى كەپىلگە قويىپ نەسيە الادى. ەگەر ءبىراز ۋاقىتتان سوڭ ەل نەسيەلەرىن قايتارسا، وندا ول التىنىن قايتارا الادى نەمەسە مەملەكەت سۆوپ سىزىعىن ۇزارتادى، كەڭەيتەدى. نەسيەنى قايتارا المايتىنى رەسمي تۇردە مويىندالسا، التىن قورى ساقتالعان ەلدە قالادى. دەمەك، التىن قورىن كەپىلدىككە قويىپ نەسيە الۋ، ۇلتتىق ۆاليۋتاسىنا دەم بەرۋ ەكونوميكاسى وتپەلى كەزەڭدە تۇرعان ەلدەر ءۇشىن عانا ءتيىمدى. ال قازىرگىدەي داعدارىس جاعدايىندا ونىڭ تاۋەكەلى وتە جوعارى.

اۆق ءوسىمى – 23،2 پايىز

بىلتىر وسىنداي ناتيجە تىركەلدى. سىرتتاي قاراعاندا بۇل جاعىمدى كورسەتكىش. سەبەبى اۆق دەڭگەيى 2006 جىلدان بەرى تەك قانا وسىمگە بەت الىپ­تى. قازاقستان – التىن-ۆاليۋتا رەزەرۆ­تەرىندەگى التىننىڭ ۇلەسى 50%-دان اساتىن جەتى ەلدىڭ ءبىرى. 2014–2019 جىل ارالىعىندا ەلىمىزدىڭ ۇلتتىق بانكى بارلىعى 215،2 توننادان استام التىن ساتىپ العان. سونىمەن قاتار بىل­تىرعى ءۇشىنشى توقساندا التىن ساتىپ الۋ بويىنشا الەمدەگى توپ-15 ەلدىڭ قاتارىنا ەندى. ساراپشىلار­دىڭ ايتقانىنا دەن قويساق، بانكتەر­دىڭ ىشكى قارجى نارىعىنا ارالاسۋى حالىق­­ارالىق نارىقتا قالىپ­تى جاع­داي. G-20 ەلدەرىنىڭ قىتاي ۆاليۋتاسىنا ينتەرۆەنتسياسى، كحر-دىڭ ىشكى ۆاليۋتالىق ينتەرۆەنتسياسى سونىڭ كورىنىسى. جاپونيادا سوڭعى ينتەرۆەنتسيا 2011 جىلى جۇرگىزىلگەن.

التىن ۆاليۋتا قورىن، قارجى نا­رى­­عىندا ءۇپ ەتكەن جەلدەن قورقىپ ساتا بەرۋدى حالىقارالىق ۇستانىم قۇپ كور­مەيدى. پورتفەلدى التىننىڭ پايداسىنا ءارتاراپتاندىرۋ ەلگە التىن-ۆاليۋتا رەزەرۆتەرىن ساقتاۋعا جانە ۇزاق مەرزىمدى پايدا الۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.

ۇلتتىق بانكتىڭ مالىمەتىنشە، 2020 جىلدىڭ 1 شىلدەسىندەگى جاعداي بويىنشا ەلدىڭ سىرتقى قارىزىنىڭ مولشەرى 159،8 ملرد دوللارعا جەتتى. 2019 جىل­دىڭ وسى مەرزىمىندەگى كورسەتكىش 158،3 ملرد دوللار بولاتىن. 2020 جىلى 1،4 ملرد دوللار سىرتقى قارىزعا تولەندى. ساراپشىلار مەملەكەتتىڭ التىن-ۆاليۋتا قورىنداعى ساتىپ الۋ، ساتۋ مەن ۇلتتىق بانكتىڭ ينتەرۆەنتسياسى، جانە سىرتقى قارىزداردى الۋ، قايتارۋ تەتىكتەرىندە بارىنشا ايقىن بولسا دەگەندى ايتىپ ءجۇر. ساراپشى ەرلان يبراگيم ايتىپ وتكەندەي، اۆق الەمدىك قارجى نارىعىنداعى بەلگىسىزدىك جاعدايىندا حالىقارالىق رەزەرۆتەردىڭ ساقتالۋىن قامتاماسىز ەتەتىن قاۋىپسىز اكتيۆتىڭ ءبىرى، سونىمەن بىرگە سىرتقى قارىزداردىڭ كەپىلى. ۇلت­تىق بانكتىڭ ۆاليۋتالىق ينتەرۆەن­تسيا­لارى التىن ۆاليۋتا رەزەرۆتەرى­نىڭ «بەيتاراپتىعى» پرينتسيپىنە نەگىزدەلگەن.

جاھاندىق تۇراقسىزدىق پەن الەمدىك ەكونوميكانىڭ قۇلدىراۋىنا قاراماستان، قازاقستاننىڭ التىن ۆاليۋتا رەزەرۆتەرى ايتارلىقتاي ءوسىپ، 2020 جىلدىڭ قاراشاسىندا 33،6 ملرد دوللاردى قۇرادى. بۇل وتكەن جىلدىڭ سايكەس كەزەڭىمەن سالىستىرعاندا 13،8%-عا ارتىق دەپ جازدى finprom.kz. الەمنىڭ دامىعان ەلدەرىنىڭ كوبىندە رەزەرۆتىڭ باسىم بولىگى التىننان قۇرالادى. مىسالى، اقش رەزەرۆىندەگى التىننىڭ ۇلەسى – 79،4% (8،1 مىڭ توننا)، گەرمانيادا – 76،6% (3،4 مىڭ توننا)، يتاليادا – 71،1% (2،5 مىڭ توننا)، فرانتسيادا – 66،7% (2،4 مىڭ توننا). بۇل ەلدەر التىن قورى بويىنشا كوشباسشىلار. ناتيجەسىندە، وتكەن جىلدىڭ سوڭىندا ۇلتتىق بانكتىڭ التىن ۆاليۋتا رەزەرۆتەرىنىڭ جالپى كولەمى 35 ملرد 673 ملن دوللارعا جەتتى. ياعني التىن-ۆاليۋتا رەزەرۆتەرىنىڭ ءوسىمى 23،2 پايىزدى نەمەسە 6 ملرد 715 ملن دوللاردى قۇرادى.

– ۇلتتىق بانكتىڭ التىن-ۆاليۋتا رەزەرۆىنەن ينتەرۆەنتسيا جاساپ، تەڭگەنى ۇستاپ تۇرا المايتىنى وتكەن جىلى بايقالدى. بىراق سوعان قاراماستان 2020 جىلى 60 توننا التىن ساتىپ الدى. التىن ۆاليۋتا قورى وتكەن جىلمەن سالىستىرعاندا ءوسىم بەردى دەپ قۋانىپ جاتىر. قولداعى قارجىنى التىنعا جۇمساپ، تەڭگەنىڭ باعاسىن ساقتاۋ ءۇشىن كوپ ويلانۋدىڭ قاجەتى جوق، – دەيدى ە.يبراگيم. ول ۇكىمەت الداعى ۋاقىتتا ەكونوميكانى، شوب ۇلتتىق ەكونوميكانى قولداۋعا كوڭىل بولمەسە جاعداي كۇردەلەنە بەرەتىنىن جەتكىزدى.

ينتەرۆەنتسيامەن شەكتەلمەۋ كەرەك

– كەيبىر ساراپشىلار ۇلتتىق بانك التىن-ۆاليۋتا قورىنا باسىمدىق بەرۋ ارقىلى ەكونوميكاداعى ۇلەسىمىزدى كوبەيتۋگە قادام جاسادى دەيدى. ءدال قازىر ەكونوميكاعا ۇكىمەتتىڭ كەشەندى قولداۋى قاجەت. التىنعا سەنىمدى كوپ ارتا بەرۋدىڭ قاجەتى جوق. ىشكى تۇيسىك ۇلتتىق بانك پەن ۇكىمەت اۆق قورىن كوبەيتۋگە باسىمدىق بەرۋ ارقىلى ەكونوميكا الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىكتى دە ازايتۋعا بەت الدى دەپ ويلايمىن. بۇل شەشىمنەن ۇلتتىق ەكونوميكا عانا زەرداپ شەگەدى. ۇكىمەتتىڭ ەكونوميكاعا، ءتىپتى تەڭگەگە دەگەن كوزقاراسى ينتەرۆەنتسيامەن شەكتەلىپ قالماۋى كەرەك. تەڭسەلگەن تەڭگەگە ينتەرۆەنتسيا ارقىلى دەم بەرەتىن مۇمكىندىگىمىز دە ازايىپ كەلەدى. التىن ساتىپ الۋ ءۇشىن دە قارجى كەرەك، التىن كەنىنە كەندە ەمەسپىز. بىراق ونىڭ ءبارى جەكەنىڭ قولىندا، – دەيدى ە.يبراگيم.

وسى رەتتە ساراپشى ينتەرۆەن­تسيالىق ساياسات ءوزىن ءوزى اقتاماعانىن مەملەكەتتىك دەڭگەيدە مويىنداۋ قا­جەت­تىگىن، ونى ۇلتتىق بانك پەن ۇكىمەت ءىشىنارا مويىنداپ وتىرعانىن دا ايتىپ ءوتتى. 2020 جىلدىڭ سوڭىندا پرە­زيدەنت تاپسىرماسى بويىنشا ۇلتتىق بانك جانىندا اقشا-كرەديت ساياساتى جونىن­دەگى كوميتەت قۇرىلىپ، بازالىق ستاۆ­كا مەن ونىڭ ءدالىزىنىڭ مولشەرى جو­نىن­دە شەشىم قابىلداۋ تاپسىرىلدى.

– ۇلتتىق بانك پەن ۇكىمەت تاڭداۋ ايىرىعىندا تۇر. العاشقىسى – تەڭگە­نىڭ تاعدىرىن نارىقتىڭ ەركىنە سالىپ، وتىمدىلىگىن تەجەپ، ۆاليۋتا ينتەرۆەن­تسيا­­سىنان باس تارتۋ. ەكىنشىسى – بىرتىن­دەپ دەۆالۆاتسيا جۇرگىزۋ ءۇشىن قاتاڭ ۆاليۋتالىق نەمەسە مونەتارلىق ساياسات جۇرگىزۋ. بۇل دامۋشى ەلدەر ءۇشىن وتپەلى كەزەڭدە قوسىمشا تىنىس الۋعا، شوب-تىڭ تامىرىنا قان جۇگىرتۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. العاشقىسى ءبىز ءۇشىن ءتيىمدى بولعانىمەن، جۇزەگە اسى­رۋعا شامامىز جەتپەيدى. ال ەكىن­شىسى­نىڭ تيىمدىلىگى ۇزاققا سوزىلاتىنىنا سەنبەيمىن. سەبەبى وعان دەم بەرىپ تۇرعان فاكتور ءىجو ەمەس، اۆق. التىن­نىڭ باعاسى مۇناي باعاسى ءتارىز­دى قۇبىلمالى. ونى پايدالانۋ تەتى­گىن تاپپاساق، حالىقارالىق ۇيىم­دار­دىڭ نەسيەسىنە قول جەتكىزەتىن كوپىر مىن­دەتىن عانا اتقارادى. ەڭ دۇرى­سى، قولدا التىن قورى تۇرعان كەزدە ونىڭ مۇم­كىندىگىن ينتەرۆەنتسيامەن شەك­تە­مەي، ەكونوميكاعا، قاراپايىم زاتتار ەكو­نو­ميكاسىنا باعىتتاۋ كەرەك. ەگەر ۇلت­تىق بانك تاراپىنان قوسىم­شا شارالار قابىلدانباسا، اۆق كومەگى­مەن ينتەرۆەنتسيا جالعاسا بەرەدى. ينتەر­ۆەن­تسيانىڭ ەكونوميكاعا ىقپالى اسپي­رين­دىك اسەردە – مۋلتيپليكاتيۆتى تۇر­دە عانا بولاتىنىن كورسەتتى. بىزگە بار­لىق سالانى سكرينينگتەن وتكىزىپ، كوش­كە ىلەسىپ كەتەتىنىنە عانا باسىمدىق بەرە­تىن كەز كەلدى، اۆق مۇمكىندىگىن سوعان جۇ­مىل­دىرعان ابزال، – دەدى ە.يبراگيم.

قۋاتتى ۆاليۋتانىڭ ارتىندا قۋاتتى ۇلتتىق يندۋستريا تۇرادى، وسى فاكتور قارجى جۇيەسىنىڭ تۇراقتىلىعىنا كەپىلدىك بەرەدى. ءبىزدىڭ جاعدايدا ۆاليۋتانىڭ تۇراقتىلىعى تولىعىمەن سىرتقى فاكتورعا، ونىڭ ىشىندە مۇناي باعا­سىنا تاۋەلدى. مەملەكەتتىك بيۋد­جەتتىڭ نەگىزگى دونورى – ۇلتتىق قور، ۇلتتىق قوردىڭ نەگىزگى ءتۇسىمى شيكى­زات كوزدەرىنەن تۇسكەن سالىق ەكەنى بەلگىلى. بىلتىر شيكىزات نارىعىنداعى فاكتورلار، مۇناي مەن التىن باعاسىنىڭ قۇبىل­مالىلىعى ءوز الەۋەتىنە سەنگەن­دەردىڭ عانا ءباسى باسىم بولارىن كور­سەتتى. «تەڭسەلگەن تەڭگەگە ينتەرۆەنتسيا ارقىلى دەم بەرۋ جالعاسا بەرە مە دەگەن ساۋالدىڭ جاۋابىن العاشقى جارتى­جىل­دىقتا، ۇلتتىق بانك پەن ونىڭ جانىنان جاڭادان اشىلعان اقشا-كرەديت ساياساتى جونىندەگى كوميتەتتىڭ العاشقى شەشىمدەرىنەن بايقايتىن بولامىز.

الماتى